(P 1) P I.1.1 - 5  R I.1 - 4	atha ;sabdaanu;saasanam . atha iti ayam ;sabda.h adhikaaraartha.h prayujyate . ;sabdaanu;saasanam ;saastram adhik.rtam veditavyam . ke.saam ;sabdaanaam . laukikaanaam vaidikaanaam ca . tatra laukikaa.h taavat : gau.h a;sva.h puru.sa.h hastii ;sakuni.h m.rga.h braahma.na.h iti . vaidikaa.h khalu api : ;sam na.h devii.h abhi.s.taye . i.se tvaa uurje tvaa . agnim ii.le purohitam . agne aayaahi viitaye iti .
(P 2) P I.1.6 - 13  R I.5 - 7	atha gau.h iti atra ka.h ;sabda.h . kim yat tat saasnaalaa:nguulakakudakhuravi.saa.ni artharuupam sa.h ;sabda.h . na iti aaha . dravyam naama tat . yat tarhi tat i:ngitam ce.s.titam nimi.sitam sa.h ;sabda.h . na iti aaha . kriyaa naama saa . yat tarhi tat ;sukla.h niila.h k.r.s.na.h kapila.h kapota.h iti sa.h ;sabda.h . na iti aaha . gu.na.h naama sa.h . yat tarhi tat bhinne.su abhinnam chinne.su acchinnam saamaanyabhuutam sa.h ;sabda.h . na iti aaha . aak.rti.h naama saa . ka.h tarhi ;sabda.h . yena uccaaritena saasnaalaa:nguulakakudakhuravi.saa.ninaam sampratyaya.h bhavati sa.h ;sabda.h . atha vaa pratiitapadaarthaka.h loke dhvani.h ;sabda.h iti ucyate . tat yathaa ;sabdam kuru maa ;sabdam kaar.sii.h ;sabdakaarii ayam maa.navaka.h iti . dhvanim kurvan evam ucyate . tasmaat dhvani.h ;sabda.h .
(P 3) P I.1.14 - 2.2  R I.8 - 14	kaani puna.h ;sabdaanu;saasanasya prayojanaani . rak.sohaagamalaghvasandehaa.h proyojanam . rak.saartham vedaanaam adhyeyam vyaakara.nam . lopaagamavar.navikaaraj;na.h hi samyak vedaan paripaalayi.syati . uuha.h khalu api . na sarvai.h li:ngai.h na ca sarvaabhi.h vibhaktibhi.h vede mantraa.h nigaditaa.h . te ca ava;syam yaj;nagatena yathaayatham vipari.namayitavyaa.h . taan na avaiyaakara.na.h ;saknoti yathaayatham vipari.namayitum . tasmaat adhyeyam vyaakara.nam . aagama.h khalu api . braahma.nena ni.skaara.na.h dharma.h .sa.da:nga.h veda.h adhyeya.h j;neya.h iti . pradhaanam ca .sa.tsu a:nge.su vyaakara.nam . pradhaane ca k.rta.h yatna.h phalavaan bhavati . laghvartham ca adhyeyam vyaakara.nam . braahma.nena ava;syam ;sabdaa.h j;neyaa.h iti . na ca antare.na vyaakara.nam laghunaa upaayena ;sabdaa.h ;sakyaa.h j;naatum . asandehaartham ca adhyeyam vyaakara.nam . yaaj;nikaa.h pa.thanti . sthuulap.r.satiim aagnivaaru.niim ana.dvaahiim aalabheta iti . tasyaam sandeha.h sthuulaa ca asau p.r.satii ca sthuulap.r.satii sthuulaani p.r.santi yasyaa.h saa sthuulap.r.satii . taam na avaiyaakara.na.h svarata.h adhyavasyati . yadi puurvapadaprak.rtisvaratvam tata.h bahuvriihi.h . atha antodaattatvam tata.h tatpuru.sa.h iti .
(P 4.1) P I.2.3 - 9 R I.11 - 12	imaani ca bhuuya.h ;sabdaanu;saasanasya prayojanaani . te asuraa.h , du.s.ta.h ;sabda.h , yat adhiitam , ya.h tu prayu:nkte , avidvaa.msa.h , vibhaktim kurvanti , ya.h vai imaam , catvaari , uta tva.h , saktum iva , saarasvatiim , da;samyaam putrasya , sudeva.h asi varu.na iti . te asuraa.h . te asuraa.h helaya.h helaya.h iti kurvanta.h paraa babhuuvu.h . tasmaat braahma.nena na mlecchitavai na apabhaa.sitavai . mleccha.h ha vai e.sa.h yat apa;sabda.h . mlecchaa.h maa bhuuma iti adhyeyam vyaakara.nam . te asuraa.h 
(P 4.2) P I.2.10 - 14 R I.12 - 13	du.s.ta.h ;sabda.h . du.s.ta.h ;sabda.h svarata.h var.nata.h vaa mithyaa prayukta.h na tam artham aaha . sa.h vaagvajra.h yajamaanam hinasti yathaa indra;satru.h svarata.h aparaadhaat . du.s.taan ;sabdaan maa prayuk.smahi iti adhyeyam vyaakara.nam . du.s.ta.h ;sabda.h .
(P 4.3) P I.2.14 - 17 R I.3	yat adhiitam . yat adhiitam avij;naatam nigadena eva ;sabdyate anagnau iva ;su.skaidha.h na tat jvalati karhi cit . tasmaat anarthakam maa adhigii.smahi iti adhyeyam vyaakara.nam . yat adhiitam .
(P 4.4) P I.2.18 - 3.5 R I.13 - 15	ya.h tu prayu:nkte . ya.h tu prayu:nkte ku;sala.h vi;se.se ;sabdaan yathaavat vyavahaarakaale sa.h anantam aapnoti jayam paratra vaagyogavit du.syati ca apa;sabdai.h . ka.h . vaagyogavit eva . kuta.h etat . ya.h hi ;sabdaan jaanaati apa;sabdaan api asau jaanaati . yathaa eva hi ;sabdaj;naane dharma.h evam apa;sabdaj;naane api adharma.h . atha vaa bhuuyaan adharma.h praapnoti . bhuuyaa.msa.h apa;sabdaa.h alpiiyaa.msa.h ;sabdaa.h . ekaikasya hi ;sabdasya bahava.h apa;sabdaa.h . tat yathaa gau.h iti asya ;sabdasya gaavii go.nii gotaa gopotalikaa iti evamaadaya.h apabhra.m;saa.h . atha ya.h avaagyogavit . aj;naanam tasya ;sara.nam . na atyantaaya aj;naanam ;sara.nam bhavitum arhati . ya.h hi ajaanan vai braahma.nam hanyaat suraam vaa pibet sa.h api manye patita.h syaat . evam tarhi sa.h anantam aapnoti jayam paratra vaagyogavit du.syati ca apa;sabdai.h . ka.h . avaagyogavit eva . atha ya.h vaagyogavit . vij;naanam tasya ;sara.nam . kva puna.h idam pa.thitam . bhraajaa.h naama ;slokaa.h . kim ca bho.h ;slokaa.h api pramaa.nam . kim ca ata.h . yadi pramaa.nam ayam api ;sloka.h pramaa.nam bhavitum arhati . yat udumbaravar.naanaam gha.tiinaam ma.n.dalam mahat piitam na svargam gamayet kim tat kratugatam nayet iti . pramattagiita.h e.sa.h tatrabhavata.h . ya.h tu apramattagiita.h tat pramaanam . yas tu prayu:nkte .
(P 4.5) P I.3.6 - 9 R I.15	avidvaa.msa.h . avidvaa.msa.h pratyabhivaade naamna.h ye plutim na vidu.h kaamam te.su tu vipro.sya strii.su iva ayam aham vadet . abhivaade striivat maa bhuuma iti adhyeyam vyaakara.nam . avidvaa.msa.h 
(P 4.6) P I.3.10 - 11 R I.16	vibhaktim kurvanti . yaaj;nikaa.h pa.thanti : prayaajaa.h savibhaktikaa.h kaaryaa.h iti . na ca antare.na vyaakara.nam prayaajaa.h savibhaktikaa.h ;sakyaa.h kartum . vibhaktim kurvanti 
(P 4.7) P I.3.12 - 13 R I.16	ya.h vai imaam . ya.h vai imaam pada;sa.h svara;sa.h ak.sara;sa.h vaacam vidadhaati sa.h aartvijiina.h . aartvijiinaa.h syaama iti adhyeyam vyaakara.nam . ya.h vai imaam .
(P 4.8) P I.3.14 - 29 R I.16 - 18	catvaari . catvaari ;s.r:ngaa traya.h asya paadaa dve ;siir.se sapta hastaasa.h asya tridhaa baddha.h v.r.sabha.h roraviiti maha.h deva.h martyaan aa vive;sa . catvaari ;s.r:ngaani catvaari padajaataani naamaakhyaatopasarganipaataa.h ca . traya.h asya paadaa.h traya.h kaalaa.h bhuutabhavi.syadvartamaanaa.h . dve ;siir.se dvau ;sabdaatmaanau nitya.h kaarya.h ca . sapta hastaasa.h asya sapta vibhaktaya.h . tridhaa baddha.h tri.su sthaane.su baddha.h urasi ka.n.the ;sirasi iti . v.r.sabha.h var.sa.naat . roraviiti ;sabdam karoti . kuta.h etat . rauti.h ;sabdakarmaa . maha.h deva.h martyaan aavive;sa iti . mahaan deva.h ;sabda.h . martyaa.h mara.nadharmaa.na.h manu.syaa.h . taan aavive;sa . mahataa devena na.h saamyam yathaa syaat iti adhyeyam vyaakara.nam . apara.h aaha : catvaari vaak parimitaa padaani taani vidu.h braahma.naa ye manii.si.na.h guhaa trii.ni nihitaa na i:ngayanti turiiyam vaaca.h manu.syaa.h vadanti . catvaari vaak parimitaa padaani . catvaari padajaataani naamaakhyaatopasarganipaataa.h ca . taani vidu.h braahma.naa.h ye manii.si.na.h . manasa.h ii.si.na.h manii.si.na.h . guhaa trii.ni nihitaa na i:ngayanti . guhaayaam trii.ni nihitaani na i:ngayanti . na ce.s.tante . na nimi.santi iti artha.h . turiiyam vaaca.h manu.syaa.h vadanti . turiiyam ha vai etat vaaca.h yat manu.sye.su vartate . caturtham iti artha.h . catvaari .
(P 4.9) P I.4.5 - 8 R I.18 - 19	uta tva.h . uta tva.h pa;syan na dadar;sa vaacam uta tva.h ;sr.nvan na ;s.r.noti enaam uto tvasmai tanvam visasre jaayaa iva patye u;satii suvaasaa.h . api khalu eka.h pa;syan api na pa;syati vaacam . api khalu eka.h ;sr.nvan api na ;sr.noti enaam . avidvaa.msam aaha ardham . uto tvasmai tanvam visasre . tanum viv.r.nute . jaayaa iva patye u;satii suvaasaa.h . tad yathaa jaayaa patye kaamayamaanaa suvaasaa.h svam aatmaanam viv.r.nute evam vaak vaagvide svaatmaanam viv.r.nute . vaak na.h viv.r.nuyaat aatmaanam iti adhyeyam vyaakara.nam . uta tva.h .
(P 4.10) P I.4.9 - 18 R I.19 - 20	saktum iva . saktum iva tita'unaa punanta.h yatra dhiiraa.h manasaa vaacam akrata atraa sakhaaya.h sakhyaani jaanate bhadraa e.saam lak.smii.h nihitaa adhi vaaci . saktu.h sacate.h durdhaava.h bhavati . kasate.h vaa vipariitaat vikasito bhavati . tita'u paripavanam bhavati tatavat vaa tunnavat vaa . dhiiraa.h dhyaanavanta.h manasaa praj;naanena vaacam akrata vaacam ak.r.sata . atraa sakhaaya.h sakhyaani jaanate . saayujyaani jaanate . kva . ya.h e.sa.h durgha.h maarga.h ekagamya.h vaagvi.saya.h . ke puna.h te . vaiyaakara.naa.h . kuta.h etat . bhadraa e.saam lak.smii.h nihitaa adhi vaaci . e.saam vaaci bhadraa lak.smii.h nihitaa bhavati . lak.smii.h lak.sa.naat bhaasanaat pariv.r.dhaa bhavati . saktum iva .
(P 4.11) P I.4.19 - 21 R I.21	saarasvatiim . yaaj;nikaa.h pa.thanti : aahitaagni.h apa;sabdam prayujya praaya;scittiiyaam saarasvatiim i.s.tim nirvapet iti . praaya;scittiiyaa.h maa bhuuma iti adhyeyam vyaakara.nam . saarasvatiim .
(P 4.12) P I.4.22 - 25 R I.21	da;samyaam putrasya . yaaj;nikaa.h pa.thanti : da;samyuttarakaalam putrasya jaatasya naama vidadhyaat gho.savadaadi antaranta.hstham av.rddham tripuru.saanuukam anariprati.s.thitam . tat hi prati.s.thitatamam bhavati . dvyak.saram caturak.saram vaa naama k.rtam kuryaat na taddhitam iti . na ca antare.na vyaakara.nam k.rta.h taddhitaa.h vaa ;sakyaa.h vij;naatum . da;samyaam putrasya .
(P 4.13) P I.4.26 - 5.4 R I.21 - 22	sudeva.h asi . sudeva.h asi varu.na yasya te sapta sindhava.h anuk.saranti kaakudam suurmyam su.siraam iva . sudeva.h asi varu.na satyadeva.h asi yasya te sapta sindhava.h sapta vibhaktaya.h . anuk.saranti kaakudam . kaakudam taalu . kaaku.h jihvaa saa asmin udyate iti kaakudam . suurmyam su.siraam iva . tad yathaa ;sobhanaam uurmiim su.siraam agni.h anta.h pravi;sya dahati evam tava sapta sindhava.h sapta vibhaktaya.h taalu anuk.saranti . tena asi satyadeva.h . satyadevaa.h syaama iti adhyeyam vyaakara.nam . sudeva.h asi .
(P 5) P I.5.5 -11  R I.22 -23	kim puna.h idam vyaakaranam eva adhijigaa.msamaanebhya.h prayojanam anvaakhyaayate na puna.h anyat api kim cit . om iti uktvaa v.rttaanta;sa.h ;sam iti evamaadiin ;sabdaan pa.thanti . puraakalpe etat aasiit : sa.mskaarottarakaalam braahma.naa.h vyaakara.nam sma adhiiyate . tebhya.h tatra sthaanakara.naanupradaanaj;nebhya.h vaidikaa.h ;sabdaa.h upadi;syante . tat adyatve na tathaa . vedam adhiitya tvaritaa.h vaktaara.h bhavanti : vedaat na.h vaidikaa.h ;sabdaa.h siddhaa.h lokaat ca laukikaa.h . anarthakam vyaakara.nam iti . tebhya.h vipratipannabuddhibhya.h adhyet.rbhya.h aacaarya.h idam ;saastram anvaaca.s.te : imaani prayojanaani adhyeyam vyaakara.nam iti .
(P 6) P I.5.11 - 22  R I.23 - 24	ukta.h ;sabda.h . svaruupam api uktam . prayojanaani api uktaani . ;sabdaanu;saasanam idaaniim kartavyam . tat katham kartavyam . kim ;sabdopade;sa.h kartavya.h aahosvit apa;sabdopade;sa.h aahosvit ubhayopade;sa.h iti . anyataropade;sena k.rtam syaat . tat yathaa bhak.syaniyamena abhak.syaprati.sedho gamyate . pa;nca pa;ncanakhaa.h bhak.syaa.h iti ukte gamyate etat : ata.h anye abhak.syaa.h iti . abhak.syaprati.sedhena vaa bhak.syaniyama.h . tat yathaa abhak.sya.h graamyakukku.ta.h abhak.sya.h graamya;suukara.h iti ukte gamyate etat : aara.nya.h bhak.sya.h iti . evam iha api : yadi taavat ;sabdopade;sa.h kriyate gau.h iti etasmin upadi.s.te gamyate etat : gaavyaadaya.h apa;sabdaa.h iti . atha apa;sabdopade;sa.h kriyate gaavyaadi.su upadi.s.te.su gamyate etat : gau.h iti e.sa.h ;sabda.h iti . kim puna.h atra jyaaya.h . laghutvaat ;sabdopade;sa.h . laghiiyaan ;sabdopade;sa.h gariiyaan apa;sabdopade;sa.h . ekaikasya ;sabdasya bahava.h apabhra.m;saa.h . tat yathaa . gau.h iti asya ;sabdasya gaaviigo.niigotaagopotalikaadaya.h apabhra.m;saa.h . i.s.taanvaakhyaanam khalu api bhavati .
(P 7) P I.5.23 - 6.7  R I.24 -25	atha etasmin ;sabdopade;se sati kim ;sabdaanaam pratipattau pratipadapaa.tha.h kartavya.h : gau.h a;sva.h puru.sa.h hastii ;sakuni.h m.rga.h braahma.na.h iti evamaadaya.h ;sabdaa.h pa.thitavyaa.h . na iti aaha . anabhyupaaya.h e.sa.h ;sabdaanaam pratipattau pratipadapaa.tha.h . evam hi ;sruuyate : b.rhaspati.h indraaya divyam var.sasahasram pratipadoktaanaam ;sabdaanaam ;sabdapaaraaya.nam provaaca na antam jagaama . b.rhaspati.h ca pravaktaa indra.h ca adhyetaa divyam var.sasahasram adhyayanakaala.h na ca antam jagaama . kim puna.h adyatve . ya.h sarvathaa ciram jiivati sa.h var.sa;satam jiivati . caturbhi.h ca prakaarai.h vidyaa upayuktaa bhavati aagamakaalena svaadhyaayakaalena pravacanakaalena vyavahaarakaalena iti . tatra ca aagamakaalena eva aayu.h paryupayuktam syaat . tasmaat anabhyupaaya.h ;sabdaanaam pratipattau pratipadapaa.tha.h . katham tarhi ime ;sabdaa.h pratipattavyaa.h . kim cit saamanyavi;se.savat lak.sa.nam pravartyam yena alpena yatnena mahata.h mahata.h ;sabdaughaan pratipadyeran . kim puna.h tat . utsargaapavaadau . ka.h cit utsarga.h kartavya.h ka.h cit apavaada.h . katha;njaatiiyaka.h puna.h utsarga.h kartavya.h katha;njaatiiyaka.h apavaada.h . saamanyena utsarga.h kartavya.h . tat yathaa karma.ni a.n . tasya vi;se.se.na apavaada.h . tat yathaa . aata.h anupasarge ka.h .
(P 8) P I.6.8 - 11  R I.25 - 26	kim puna.h aak.rti.h padaartha.h aahosvit dravyam . ubhayam iti aaha . katham j;naayate . ubhayathaa hi aacaarye.na suutraa.ni pa.thitaani . aak.rtim padaartham matvaa jaatyaakhyaayaam ekasmin bahuvacanam anyatarasyaam iti ucyate . dravyam padaartham matvaa saruupaa.naam eka;se.sa.h ekavibhaktau iti eka;se.sa.h aarabhyate .
(P 9) P I.6.12 -14  R I.26 - 27	kim puna.h nitya.h ;sabda.h aahosvit kaarya.h . sa:ngrahe etat praadhaanyena pariik.sitam nitya.h vaa syaat kaarya.h vaa iti . tatra uktaa.h do.saa.h prayojanaani api uktaani . tatra tu e.sa.h nir.naya.h yadi eva nitya.h atha api kaarya.h ubhayathaa api lak.sa.nam pravartyam iti .
(P 10.1) P I.6.14 - 7.7  R I.27 - 30	katham puna.h idam bhagavata.h paa.nine.h aacaaryasya lak.sa.nam prav.rttam . <V>siddhe ;sabdaarthasambandhe</V> . siddhe ;sabde arthe sambandhe ca iti . atha siddha;sabdasya ka.h padaartha.h . nityaparyaayavaacii siddha;sabda.h . katham j;naayate . yat kuu.tasthe.su avicaali.su bhaave.su vartate . tat yathaa siddhaa dyau.h , siddhaa p.rthivii siddham aakaa;sam iti . nanu ca bho.h kaarye.su api vartate . tat yathaa siddha.h odana.h , siddha.h suupa.h siddhaa yavaaguu.h iti . yaavataa kaarye.su api vartate tatra kuta.h etat nityaparyaayavaacina.h graha.nam na puna.h kaarye ya.h siddha;sabda.h iti . sa:ngrahe taavat kaaryapratidvandvibhaavaat manyaamahe nityaparyaayavaacina.h graha.nam iti . iha api tat eva . atha vaa santi ekapadaani api avadhaara.naani . tat yathaa : abbhak.sa.h vaayubhak.sa.h iti . apa.h eva bhak.sayati vaayum eva bhak.sayati iti gamyate . evam iha api siddha.h eva na saadhya.h iti . atha vaa puurvapadalopa.h atra dra.s.tavya.h : atyantasiddha.h siddha.h iti . tat yathaa devadatta.h datta.h , satyabhaamaa bhaamaa iti . atha vaa vyaakhyaanata.h vi;se.sapratipatti.h na hi sandehaat alak.sa.nam iti nityaparyaayavaacina.h graha.nam iti vyaakhyaasyaama.h . kim puna.h anena var.nyena . kim na mahataa ka.n.thena nitya;sabda.h eva upaatta.h yasmin upaadiiyamaane asandeha.h syaat . ma:ngalaartham . maa:ngalika.h aacaarya.h mahata.h ;saastraughasya ma:ngalaartham siddha;sabdam aadita.h prayu:nkte . ma:ngalaadiini hi ;saastraa.ni prathante viirapuru.sakaa.ni ca bhavanti aayu.smatpuru.sakaa.ni ca . adhyetaara.h ca siddhaarthaa.h yathaa syu.h iti . ayam khalu api nitya;sabda.h na ava;syam kuu.tasthe.su avicaali.su bhaave.su vartate . kim tarhi . aabhiik.s.nye api vartate . tat yathaa nityaprahasita.h nityaprajalpita.h iti . yaavataa aabhiik.s.nye api vartate tatra api anyena eva artha.h syaat vyaakhyaanata.h vi;se.sapratipatti.h na hi sandehaat alak.sa.nam iti . pa;syati tu aacaarya.h ma:ngalaartha.h ca eva siddha;sabda.h aadita.h prayukta.h bhavi.syati ;sak.syaami ca enam nityaparyaayavaacinam var.nayitum iti . ata.h siddha;sabda.h eva upaatta.h na nitya;sabda.h . 
(P 10.2) P I.7.8 - 8.1  R I.30 - 32	atha kam puna.h padaartham matvaa e.sa.h vigraha.h kriyate siddhe ;sabde arthe sambandhe ca iti . aak.rtim iti aaha . kuta.h etat . aak.rti.h hi nityaa . dravyam anityam . atha dravye padaarthe katham vigraha.h kartavya.h . siddhe ;sabde arthasambandhe ca iti . nitya.h hi arthavataam arthai.h abhisambandha.h . atha vaa dravye eva padaarthe e.sa.h vigraha.h nyaayya.h siddhe ;sabde arthe sambandhe ca iti . dravyam hi nityam aak.rti.h anityaa . katham j;naayate . evam hi d.r;syate loke . m.rt kayaa cit aak.rtyaa yuktaa pi.n.da.h bhavati . pi.n.daak.rtim upam.rdya gha.tikaa.h kiryante . gha.tikaak.rtim upam.rdya ku.n.dikaa.h kriyante . tathaa suvar.nam kayaa cit aak.rtyaa yuktam pi.n.da.h bhavati . pi.n.daak.rtim upam.rdya rucakaa.h kriyante . rucakaak.rtim upam.rdya ka.takaa.h kriyante . ka.takaak.rtim upm.rdya svastikaa.h kriyante . puna.h aav.rtta.h suvar.napi.n.da.h puna.h aparayaa aak.rtyaa yukta.h khadiraagaarasavar.ne ku.n.dale bhavata.h . aak.rti.h anyaa ca anyaa ca bhavati dravyam puna.h tad eva . aak.rtyupamardena dravyam eva ava;si.syate . aak.rtau api padaarthe e.sa.h vigraha.h nyaayya.h siddhe ;sabde arthe sambandhe ca iti . nanu ca uktam aak.rti.h anityaa iti . na etat asti . nityaa aak.rti.h . katham . na kva cit uparataa iti k.rtvaa sarvatra uparataa bhavati . dravyaantarasthaa tu upalabhyate . atha vaa na idam eva nityalak.sa.nam dhruvam kuu.tastham avicaali anapaayopajanavikaari anutpatti av.rddhi avyayayogi iti tan nityam iti . tat api nityam yasmin tattvam na vihanyate . kim puna.h tattvam . tadbhaava.h tattvam . aak.rtau api tattvam na vihanyate . atha vaa kim na.h etena idam nityam idam anityam iti . yat nityam tam padaartham matvaa e.sa.h vigraha.h kriyate siddhe ;sabde arthe sambandhe ca iti . katham puna.h j;naayate siddha.h ;sabda.h artha.h sambandha.h ca iti . lokata.h . yat loke artham upaadaaya ;sabdaan prayu;njate . na e.saam nirv.rttau yatnam kurvanti . ye puna.h kaaryaa.h bhaavaa.h nirv.rttau taavat te.saam yatna.h kriyate . tat yathaa . gha.tena kaaryam kari.syan kumbhakaarakulam gatvaa aaha kuru gha.tam . kaaryam anena kari.syaami iti . na tadvat ;sabdaan prayok.syamaa.na.h vaiyaakara.nakulam gatvaa aaha . kuru ;sabdaan . prayok.sye iti . taavati eva artham upaadaaya ;sabdaan prayu;njate .
(P 11) P I.8.1 - 22  R I.32 -35	yadi tarhi loka.h e.su pramaa.nam kim ;saastre.na kriyate . <V>lokata.h arthaprayukte ;sabdaprayoge ;saastre.na dharmaniyama.h</V> . lokata.h arthaprayukte ;sabdaprayoge ;saastre.na dharmaniyama.h kriyate . kim idam dharmaniyama.h iti . dharmaaya niyama.h dharmaniyama.h dharmaartha.h vaa niyama.h dharmaniyama.h dharmaprayojana.h vaa niyama.h dharmaniyama.h . <V>yathaa laukikavaidike.su</V> . priyataddhitaa.h daak.si.naatyaa.h . yathaa loke vede ca iti prayoktavye yathaa laukikavaidike.su iti prayu;njate . atha vaa yukta.h eva taddhitaartha.h . yathaa laukike.su vaidike.su ca k.rtaante.su . loke taavat abhak.sya.h graamyakukku.ta.h abhak.sya.h graamya;suukara.h iti ucyate . bhak.syam ca naama k.sutpratiighaataartham upaadiiyate . ;sakyam ca anena ;svamaa.msaadibhi.h api k.sut pratihantum . tatra niyama.h kriyate . idam bhak.syam . idam abhak.syam iti . tathaa khedaat strii.su prav.rtti.h bhavati . samaana.h ca khedavigama.h gamyaayaam ca agamyaayaam ca . tatra niyama.h kriyate : iyam gamyaa iyam agamyaa iti . vede khalu api payovrata.h braahma.na.h yavaaguuvrata.h raajanya.h aamik.saavrata.h vai;sya.h iti ucyate . vratam ca naama abhyavahaaraartham upaadiiyate . ;sakyam ca anena ;saalimaa.msaadiini api vratayitum . tatra niyama.h kriyate . tathaa bailva.h khaadira.h vaa yuupa.h syaat iti ucyate . yuupa.h ca naama pa;svanubandhaartham upaadiiyate . ;sakyam ca anena kim cit eva kaa.s.tham ucchritya anucchritya vaa pa;su.h anubanddhum . tatra niyama.h kriyate . tathaa agnau kapaalaani adhi;sritya abhimantrayate . bh.rguu.naam a:ngirasaam gharmasya tapasaa tapyadhvam iti . antare.na api mantram agni.h dahanakarmaa kapaalaani santaapayati . tatra niyama.h kriyate . evam kriyamaa.nam abhyudayakaari bhavati iti . evam iha api samaanaayaam arthagatau ;sabdena ca apa;sabdena ca dharmaniyama.h kriyate . ;sabdena eva artha.h abhidheya.h na apa;sabdena iti . evam kriyamaa.nam abhyudayakaari bhavati iti .
(P 12) P I.8.23 - 10.3  R I.35 - 39	asti aprayukta.h . santi vai ;sabdaa.h aprayuktaa.h . tat yathaa uu.sa tera cakra peca iti . kim ata.h yat santi aprayuktaa.h . prayogaat hi bhavaan ;sabdaanaam saadhutvam adhyavasyati . ye idaaniim aprayuktaa.h na amii saadhava.h syu.h . idam viprati.siddham yat ucyate santi vai ;sabdaa.h aprayuktaa.h iti . yadi santi na aprayuktaa.h . atha aprayuktaa.h na santi . santi ca aprayuktaa.h ca iti viprati.siddham . prayu;njaana.h eva khalu bhavaan aaha santi ;sabdaa.h aprayuktaa.h iti . ka.h ca idaaniim anya.h bhavajjaatiiyaka.h puru.sa.h ;sabdaanaam prayoge saadhu.h syaat . na etat viprati.siddham . santi iti taavat bruuma.h yat etaan ;saastravida.h ;saastre.na anuvidadhate . aprayuktaa.h iti bruuma.h yat loke aprayuktaa.h iti . yat api ucyate ka.h ca idaaniim anya.h bhavajjaatiiyaka.h puru.sa.h ;sabdaanaam prayoge saadhu.h syaat iti . na bruuma.h asmaabhi.h aprayuktaa.h iti . kim tarhi . loke aprayuktaa.h iti . nanu ca bhavaan api abhyantara.h loke . abhyantara.h aham loke na tu aham loka.h . <V>asti aprayukta.h iti cet na arthe ;sabdaprayogaat</V> . asti aprayukta.h iti cet tat na . kim kaara.nam . arthe ;sabdaprayogaat . arthe ;sabdaa.h prayujyante . santi ca e.saam ;sabdaanaam arthaa.h ye.su arthe.su prayujyante . <V>aprayoga.h prayogaanyatvaat</V> . aprayoga.h khalu e.saa.m ;sabdaanaam nyaayya.h . kuta.h . prayogaanyatvaat . yat ete.saam ;sabdaanaam arthe anyaan ;sabdaan prayu;njate . tat yathaa . uu.sa iti etasya ;sabdasya arthe kva yuuyam u.sitaa.h . tera iti asya arthe kim yuuyam tiir.naa.h . cakra iti asya arthe kim yuuyam k.rtavanta.h . peca iti asya arthe kim yuuyam pakvavanta.h iti . <V>aprayukte diirghasattravat</V> . yadi api aprayuktaa.h ava;syam diirghasattravat lak.sa.nena anuvidheyaa.h . tat yathaa . diirghasattraa.ni vaar.sa;satikaani vaar.sasahasrikaa.ni ca . na ca adyatve ka.h cit api vyavaharati . kevalam .r.sisampradaaya.h dharma.h iti k.rtvaa yaaj;nikaa.h ;saastre.na anuvidadhate . <V>sarve de;saantare</V> . sarve khalu api ete ;sabdaa.h de;saantare prayujyante . na ca ete upalabhyante . upalabdhau yatna.h kriyataam . mahaan hi ;sabdasya prayogavi.saya.h . saptadviipaa vasumatii traya.h lokaa.h catvaara.h vedaa.h saa:ngaa.h sarahasyaa.h bahudhaa vibhinnaa.h eka;satam adhvaryu;saakhaa.h sahasravartmaa saamaveda.h ekavi.msatidhaa baahv.rcyam navadhaa aatharva.na.h veda.h vaakovaakyam itihaasa.h puraa.nam vaidyakam iti etaavaan ;sabdasya prayogavi.saya.h . etaavantam ;sabdasya prayogavi.sayam ananuni;samya santi aprayuktaa.h iti vacanam kevalam saahasamaatram . etasmin atimahati ;sabdasya prayogavi.saye te te ;sabdaa.h tatra tatra niyatavi.sayaa.h d.r;syante . tat yathaa . ;savati.h gatikarmaa kamboje.su eva bhaa.sita.h bhavati . vikaare enam aaryaa.h bhaa.sante ;sava.h iti . hammati.h suraa.s.tre.su ra.mhati.h praacyamadhye.su gamim eva tu aaryaa.h prayu;njate . daati.h lavanaarthe praacye.su daatram udiicye.su . ye ca api ete bhavata.h aprayuktaa.h abhimataa.h ;sabdaa.h ete.saam api prayoga.h d.r;syate . kva . vede . yat va.h revatii.h revatyam tat uu.sa . yat me nara.h ;srutyam brahma cakra . yatra na.h cakra jarasam tanuunaam iti .
(P 13) P I.10.4 -11.14  R I.39 -42	kim puna.h ;sabdasya j;naane dharma.h aahosvit prayoge . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>j;naane dharma.h iti cet tathaa adharma.h</V> . j;naane dharma.h iti cet tathaa adharma.h praapnoti . ya.h hi ;sabdaan jaanaati apa;sabdaan api asau jaanaati . yathaa eva ;sabdaj;naane dharma.h evam apa;sabdaj;naane api adharma.h . atha vaa bhuuyaan adharma.h praapnoti . bhuuyaa.msa.h apa;sabdaa.h alpiiyaa.msa.h ;sabdaa.h . ekaikasya ;sabdasya bahava.h apabhra.m;saa.h . tat yathaa . gau.h iti asya gaavii go.nii gotaa gopotalikaa iti evamaadaya.h apabhra.m;saa.h . <V>aacaare niyama.h</V> . aacaare puna.h .r.si.h niyamam vedayate . te asuraa.h helaya.h helaya.h iti kurvanta.h paraababhuuvu.h iti . astu tarhi prayoge . <V>prayoge sarvalokasya</V> . yadi prayoge dharma.h sarva.h loka.h abhyudayena yujyeta . ka.h ca idaaniim bhavata.h matsara.h yadi sarva.h loka.h abhyudayena yujyeta . na khalu ka.h cit matsara.h . prayatnaanarthakyam tu bhavati . phalavataa ca naama prayatnena bhavitavyam na ca prayatna.h phalaat vyatirecya.h . nanu ca ye k.rtaprayatnaa.h te saadhiiya.h ;sabdaan prayok.syante . te eva saadhiiya.h abhyudayena yok.syante . vyatireka.h api vai lak.syate . d.r;syante hi k.rtaprayatnaa.h ca apravii.naa.h ak.rtaprayatnaa.h ca pravii.naa.h . tatra phalavyatireka.h api syaat . evam tarhi na api j;naane eva dharma.h na api prayoge eva . kim tarhi <V>;saastrapuurvake prayoge abhyudaya.h tat tulyam veda;sabdena</V> . ;saastrapuurvakam ya.h ;sabdaan prayu:nkte sa.h abhyudayena yujyate . tat tulyam veda;sabdena . veda;sabdaa.h api evam abhivadanti . ya.h agni.s.tomena yajate ya.h u ca enam evam veda . ya.h agnim naaciketam cinute ya.h u ca enam evam veda . apara.h aaha : tat tulyam veda;sabdena iti . yathaa veda;sabdaa.h niyamapuurvam adhiitaa.h phalavanta.h bhavanti evam ya.h ;saastrapuurvakam ;sabdaan prayu:nkte sa.h abhyudayena yujyate iti . atha vaa puna.h astu j;naane eva dharma.h iti . nanu ca uktam j;naane dharma.h iti cet tathaa adharma.h iti . na e.sa.h do.sa.h . ;sabdapramaa.nakaa.h vayam . yat ;sabda.h aaha tat asmaakam pramaa.nam . ;sabda.h ca ;sabdaj;naane dharmam aaha na apa;sabdaj;naane adharmam . yat ca puna.h a;si.s.taaprati.siddham na eva tat do.saaya bhavati na abhyudayaaya . tat yathaa . hikkitahasitaka.n.duuyitaani na eva do.saaya bhavanti na api abhyudayaaya . atha vaa abhyupaaya.h eva apa;sabdaj;naanam ;sabdaj;naane . ya.h apa;sabdaan jaanaati ;sabdaan api asau jaanaati . tat evam j;naane dharma.h iti bruvata.h arthaat aapannam bhavati apa;sabdaj;naanapuurvake ;sabdaj;naane dharma.h iti . atha vaa kuupakhaanakavat etat bhavati . tat yathaa kuupakhaanaka.h khanan yadi api m.rdaa paa.msubhi.h ca avakiir.na.h bhavati sa.h apsu sa;njaataasu tata.h eva tam gu.nam aasaadayati yena sa.h ca do.sa.h nirha.nyate bhuuyasaa ca abhyudayena yoga.h bhavati evam iha api yadi api apa;sabdaj;naane adharma.h tathaa api ya.h tu asau ;sabdaj;naane dharma.h tena sa.h ca do.sa.h nirghaani.syate bhuuyasaa ca abhyudayena yoga.h bhavi.syati . yat api ucyate aacaare niyama.h iti yaaj;ne karma.ni sa.h niyama.h . evam hi ;sruuyate . yarvaa.na.h tarvaa.na.h naama .r.saya.h babhuuvu.h pratyak.sadharmaa.na.h paraaparaj;naa.h viditaveditavyaa.h adhigatayaathaatathyaa.h . te tatrabhavanta.h yat vaa na.h tat vaa na.h iti proyoktavye yar vaa .na.h tar vaa .na.h iti prayu;njate yaaj;ne puna.h karma.ni na apabhaa.sante . tai.h puna.h asurai.h yaaj;ne karma.ni apabhaa.sitam . tata.h te paraababhuutaa.h .
(P 14) P I.11.14 - 12.27  R I.42 - 47	atha vyaakara.nam iti asya ;sabdasya ka.h padaartha.h . suutram . <V>suutre vyaakara.ne .sa.s.thyartha.h anupapanna.h</V> . suutre vyaakara.ne .sa.s.thyartha.h na upapadyate vyaakara.nasya suutram iti . kim hi tat anyat suutraat vyaakara.nam yasya ada.h suutram syaat . <V>;sabdaapratipatti.h</V> . ;sabdaanaam ca apratipatti.h praapnoti vyaakara.naat ;sabdaan pratipadyaamahe iti . na hi suutrata.h eva ;sabdaan pratipadyante . kim tarhi . vyaakhyaanata.h ca . nanu ca tat eva suutram vig.rhiitam vyaakhyaanam bhavati . na kevalaani carcaapadaani vyaakhyanam v.rddhi.h aat aic iti . kim tarhi . udaahara.nam pratyudaahara.nam vaakyaadhyaahaara.h iti etat samuditam vyaakhyaanam bhavati . evam tarhi ;sabda.h . <V>;sabde lyu.dartha.h</V> . yadi ;sabda.h vyaakara.nam lyu.dartha.h na upapadyate vyaakriyate anena iti vyaakara.nam . na hi ;sabdena kim cit vyaakriyate . kena tarhi . suutre.na . <V>bhave</V> . bhave ca taddhita.h na upapadyate vyaakara.ne bhava.h yoga.h vaiyaakara.na.h iti . na hi ;sabde bhava.h yoga.h . kva tarhi . suutre . <V>proktaadaya.h ca taddhitaa.h</V> . proktaadaya.h ca taddhitaa.h na upapadyante paa.nininaa proktam paa.niniiyam , aapi;salam , kaa;sak.rtsnam iti . na hi paa.nininaa ;sabdaa.h proktaa.h . kim tarhi . suutram . kimartham idam ubhayam ucyate bhave proktaadaya.h ca taddhitaa.h iti na proktaadaya.h ca taddhitaa.h iti eva bhave api taddhita.h codita.h syaat . purastaat idam aacaarye.na d.r.s.tam bhave taddhita.h iti tat pa.thitam . tata.h uttarakaalam idam d.r.s.tam proktaadaya.h ca taddhitaa.h iti tat api pa.thitam . na ca idaaniim aacaaryaa.h suutraa.ni k.rtvaa nivartayanti . ayam taavat ado.sa.h yat ucyate ;sabde lyu.dartha.h iti . na ava;syam kara.naadhikara.nayo.h eva lyu.t vidhiiyate kim tarhi anye.su api kaarake.su k.rtyalyu.ta.h bahulam iti . tat yathaa praskandanam prapatanam iti . atha vaa ;sabdai.h api ;sabdaa.h vyaakriyante . tat yathaa gau.h iti ukte sarve sandehaa.h nivartante na a;sva.h na gardabha.h iti . ayam tarhi do.sa.h bhave proktaadaya.h ca taddhitaa.h iti . evam tarhi <V>lak.syalak.sa.ne vyaakara.nam</V> . lak.syam ca lak.sa.nam ca etat samuditam vyaakara.nam bhavati . kim puna.h lak.syam lak.sa.nam ca . ;sabda.h lak.syam suutram lak.sa.nam . evam api ayam do.sa.h samudaaye vyaakara.na;sabda.h prav.rtta.h avayave na upapadyate . suutraa.ni ca adhiiyaana.h i.syate vaiyaakara.na.h iti . na e.sa.h do.sa.h . samudaaye.su hi ;sabdaa.h prav.rttaa.h avayave.su api vartante . tat yathaa puurve pa;ncaalaa.h , uttare pa;ncaalaa.h , tailam bhuktam , gh.rtam bhuktam , ;sukla.h , niila.h , k.r.s.na.h iti . evam ayam samudaaye vyaakara.na;sabda.h prav.rtta.h avayave api vartate . atha vaa puna.h astu suutram . nanu ca uktam suutre vyaakara.ne .sa.s.thyartha.h anupapanna.h iti . na e.sa do.sa.h . vyapade;sivadbhaavena bhavi.syati . yat api ucyate ;sabdaapratipatti.h iti na hi suutrata.h eva ;sabdaan pratipadyante kim tarhi vyaakhyaanata.h ca iti parih.rtam etat tat eva suutram vig.rhiitam vyaakhyaanam bhavati iti . nanu ca uktam na kevalaani carcaapadaani vyaakhyaanam v.rddhi.h aat aic iti kim tarhi udaahara.nam pratyudaahara.nam vaakyaadhyaahaara.h iti etat samuditam vyaakhyaanam bhavati iti . avijaanata.h etat evam bhavati . suutrata.h eva hi ;sabdaan pratipadyante . aata.h ca suutrata.h eva ya.h hi utsuutram kathayet na ada.h g.rhyeta .
(P 15) P I.13.1 - 14.22  R I.47 -53	atha kimartha.h var.naanaam upade;sa.h . <V>v.rttisamavaayaartha.h upade;sa.h</V> . v.rttisamavaayaartha.h var.naanaam upade;sa.h kartavya.h . kim idam v.rttisamavayaartha.h iti . v.rttaye samavaaya.h v.rttisamavaaya.h , v.rttyartha.h vaa samavaaya.h v.rttisamavaaya.h , v.rttiprayojana.h vaa v.rttisamavaya.h . kaa puna.h v.rtti.h . ;saastraprav.rtti.h . atha ka.h samavaya.h . var.naanaam aanupuurvye.na sannive;sa.h . atha ka.h upade;sa.h . uccaara.nam . kuta.h etat . di;si.h uccaara.nakriya.h . uccaarya hi var.naan aaha : upadi.s.taa.h ime var.naa.h iti . <V>anubandhakara.naartha.h ca</V> . anubandhakara.naartha.h ca var.naanaam upade;sa.h kartavya.h . anubandhaan aasa:nk.syaami iti . na hi anupadi;sya var.naan anubandhaa.h ;sakyaa.h aasa:nktum . sa.h e.sa.h var.naanaam upade;sa.h v.rttisamavaayaartha.h ca anubandhakara.naartha.h ca . v.rttisamavaaya.h ca anubandhakara.naartha.h ca pratyaahaaraartham . pratyaahaara.h v.rttyartha.h . i.s.tabuddhyartha.h ca . i.s.tabuddhyartha.h ca var.naanaam upade;sa.h . i.s.taan var.naan bhotsye iti . <V>i.s.tabuddhyartha.h ca iti cet udaattaanudaattasvaritaanunaasikdiirghaplutaanaam api upade;sa.h</V> . i.s.tabuddhyartha.h ca iti cet udaattaanudaattasvaritaanunaasikdiirghaplutaanaam api upade;sa.h kartavya.h . eva:ngu.naa.h api hi var.naa.h i.syante . aak.rtyupade;saat siddham . aak.rtyupade;saat siddham etat . avar.naak.rti.h upadi.s.taa sarvam avar.nakulam grahii.syati . tathaa ivar.nakulaak.rti.h . tathaa uvar.nakulaak.rti.h . <V>aak.rtyupade;saat siddham iti cet sa.mv.rtaadiinaam prati.sedha.h</V> . aak.rtyupade;saat siddham iti cet sa.mv.rtaadiinaam prati.sedha.h vaktavya.h . ke puna.h sa.mv.rtaadaya.h . sa.mv.rta.h kala.h dhmaata.h e.niik.rta.h ambuuk.rta.h ardhaka.h grasta.h nirasta.h pragiita.h upagiita.h k.svi.n.na.h roma;sa.h iti . apara.h aaha : grastam nirastam avilambitam nirhatam ambuuk.rtam dhmaatam atho vikampitam sanda.s.tam e.niik.rtam ardhakam drutam vikiir.nam etaa.h svarado.sabhaavanaa.h iti . ata.h anye vya;njanado.saa.h . na e.sa.h do.sa.h . gargaadibidaadipaa.thaat sa.mv.rtaadiinaam niv.rtti.h bhavi.syati . asti anyat gargaadibidaadipaa.the prayojanam . kim . samudaayaanaam saadhutvam yathaa syaat iti . evam tarhi a.s.taada;sadhaa bhinnaam niv.rttakalaadikaam avar.nasya pratyaapattim vak.syaami . saa tarhi vaktavyaa . <V>li:ngaarthaa tu pratyaapatti.h</V> . li:ngaartha saa tarhi bhavi.syati . tat tarhi vaktavyam . yadi api etat ucyate atha vaa etarhi anubandha;satam na uccaaryam itsa;nj;naa ca na vaktavyaa lopa.h ca na vaktavya.h . yat anubandhai.h kriyate tat kalaadibhi.h kari.syati . sidhyati evam apaa.niniiyam tu bhavati . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam aak.rtyupade;saat siddham iti cet sa.mv.rtaadiinaam prati.sedha.h iti . parih.rtam etat gargaadibidaadipaa.thaat sa.mv.rtaadiinaam niv.rtti.h bhavi.syati . nanu ca anyat gargaadibidaadipaa.the prayojanam uktam . kim . samudaayaanaam saadhutvam yathaa syaat iti . evam tarhi ubhayam anena kriyate . paa.tha.h ca eva vi;se.syate kalaadaya.h ca nivartyante . katham puna.h ekena yatnena ubhayam labhyam . labhyam iti aaha . katham . dvigataa.h api hetava.h bhavanti . tat yathaa : aamraa.h ca siktaa.h pitara.h ca prii.nitaa.h iti . tathaa vaakyaani api .dvi.s.thaani bhavanti . ;sveta.h dhaavati , alambusaanaam yaataa iti . atha vaa idam taavat ayam pra.s.tavya.h . kve ime sa.mv.rtaadaya.h ;sruuyeran iti . aagame.su . aagamaa.h ;suddhaa.h pa.thyante . vikaare.su tarhi . vikaaraa.h ;suddhaa.h pa.thyante . pratyaye.su tarhi . pratyayaa.h ;suddhaa.h pa.thyante . dhaatu.su tarhi . dhaatava.h api ;suddhaa.h pa.thyante . praatipadike.su tarhi . praatipadikaani api ;suddhaani pa.thyante . yaani tarhi agraha.naani praatipadikaani . ete.saam api svaravar.naanupuurviij;naanaartha.h upade;sa.h kartavya.h . ;sa;sa.h .sa.sa.h iti maa bhuut . palaa;sa.h palaa.sa.h iti maa bhuut . ma;ncaka.h ma;njaka.h iti maa bhuut . aagamaa.h ca vikaaraa.h ca pratyayaa.h saha dhaatubhi.h uccaaryante tata.h te.su na ime praaptaa.h kalaadaya.h .
(;SS 1.1) P I.15.2 - 16.18  R I.54 - 60	<V>akaarasya viv.rtopade;sa.h aakaaragraha.naartha.h</V> . akaarasya viv.rtopade;sa.h kartavya.h . kim prayojanam . aakaaragraha.naartha.h . akaara.h savar.nagraga.nena aakaaram api yathaa g.rh.niiyaat . kim ca kaara.nam na g.rh.niiyaat . vivaarabhedaat . kim ucyate vivaarabhedaat iti na puna.h kaalabhedaad api . yathaa eva hi vivaarabhinna.h evam kaalabhinna.h api . satyam etat . vak.syati tulyaasyaprayatnam savar.nam iti atra aasyagraha.nasya prayojanam aasye ye.saam tulya.h de;sa.h prayatna.h ca te savar.nasa;nj;nakaa.h bhavanti iti . baahya.h ca puna.h aasyaat kaala.h . tena syaat eva kaalabhinnasya graha.nam na puna.h vivaarabhinnasya . kim puna.h idam viv.rtasya upadi;syamaanasya prayojanam anvaakhyaayate aahosvit sa.mv.rtasya upadi;syamaanasya viv.rtopade;sa.h codyate . viv.rtasya upadi;syamaanasya prayojanam anvaakhyaayate . katham j;naayate . yat ayam a* a iti akaarasya viv.rtasya sa.mv.rtataapratyaapattim ;saasti . na etat asti j;naapakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . atikha.tva.h , atimaala.h iti atra aantaryata.h viv.rtasya viv.rta.h praapnoti . sa.mv.rta.h syaat iti evamarthaa pratyaapatti.h . na etat asti . na eva loke na ca vede akaaro viv.rta.h asti . ka.h tarhi . sa.mv.rta.h . ya.h asti sa.h bhavi.syati . tat etat pratyaapattivacanam j;naapakam eva bhavi.syati viv.rtasya upadi;syamaanasya prayojanam anvaakhyaayate iti . ka.h puna.h atra vi;se.sa.h viv.rtasya upadi;syamaanasya prayojanam anvaakhyaayeta sa.mv.rtasya upadi;syamaanasya vaa viv.rtopade;sa.h codyeta iti . na khalu ka.h cid vi;se.sa.h . aahopuru.sikaamaatram tu bhavaan aaha sa.mv.rtasya upadi;syamaanasya viv.rtopade;sa.h codyate iti . vayam tu bruuma.h viv.rtasya upadi;syamaanasya prayojanam anvaakhyaayate iti . <V>tasya viv.rtopade;saat anyatra api viv.rtopade;sa.h savar.nagraha.naartha.h</V> . tasya etasya aak.sarasamaamnaayikasya viv.rtopade;saat anyatra api viv.rtopade;sa.h kartavya.h . kva anyatra . dhaatupraatipadikapratyayanipaatasthasya . kim prayojanam . savar.nagraha.naartha.h . aak.sarasamaamnaayikena asya graha.nam yathaa syaat . kim ca kaara.nam na syaat . vivaarabhedaat eva . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati aak.sarasamaamnaayikena dhaatvaadisthasya graha.nam iti yat ayam aka.h savar.ne diirgha.h iti pratyaahaare aka.h graha.nam karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . na hi dvayo.h aak.sarasamaamnaayikayo.h yugapat samavasthaanam asti . na etat asti j;naapakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . yasya aak.sarasamaamnaayikena graha.nam asti tadartham etat syaat . kha.tvaa.dhakam maalaa.dhakam iti . sati prayojane na j;naapakam bhavati . tasmaat viv.rtopade;sa.h kartavya.h . ka.h e.sa.h yatna.h codyate viv.rtopade;sa.h naama . viv.rta.h vaa upadi;syeta sa.mv.rta.h vaa ka.h nu atra vi;se.sa.h . sa.h e.sa.h sarva.h evamartha.h yatna.h yaani etaani praatipadikaani agraha.naani te.saam etena abhyupaayena upade;sa.h codyate . tat guru bhavati . tasmaat vaktavyam dhaatvaadistha.h ca viv.rta.h iti . <V>diirghaplutavacane ca sa.mv.rtaniv.rttyartha.h</V> . diirghaplutavacane ca sa.mv.rtaniv.rttyartha.h viv.rtopade;sa.h kartavya.h . diirghaplutau sa.mv.rtau maa bhuutaam iti . v.rk.saabhyaam devadattaa3 iti . na eva loke na ca vede diirghaplutau sa.mv.rtau sta.h . kau tarhi . viv.rtau . yau sta.h tau bhavi.syata.h . sthaanii prakalpayet etau anusvaara.h yathaa ya.nam . sa.mv.rta.h sthaanii sa.mv.rtau diirghaplutau prakalpayet anusvaara.h yathaa ya.nam . tat yathaa say;myantaa sav;mvatsara.h yal;m lokam tal;m lokam iti . ansvaara.h sthaanii ya.nam anunaasikam prakalpayati . vi.sama.h upanyaasa.h . yuktam yat sata.h tatra prak.lpti.h bhavati . santi hi ya.na.h saanunaasikaa.h niranunaasikaa.h ca . diirghaplutau puna.h na eva loke na ca veda sa.mv.rtau sta.h . kau tarhi . viv.rtau . yau sta.h tau bhavi.syata.h . evam api kuta.h etat tulyasthaanau prayatnabhinnau bhavi.syata.h na puna.h tulyaprayatnau sthaanabhinnau syaataam iikaara.h uukaara.h vaa iti . vak.syati sthaane antaratama.h iti atra sthaane iti vartamaane puna.h sthaanegraha.nasya prayojanam . yatra anekavidham aantaryam tatra sthaanata.h eva aantaryam baliiya.h yathaa syaat .
(;SS 1.2) P I.16.19 - 19.8  R I.60 - 69	<V>tatra anuv.rttinirde;se savar.naagraha.nam ana.ntvaat</V> . tatra anuv.rttinirde;se savar.naanaam graha.nam na praapnoti . asya cvau yasya iiti ca . kim kaara.nam . ana.ntvaat . na hi ete a.na.h ye anuv.rttau . ke tarhi . ye ak.sarasamaamnaye upadi;syante . <V>ekatvaat akaarasya siddham</V> . eka.h ayam akaara.h ya.h ca ak.sarasamaamnaye ya.h ca anuv.rttau ya.h ca dhaatvaadistha.h . <V>anubandhasa:nkara.h tu</V> . anubandhasa:nkara.h tu praapnoti . karma.ni a.n , aata.h anupasarge ka.h iti ke api .nitk.rtam praapnoti . <V>ekaajanekaajgraha.ne.su ca anupapatti.h</V> . ekaajanekaajgraha.ne.su ca anupapatti.h bhavi.syati . tatra ka.h do.sa.h . kiri.naa giri.naa iti atra ekaajlak.sa.nam antodaattatvam praapnoti . iha ca gha.tena tarati gha.tika iti dvyajlak.sa.na.h .than na praapnoti . <V>dravyavat ca upacaaraa.h</V> . dravyavat ca upacaaraa.h praapnuvanti . tat yathaa . dravye.su na ekena gha.tena aneka.h yugapat kaaryam karoti . evam imam akaaram na aneka.h yugapat uccaarayet . <V>vi.saye.na tu naanaali:ngakaara.naat siddham</V> . yat ayam vi.saye vi.saye naanaali:ngam akaaram karoti karma.ni a.n aata.h anupasarge ka.h iti tena j;naayate naanubandhasa:nkara.h asti iti . yadi hi syaat naanaali:ngakara.nam anarthakam syaat . ekam eva ayam sarvagu.nam uccaarayet . na etat asti j;napakam . itsa;nj;naaprak.lptyartham etat syaat . na hi ayam anubandhai.h ;salyakavat ;sakya.h upacetum . itsa;nj;nayaam hi do.sa.h syaat . aayamya hi dvayo.h itsa;nj;naa syaat . kayo.h . aadyantayo.h . evam tarhi vi.saye.na tu puna.h li:ngakara.naat siddham . yat ayam vi.saye vi.saye puna.h li:ngam akaaram karoti praak diivyata.h a.n , ;sivaadibhya.h a.n iti tena j;naayate na anubandhasa:nkara.h asti iti . yadi hi syaat puna.h li:ngakara.nam anarthakam syaat . atha vaa puna.h astu vi.saye.na tu naanaali:ngakaara.naat siddham iti eva . nanu ca uktam itsa;nj;naaprak.lptyartham etat syaat iti . na e.sa do.sa.h . lokata.h etat siddham . tat yathaa : loke ka.h cit devadattam aaha : iha mu.n.do bhava , iha ja.tii bhava , iha ;sikhii bhava iti . yalli:nga.h yatra ucyate talli:nga.h tatra upati.s.thate . evam akaara.h yalli:nga.h yatra ucyate talli:nga.h tatra upasthaasyate . yat api ucyate ekaajanekaajgraha.ne.su ca anupapatti.h iti . <V>ekaajanekaajgraha.ne.su ca aav.rttisa:nkhyaanaat</V> . ekaajanekaajgraha.ne.su ca aav.rtte.h sa:nkhyaanaat anekaactvam bhavi.syati . tat yathaa saptada;sa saamidhenya.h bhavanti iti tri.h prathamaam anvaaha tri.h uttamaam iti aav.rttita.h saptada;satvam bhavati . evam iha api aav.rttita.h anekaactvam bhavi.syati . bhaved aav.rttita.h kaaryam parih.rtam . iha tu khalu kiri.naa giri.naa iti ekaajlak.sa.nam antodaattatvam praapnoti eva . etat api siddham . katham . lokata.h . tat yathaa loke .r.sisahasram ekaam kapilaam ekaika;sa.h sahasrak.rtva.h dattvaa tayaa sarve te sahasradak.si.na.h sa.mpannaa.h evam iha api anekaactvam bhavi.syati . yat api ucyate dravyavat ca upacaaraa.h praapnuvanti iti . bhavet yat asambhavi kaaryam tat na aneka.h yugapat kuryaat . yat tu khalu sambhavi kaaryam aneka.h api tat yugapat karoti . tat yathaa gha.tasya dar;sanam spar;sanam vaa . sambhavi ca idam kaaryam akaarasya uccaara.nam naama aneka.h api tat yugapat kari.syati . <V>aanyabhaavyam tu kaala;sabdavyavaayaat</V> . aanyabhaavyam tu akaarasya . kuta.h . kaala;sabdavyavaayaat . kaalavyavaayaat ;sabdavyavaayaat ca . kaalavyaavaayaat : da.n.da , agram . ;sabdavyavaayaat : da.n.da.h . na ca ekasya aatmana.h vyavaayena bhavitavyam . bhavati cet bhavati aanyabhaavyam akaarasya . <V>yugapat ca de;sap.rthaktvadar;sanaat</V> . yugapat ca de;sap.rthaktvadar;sanaat manyaamahe aanyabhaavyam akaarasya iti . yat ayam yugapat de;sap.rthaktve.su upalabhyate . a;sva.h , arka.h , artha.h iti . na hi eka.h devadatta.h yugapat srughne ca bhavati mathuraayaam ca . yadi puna.h ime var.naa.h ;sakunivat syu.h . tat yathaa ;sakunaya.h aa;sugamitvaat purastaat utpatitaa.h pa;scaat d.r;syante evam ayam akaara.h da iti atra d.r.s.ta.h .n.da iti atra d.r;syate . na evam ;sakyam . anityatvam evam syaat . nityaa.h ca ;sabdaa.h . nitye.su ca ;sabde.su kuu.tasthai.h avicaalibhi.h var.nai.h bhavitavyam anapaayopajanavikaaribhi.h . yadi ca ayam da iti atra d.r.s.ta.h .n.da iti atra d.r;syeta na ayam kuu.tastha.h syaat . yadi puna.h ime var.naa.h aadityavat syu.h . tat yathaa eka.h aaditya.h anekaadhikara.nstha.h yugapat de;sap.rthaktve.su upalabhyate . vi.sama.h upanyaasa.h . na eka.h dra.s.taa aadityam anekaadhikara.nastham yugapat de;sap.rthaktve.su upalabhate . akaaram puna.h upalabhate . akaaram api na upalabhate . kim kaara.nam . ;srotropalabdhi.h buddhinirgraahya.h prayoge.na abhijvalita.h aakaa;sade;sa.h ;sabda.h ekam ca aakaa;sam . aakaa;sade;saa.h api bahava.h . yaavataa bahava.h tasmaat aanyabhaavyam akaarasya . <V>aak.rtigraha.naat siddham</V> . avar.naak.rti.h upadi.s.taa sarvam avar.nakulam grahii.syati . tathaa ivar.naak.rti.h . tathaa uvar.naak.rti.h . <V>tadvat ca taparakara.nam</V> . evam ca k.rtvaa taparaa.h kriyante . aak.rtigraha.nena atiprasaktam iti . nanu ca savar.nagraha.nena atiprasaktam iti k.rtvaa taparaa.h kriyeran . pratyaakhyaayate tat : savar.ne a.ngraha.nam aparibhaa.syam aak.rtigraha.naat ananyatvaat ca iti . <V>halgraha.ne.su ca</V> . kim . aak.rtigraha.naat siddham iti eva . jhalo jhali : avaattaam avaattam avaatta yatra etat na asti : a.n savar.naan g.rh.naati iti . <V>ruupasaamanyaat vaa</V> . ruupasaamaanyaat vaa siddham . tat yathaa : taan eva ;saa.takaan aacchaadayaama.h ye mathuraayaam , taan eva ;saaliin bhu;njmahe ye magadhe.su , tat eva idam bhavata.h kaar.saapa.nam yat mathuraayaam g.rhiitam . anyasmin ca anyasmin ca ruupasaamaanyaat tat eva idam iti bhavati . evam iha api ruupasaamaanyaat siddham . 
(;SS 2) P I.19.10 - 21.28  R I.70 - 79	.lkaaropade;sa.h kimartha.h . kim vi;se.se.na .lkaaropade;sa.h codyate na puna.h anye.saam api var.naanaam upade;sa.h codyate . yadi kim cit anye.saam api var.naanaam upade;se prayojanam asti .lkaaropade;sasya api tat bhavitum arhati . ka.h vaa vi;se.sa.h . ayam asti vi;se.sa.h . asya hi .lkaarasya alpiiyaan ca eva prayogavi.saya.h ya.h ca api prayogavi.saya.h sa.h api k.lpisthasya . k.lpe.h ca latvam asiddham . tasya asiddhatvaat .rkaarasya eva ackaaryaa.ni bhavi.syanti . na artha.h .lkaaropade;sena . ata.h uttaram pa.thati : <V>.lkaaropade;sa.h yad.rcchaa;saktijaanukara.naplutyaadyartha.h</V> . .lkaaropade;sa.h kriyate yad.rcchaa;sabdaartha.h a;saktijaanukara.naartha.h plutyaadyartha.h ca . yad.rcchaa;sabdaartha.h taavat . yad.rcchayaa ka.h cit .ltaka.h naama tasmin ackaaryaa.ni yathaa syu.h . dadhi .ltaka dehi . madhu .ltaka dehi . uda:n .ltaka.h agamat . pratya:n .ltaka.h agamat . catu.s.tayii ;sabdaanaam prav.rtti.h : jaati;sabdaa.h gu.na;sabdaa.h kriyaa;sabdaa.h yad.rcchaa;sabdaa.h caturthaa.h . a;saktijaanukara.naartha.h . a;saktyaa kayaa cit braahma.nyaa .rtaka.h iti prayoktavye .ltaka.h iti prayuktam . tasya anukara.nam : braahma.nii .ltaka.h iti aaha . kumaarii .ltaka.h iti aaha iti . plutaadyartha.h ca .lkaaropade;sa.h kartavya.h . ke puna.h plutaadaya.h . plutidvirvacanasvaritaa.h : k.l3pta;sikha k.lppta.h , prak.lpta.h . plutyaadi.su kaarye.su k.lpe.h latvam siddham . tasya siddhatvaat ackaaryaa.ni na sidhyanti . tasmaat .lkaaropade;sa.h kartavya.h . na etaani santi prayojanaani . <V>nyaayyabhaavaat kalpanam sa;nj;naadi.su</V> . nyaayyasya .rtaka;sabdasya bhaavaat kalpanam sa;nj;naadi.su saadhu manyante . .rtaka.h eva asau na .ltaka.h iti . apara.h aaha : nyaayya.h .rtaka;sabda.h ;saastraanvita.h asti . sa.h kalpayitavya.h saadhu.h sa;nj;naadi.su . .rtaka.h eva asau na .ltaka.h . ayam tarhi yad.rcchaa;sabda.h aparihaarya.h . .lphi.da.h .lphi.d.da.h . e.sa.h api .rphi.da.h .rphi.d.da.h ca . katham . artiprav.rtti.h ca eva loke lak.syate phi.diphi.d.dau au.naadikau pratyayau . trayii ca ;sabdaanaam prav.rtti.h . jaati;sabdaa.h gu.na;sabdaa.h kriyaa;sabdaa.h iti . na santi yad.rcchaa;sabdaa.h . anyathaa k.rtvaa prayojanam uktam anyathaa k.rtvaa parihaara.h . santi yad.rcchaa;sabdaa.h iti k.rtvaa prayojanam uktam . na santi iti parihaara.h . samaane ca arthe ;saastraanvita.h a;saastraanvitasya nivartaka.h bhavati . tat yathaa . devadatta;sabda.h devadi.n.na;sabda.m nivartayati na gaavyaadiin . na e.sa do.sa.h . pak.saantarai.h api parihaaraa.h bhavanti . <V>anukara.nam ;si.s.taa;si.s.taaprati.siddhe.su yathaa laukikavaidike.su</V> . anukara.nam hi ;si.s.tasya saadhu bhavati . a;si.s.taaprati.siddhasya vaa na eva tat do.saaya bhavati na abhyudayaaya . yathaa laukikavaidike.su . yathaa laukike.su vaidike.su ca k.rtaante.su . loke taavat : ya.h evam asau dadaati ya.h evam asau yajate ya.h evam asau adhiite iti tasya anukurvan dadyaat ca yajeta ca adhiiyiita ca sa.h abhyudayena yujyate . vede api : ye evam vi;svas.rja.h sattraa.ni adhyaasate iti te.saam anukurvan tadvat sattraa.ni adhyaasiita sa.h api abhyudayena yujyate . a;si.s.taaprati.siddham . ya.h evam asau hikkati ya.h evam asau hasati ya.h evam asau ka.n.duuyati iti tasya anukurvan hikket ca haset ca ka.n.duuyet ca na eva tat do.saaya syaat na abhyudayaaya . ya.h tu khalu evam asau braahma.nam hanti evam asau suraam pibati iti tasya anukurvan braahma.nam hanyaat suraam vaa pibet sa.h api manye patita.h syaat . vi.sama.h upanyaasa.h . ya.h ca evam hanti ya.h ca anuhanti ubhau tau hata.h . ya.h ca pibati ya.h ca anupibati ubhau tau pibata.h . ya.h tu khalu evam asau braahma.nam hanti evam asau suraam pibati iti tasya anukurvan snaataanulipta.h maalyagu.naka.n.tha.h kadaliistambham chindyaat paya.h vaa pibet na sa manye patita.h . evam iha api ya.h evam asau apa;sabdam prayu:nkte iti tasya anukurvan apa;sabdam prayu;njiita sa.h api apa;sabdabhaak syaat . ayam tu anya.h apa;sabdapadaarthaka.h ;sabda.h yadartha.h upade;sa.h kartavya.h . na ca apa;sabdapadaarthaka.h ;sabda.h apa;sabda.h bhavati . ava;syam ca etat evam vij;neyam . ya.h hi manyeta apa;sabdapadaarthaka.h ;sabda.h apa;sabda.h bhavati iti apa;sabda.h iti eva tasya apa;sabda.h syaat . na ca e.sa.h apa;sabda.h . ayam khalu api bhuuya.h anukara.na;sabda.h aparihaarya.h yadartha.h upade;sa.h kartavya.h . saadhu .lkaaram adhiite . madhu .lkaaram adhiite iti . kvasthasya puna.h etat anukara.nam . k.lpisthasya . yadi k.lpisthasya k.lpe.h ca latvam asiddham tasya asiddhatvaat .rkaare eva ackaaryaa.ni bhavi.syanti . bhavet tadarthena na artha.h syaat . ayam tu anya.h k.lpisthapadaarthaka.h ;sabda.h yadartha.h upade;sa.h kartavya.h . na kartavya.h . idam ava;syam vaktavyam . prak.rtivat anukara.nam bhavati iti . kim prayojanam . dvi.h pacantu iti aaha . ti:n ati:na.h iti nighaata.h yathaa syaat . agnii iti aaha . iiduudet dvivacanam prag.rhyam iti prag.rhyasa;nj;naa yathaa syaat . yadi prak.rtivat anukara.nam bhavati iti ucyate apa;sabda.h eva asau bhavati kumaarii.ltaka.h iti aaha . brahma.nii .ltaka.h iti aaha . apa;sabda.h hi asya prak.rti.h . na caapa;sabda.h prak.rti.h . na hi apa;sabdaa.h upadi;syante . na ca anupadi.s.taa prak.rti.h asti . <V>ekade;savik.rtasya ananyatvaat plutyaadaya.h</V> . ekade;savik.rtam ananyavat bhavati iti plutyaadaya.h bhavi.syanti . yadi ekade;savik.rtam ananyavat bhavati iti ucyate raaj;na.h ka ca raajakiiyam allopa.h ana.h iti lopa.h praapnoti . ekade;savik.rtam ananyavat .sa.s.thiinirdi.s.tasya iti vak.syaami . yadi .sa.s.thiinirdi.s.tasya iti ucyate k.l3pta;sikha iti pluta.h na praapnoti . na hi atra .rkaara.h .sa.s.thiinirdi.s.ta.h . ka.h tarhi . repha.h . .rkaara.h api atra .sa.s.thiinirdi.s.ta.h . katham . avibhaktika.h nirde;sa.h . k.rpa u.h ra.h la.h k.rpo ro la.h iti . atha vaa puna.h astu avi;se.se.na . nanu ca uktam . raaj;na.h ka ca raajakiiyam allopa.h ana.h iti lopa.h praapnoti iti . vak.syati etat . ;svaadiinaam prasaara.ne nakaaraantagraha.nam anakaaraantaprati.sedhaartham iti . tat prak.rtam uttaratra anuvarti.syate . allopa.h ana.h nakaaraantasya iti . iha tarhi k.l3pta;sikha iti an.rta.h iti prati.sedha.h praapnoti . <V>ravatprati.sedhaat ca</V> . ravatprati.sedhaat ca etat sidhyati . guro.h aravata.h iti vak.syaami . yadi aravata.h iti ucyate hot.r-.rkaara , hot.r.r3kaara , atra na praapnoti . guro.h aravata.h hrasvasya iti vak.syaami . sa.h e.sa.h suutrabhedena .lkaara.h plutyaadyartha.h san pratyaakhyaayate . saa e.saa mahata.h va.m;sastambaat la.tvaa anuk.r.syate .
(;SS 3 - 4.1) P I.22.2 - 23.23  R I.79 - 84	idam vicaaryate . imaani sandhyak.saraa.ni taparaa.ni vaa upadi;syeran . et , ot , :n . ait , aut , c iti . ataparaa.ni vaa yathaanyaasam iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>sandhyak.sare.su taparopade;sa.h cet taparoccaara.nam</V> . sandhyak.sare.su taparopade;sa.h cet taparoccaara.nam kartavyam . <V>plutyaadi.su ajvidhi.h</V> . plutyaadi.su ajaa;sraya.h vidhi.h na sidhyati . go3traata nau3traata iti atra anaci ca iti aca.h uttarasya yara.h dve bhavata.h iti dvirvacanam na praapnoti . iha ca pratya:n ai3tikayana uda:n au3pagava iti aci iti :namu.t na praapnoti . <V>plutasa;nj;naa ca</V> . plutasa;nj;naa ca na sidhyati . ai3tikayana au3pagava . uukala.h ac hrasvadiirghapluta.h iti plutasa;nj;naa na praapnoti . santu tarhi ataparaa.ni . <V>atapare eca.h ik hrasvaade;se</V> . yadi ataparaa.ni eca.h ik hrasvaade;se iti vaktavyam . kim prayojanam . eca.h hrasvaade;sa;saasane.su ardha.h ekaara.h ardha.h okaara.h vaa maa bhuut iti . nanu ca yasya api taparaa.ni tena api etat vaktavyam . imau aicau samaahaaravar.nau maatraa avar.nasya maatraa ivar.novar.nayo.h . tayo.h hrasvaade;sa;saasane.su kadaa cit avar.na.h syaat kadaa cit ivar.novar.nau . maa kadaa cit avar.nam bhuut iti . pratyaakhyaayate etat : aico.h ca uttarabhuuyastvaat iti . yadi pratyaakhyaanapak.sa.h idam api pratyaakhyaayate : siddham e:na.h sasthaanatvaat iti . nanu ca e:na.h sasthaanatarau ardha.h ekaara.h ardha.h okaara.h ca . na tau sta.h . yadi hi tau syaataam tau eva ayam upadi;set . nanu ca bho.h chandogaanaam saatyamugriraa.naayaniiyaa.h ardham ekaaram ardham okaaram ca adhiiyate : sujaate e;svasuun.rte , adhvaryo odribhi.h sutam , ;sukram te enyat yajatam te enyat iti . paar.sadak.rti.h e.saa tatrabhavataam . na eva hi loke na anyasmin vede ardha.h ekaara.h ardha.h okaara.h vaa asti . <V>ekaade;se diirghagraha.nam</V> . ekaade;se diirghagraha.nam kartavyam . aat gu.na.h diirgha.h . v.rddhi.h eci diirgha.h iti . kim prayojanam . aantaryata.h trimaatracaturnaatraa.naam sthaaninaam trimaatracaturmaatraa.h aade;saa.h maa bhuuvan iti . kha.tvaa , indra.h kha.tvendra.h , kha.tvaa , udakam kha.tvodakam , kha.tvaa , ii.saa kha.tve.saa , kha.tvaa , uu.dhaa kha.tvo.dhaa , kha.tvaa , elakaa kha.tvailakaa , kha.tvaa , odana.h kha.tvaudana.h , kha.tvaa , aitikaayana.h kha.tvaitikaayana.h , kha.tvaa , aupagava.h kha.tvaupagava.h . tat tarhi diirghagraha.nam kartavyam . na kartavyam . upari.s.taat yogavibhaaga.h kari.syate . aka.h savar.ne eka.h bhavati . tata.h diirgha.h . diirgha.h ca sa bhavati ya.h sa.h eka.h puurvaparayo.h iti evam nirdi.s.ta.h iti . iha api tarhi praapnoti . pa;sum , viddham , pacanti iti . na e.sa.h do.sa.h . iha taavat pa;sum iti ami eka.h iti iyataa siddham . sa.h ayam evam siddhe sati yat puurvagraha.nam karoti tasya etat prayojanam yathaajaatiiyaka.h puurva.h tathaajaatiiyaka.h ubhayo.h yathaa syaat iti . viddham iti puurva.h iti eva anuvartate . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na anena samprasaara.nasya diirgha.h bhavati iti yat ayam hala.h uttarasya samprasaara.nasya diirghatvam ;saasti . pacanti iti ata.h gu.ne para.h iti iyataa siddham . sa.h ayam evam siddhe sati yat ruupagraha.nam karoti tasya etat prayojanam yathaajaatiiyakam parasya ruupam tathaajaatiiyakam ubhayo.h yathaa syaat iti . iha tarhi kha.tvar;sya.h maalar;sya.h iti diirghavacanaat akaara.h na aanantaryaat ekaakaukaarau na . tatra ka.h do.sa.h . vig.rhiitasya ;srava.nam prasajyeta . na bruuma.h yatra kriyamaa.ne do.sa.h tatra kartavyam . kim tarhi . yatra kriyamaa.ne na do.sa.h tatra kartavyam iti . kva ca kriyamaa.ne na do.sa.h . sa;nj;naavidhau . v.rddhii.h aat aic diirgha.h . at e:n gu.na.h diirgha.h iti . tat tarhi diirghagraha.nam kartavyam . na kartavyam . kasmaat eva aantaryata.h trimaatracaturnaatraa.naam sthaaninam trimaatracaturmaatraa.h aade;saa.h na bhavanti . tapare gu.nav.rddhii . nanu ca bho.h ta.h para.h yasmaat sa.h ayam tapara.h . na iti aaha . taat api para.h tapara.h iti . yadi taat api para.h tapara.h .r.rdo.h ap iti iha eva syaat : yava.h stava.h . lava.h pava.h iti atra na syaat . na e.sa.h takaara.h . ka.h tarhi . dakaara.h . kim dakaare prayojanam . atha kim takaare prayojanam . yadi asandehaartha.h takaara.h dakaara.h api . atha mukhasukhaartha.h takaara.h dakaara.h api .
(;SS 3 - 4.2) P I.23.24 - 26.27  R I.84 - 93	idam vicaaryate . ye ete var.ne.su var.naikade;saa.h var.naantarasamaanaak.rtaya.h ete.saam avayavagraha.nena graha.nam syaat vaa na vaa iti . kuta.h puna.h iyam vicaara.naa . iha samudaayaa.h api upadi;syante avayavaa.h api . abhyantara.h ca samudaaye avayava.h . tat yathaa : v.rk.sa.h pracalan saha avayavai.h pracalati . tatra samudaayasthasya avayavasya avayavagraha.nena graha.nam syaat vaa na vaa iti jaayate vicaara.naa . ka.h ca atra vi;se.sa.h . v<V>ar.naikade;saa.h var.nagraha.nena cet sandhyak.sre samaanaak.saravidhiprati.sedha.h</V> . var.naikade;saa.h var.nagraha.nena iti cet sandhyak.sare samaanaak.saraa;sraya.h vidhi.h praapnoti . sa prati.sedhya.h : agne , indram . vaayo , udakam . aka.h savar.ne diirgha.h iti diirghatvam praapnoti . <V>diirghe hrasvavidhiprati.sedha.h</V> . diirghe hrasvaak.saraa;sraya.h vidhi.h praapnoti . sa prati.sedhya.h . graama.nii.h , aaluuya , praluuya . hrasvasya piti k.rti tuk bhavati iti tuk praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na diirghe hrasvaa;sraya.h vidhi.h bhavati iti yat ayam diirghaat che tukam ;saasti . na etat asti j;naapakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . padaantaat vaa iti vibhaa.saam vak.syaami iti . yat tarhi yogavibhaagam karoti . itarathaa hi diirghaat padaantaat vaa iti eva bruuyaat . iha tarhi kha.tvaabhi.h , maalaabhi.h , ata.h bihsa.h ais , iti aisbhaava.h praapnoti . taparakara.nasaamarthyaat na bhavi.syati . iha tarhi yaataa vaataa , ata.h lopa.h aardhadhaatuke iti akaaralopa.h praapnoti . nanu ca atra api taparakara.nasaamarthyaat eva na bhavi.syati . asti hi anyat taparakara.ne prayojanam . kim . sarvasya lopa.h maa bhuut iti . atha kriyamaa.ne api tapare parasya lope k.rte puurvasya kasmaat na bhavati . paralopasya sthaanivadbhaavaat asiddhatvaat ca . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati naakaarasthasya akaarasya lopa.h bhavati iti yat ayam aata.h anupasarge ka.h iti kakaaram anubandham karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . kitkara.ne etat prayojanam kiti iti aakaarlopa.h yathaa syaat iti . yadi ca aakaarasthasya api akaarlopa.h syaat kitkara.nam anarthakam syaat . parasya akaarasya lope k.rte dvayo.h akaarayo.h pararuupe hi siddham ruupam syaat: goda.h , kambalada.h iti . pa;syati tu aacaarya.h naakaarasthasya akaarasya lopa.h bhavati iti . ata.h kakaaram anubandham karoti . na etat asti j;naapakam . uttaraartham etat syaat . tunda;sokayo.h parim.rjaapanudo.h iti . yat tarhi gaapo.h .thak iti ananyaartham kakaaram anubandham karoti . <V>ekavar.navat ca</V> . ekavar.navat ca diirgha.h bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . vaacaa tarati iti dvyajlak.sa.na.h .than maa bhuut iti . iha ca vaaca.h nimittam , tasya nimittam sa.myogotpaattau iti dvyajlak.sa.na.h yat maa bhuut iti . atra api gonaugraha.nam j;naapakam diirghaat dvyajlak.sa.na.h vidhi.h na bhavati iti . ayam tu sarve.saam parihaara.h : <V>na avyapav.rktasya avayave tadvidhi.h yathaa dravye.su</V> . na avyapav.rktasya avayavsya avayavaa;sraya.h vidhi.h bhavati yathaa dravye.su . tat yathaa dravye.su : saptada;sa saamidhenya.h bhavanti iti na saptada;saaratnimaatram kaa.s.tham agnau abhyaadhiiyate . vi.sama.h upanyaasa.h . praty.rcam ca eva hi tat karma codyate asambhava.h ca agnau vedyaam ca . yathaa tarhi saptada;sa praade;samaatrii.h a;svatthii.h samidha.h abhyaadadhiita iti na saptada;sapraade;samaatram kaa.s.tham abhyaadhiiyate . atra api pratiprava.nam ca etat karma codyate tulya.h ca asambhava.h agnau vedyaam ca . yathaa tarhi tailam na vikretavyam , maa.msam na vikretavyam iti . vyapav.rtkam ca na vikriiyate , avyapav.rktam ca gaava.h ca sar.sapaa.h ca vikriyante . tathaa lomanakham sp.r.s.tvaa ;saucam kartavyam iti , vyapav.rktam sp.r.s.tvaa niyogata.h kartavyam avyapav.rkte kaamacaara.h . yatra tarhi vyapavarga.h asti . kva ca vyapavarga.h asti . sandhyak.sare.su . <V>sandhyak.sare.su viv.rtatvaat</V> . yat atra avar.nam viv.rtataram tat anyasmaat avar.naat . ye*api ivar.novar.ne viv.rtatare te*anyaabhyaam ivar.novar.naabhyaam . athavaa puna.h na g.rhyante . <V>agraha.nam cet nu.dvidhilaade;savinaame.su .rkaaragraha.nam</V> . agraha.nam cet nu.dvidhilaade;savinaame.su .rkaarasya graha.nam kartavyam . tasmaat nu.t dvihala.h , .rkaare ca iti vaktavyam iha api yathaa syaat : aan.rdhatu.h , aan.rdhu.h iti . yasya puna.h g.rhyante dvihala.h iti eva tasya siddham . yasya api na g.rhyante tasya api e.sa.h na do.sa.h . dvihalgraha.nam na kari.syate . tasmaat nu.t bhavati iti eva . yadi na kriyate aa.tatu.h , aa.tu.h iti atra api praapnoti . a;snotigraha.nam niyamaartham bhavi.syati . a;snote.h eva avar.nopadhasya na anyasya avar.nopadhasya iti . laade;se ca .rkaaragraha.nam kartavyam . k.rpa.h ra.h la.h , .rkaarasya ca iti vaktavyam iha api yathaa syaat : k.lpta.h , k.lptavaan iti . yasya puna.h g.rhyante ra.h iti eva tasya siddham . yasya api na g.rhyante tasya api e.sa.h na do.sa.h . .rkaara.h api atra nirdi;syate . katham . avibhaktika.h nirde;sa.h . k.rpa , u.h , ra.h , la.h k.rpo ro la.h iti . atha vaa ubhayata.h spho.tamaatram nirdi;syate . ra;srute.h la;sruti.h bhavati iti . vinaame .rkaaragraha.nam kartavyam . ra.saabhyaam na.h .na.h samaanapade , .rkaaraat ca iti vaktayvam iha api yathaa syaat : maat.r.r.naam , pit.r.r.naam iti . yasya puna.h g.rhyante ra.saabhyaam iti eva tasya siddham . na sidhyati . yat tat rephaat param bhakte.h tena vyavahitatvaat na praapnoti . maa bhuut evam . a.dvyavaaye iti eva siddham . na sidhyati . var.naikade;saa.h ke var.nagraha.nena g.rhyante . ye vyapav.rktaa.h api var.naa.h bhavanti . yat ca api rephaat param bhakte.h na tat kva cit api vyapav.rktam d.r;syate . evam tarhi yogavibhaaga.h kari.syate . ra.saabhyaam na.h .na.h samaanapade . tata.h vyavaaye . vyavaaye ca ra.saabhyaam na.h .na.h bhavati iti . tata.h a.tkupvaa:nnumbhi.h iti . idam idaaniim kimartham . niyamaartham . etai.h eva aak.sarasamamnaayikai.h vyavaaye na anyai.h iti . yasya api na g.rhyante tasya api e.sa.h na do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati .rkaaraat na.h .natvam iti yat ayam k.subhaadi.su n.rnamana;sabdam pa.thati . na etat asti j;naapakam . v.rddhyartham etat syaat : naarnamani.h . yat tarhi t.rpnoti;sabdam pa.thati . yat ca api n.rnamana;sabdam pa.thati . nanu ca uktam v.rddhyartham etat syaat iti . bahira:ngaa v.rddhi.h . antara:ngam .natvam . asiddham bahira:ngam antara:nge . atha vaa upari.s.taat yogavibhaaga.h kari.syate . .rto na.h .na.h bhavati . tata.h chandasi avagrahaat . .rta.h iti eva . <V>plutau aica.h idutau</V> . etat ca vaktavyam . yasya puna.h g.rhyante guro.h .te.h iti eva plutyaa tasya siddham . yasya api na g.rhyante tasya api e.sa.h na do.sa.h . kriyate etat nyaase eva . <V>tulyaruupe sa.myoge dvivya;njanavidhi.h</V> . tulyaruupe sa.myoge dvivya;njanaa;sraya.h vidhi.h na sidhyati : kukku.ta.h , pippala.h , pittam iti . yasya puna.h g.rhyante tasya dvau kakaarau dvau pakaarau dvau takaarau . yasya api na g.rhyante tasya api dvau kakaarau dvau pakaarau dvau takaarau . katham . maatraakaala.h atra gamyate . na ca maatrikam vya;njanam asti . anupadi.s.tam sat katham ;sakyam vij;naatum . yadi api taavat atra etat ;sakyate vaktum yatra etat na asti a.n savar.naan g.rh.naati iti iha tu katham say;myantaa sav;mvatsara.h yal;m lokam tal;m lokam iti yatra etat asti a.n savar.naan g.rh.naati iti . atra api maatraakala.h g.rhyate na ca maatrikam vya;njanam asti . anupadi.s.tam sat katham ;sakyam pratipattum .
(;SS 5.1) P I.27.2 - 20  R I.93 - 94	sarve var.naa.h sak.rt upadi.s.taa.h . ayam hakaara.h dvi.h upadi;syate puurva.h ca para.h ca . yadi puna.h puurva.h eva upadi;syeta para.h eva vaa . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>hakaarasya paropade;se a.dgraha.ne.su hagraha.nam</V> . hakaarasya paropade;se a.dgraha.ne.su hagraha.nam kartavyam . aata.h a.ti nityam , ;sa.h cha.h a.ti , diirghaat a.ti samaanapade . hakaare ca iti vaktavyam iha api yathaa syaat : mahaa;m hi sa.h . <V>uttve ca</V> . uttve ca hakaaragraha.nam kartavyam . ata.h ro.h aplutaat aplute , ha;si ca . hakaare ca iti vaktavyam iha api yathaa syaat : puru.sa.h hasati , braahma.na.h hasati iti . astu tarhi puurvopade;sa.h . <V>puurvopade;se kittvakse.dvidhaya.h jhalgraha.naani ca</V> . yadi puurvopade;sa.h kittvam vidheyam . snihitvaa snehitvaa sisnihi.sati sisnehi.sati . rala.h vyupadhaat halaade.h iti kittvam na praapnoti . ksavidhi.h . ksa.h ca vidheya.h . adhuk.sat alik.sat . ;sala.h igupadhaat ani.ta.h ksa.h iti ksa.h na praapnoti . i.dvidhi.h . i.t ca vidheya.h . rudihi svapihi . valaadilak.sa.na.h i.t na praapnoti . jhalgraha.naani ca . kim . ahakaaraa.ni syu.h . tatra ka.h do.sa.h . jhala.h jhali iti iha na syaat : adaagdhaam adaagdham . tasmaat puurva.h ca upade.s.tavya.h para.h ca . yadi ca kim cit anyatra api upade;se prayojanam asti tatra api upade;sa.h kartavya.h .
(;SS 5.2) P I.27.21 - 28.15  R I.95 - 97	idam vicaaryate : ayam repha.h yakaaravakaaraabhyaam puurva.h eva upadi;syeta ha ra ya va.t iti para.h eva vaa yathaanyaasam iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>rephasya paropade;se anunaasikadvirvacanaparasavar.naprati.sedha.h</V> . rephasya paropade;se anunaasikadvirvacanaparasavar.naanaam prati.sedha.h vaktavya.h . anunaasikasya : sva.h nayati , praata.h nayati iti yara.h anunaasike anunaasika.h vaa iti anunaasika.h praapnoti . dvirvacanasya : bhadrahrada.h , madrahrada.h iti yara.h iti dvirvacanam praapnoti . parasavar.nasya : ku.n.dam rathena , vanam rathena . anusvaarasya yayi iti parasavar.na.h praapnoti . astu tarhi puurvopade;sa.h . <V>puurvopade;se kittvaprati.sedha.h vyalopavacanam ca</V> . yadi puurvopade;sa.h kittvam prati.sedhyam . devitvaa didevi.sati . rala.h vyupadhaat iti kittvam praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . na evam vij;naayate rala.h vyupadhaat iti . kim tarhi . rala.h avvyupadhaat iti . kim idam avvyupadhaat iti . avakaaraantaat vyuvpadhaat avvyupadhaat iti . vyalopavacanam ca . vyo.h ca lopa.h vaktavya.h : gaudhera.h , paceran yajeran . jiive.h radaanuk : jiiradaanu.h . vali iti lopa.h na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . repha.h api atra nirdi;syate . lopa.h vyo.h vali iti rephe ca vali ca iti . atha vaa puna.h astu paropade;sa.h . nanu ca uktam rephasya paropade;se anunaasikadvirvacanaparasavar.naprati.sedha.h iti . anunaasikaparasavar.nayo.h taavat prati.sedha.h na vaktavya.h . repho.sma.naam savar.naa.h na santi . dvirvacane api na imau rahau kaaryi.nau dvirvacanasya . kim tarhi . nimittam imau rahau dvirvacanasya . tat yathaa . braahma.naa.h bhojyantaam . maa.tharakau.n.dinyau parivevi.s.taam iti . na idaaniim tau bhu;njaate .
(;SS 5.3) P I.28.16 - 29.28  R I.97 - 101	idam vicaaryate . ime ayogavaahaa.h na kva cit upadi;syante ;sruuyante ca . te.saam kaaryaartha.h upade;sa.h kartavya.h . ke puna.h ayogavaahaa.h . visarjaniiyajihvaamuuliiyopadhmaaniiyaanusvaaraanunaasikyayamaa.h . katham puna.h ayogavaahaa.h . yat ayuktaa.h vahanti anupadi.s.taa.h ca ;sruuyante . kva puna.h e.saam upade;sa.h kartavya.h . <V>ayogavaahaanaam a.tsu .natvam</V> . ayogavaahaanaam a.tsu upade;sa.h kartavya.h . kim prayojanam . .natvam . ura.hke.na , ura.hpe.na : a.dvyavaaye iti .natvam siddham bhavati . <V>;sar.su ja;sbhaava.satve</V> . ;sar.su upade;sa.h kartavya.h . kim prayojanam . ja;sbhaava.satve . ayam ubji.h upadhmaaniiyopadha.h pa.thyate . tasya ja;stve k.rte ubjitaa ubjitum iti etat ruupam yathaa syaat . yadi ubji.h upadhmaaniiyopadha.h pa.thyate ubjiji.sati iti upadhmaaniiyaade.h eva dvirvacanam praapnoti . dakaaropadhe puna.h nandraa.h sa.myogaadaya.h iti prati.sedhas.h siddha.h bhavati . yadi dakaaropadha.h pa.thyate kaa ruupasiddhi.h : ubjitaa ubjitum iti . asiddhe bha.h udje.h . idam asti sto.h ;scunaa ;scu.h iti . tata.h vak.syaami bha.h udje.h . udje.h ;scunaa sannipaate bha.h bhavati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . nipaatanaat eva siddham . kim nipaatanam . bhujanyubjau pa.nyupatapayo.h iti . iha api tarhi praapnoti abhyudga.h , samudga.h iti . akutvavi.saye tat nipaatanam . atha vaa na etat ubje.h ruupam . game.h dvyuparsargaat .da.h vidhiiyate . abhyudgata.h abhyudga.h . samudgata.h samudga.h iti . .satvam ca prayojanam . sarpi.h.su dhanu.h.su . ;sarvyavaaye iti .satvam siddham bhavati . numvisarjaniiya;sarvyavaaye api iti visarjaniiyagraha.nam na kartavyam bhavati . numa.h ca api tarhi graha.nam ;sakyam akartum . katham sarpii.m.si dhanuu.m.si . anusvaare k.rte ;sarvyavaaye iti eva siddham . ava;syam numa.h graha.nam kartavyam anusvaaravi;se.sa.nam numgraha.nam numa.h ya.h anusvaara.h tatra yathaa syaat iha maa bhuut : pu.msu iti . atha vaa avi;se.se.na upade;sa.h kartavya.h . kim prayojanam . <V>avi;se.se.na sa.myogopadhaasa;nj;naalontyadvirvacanasthaanivadbhaavaprati.sedhaa.h</V> . avi;se.se.na sa.myogasa;nj;naa prayojanam . uu3bjaka . hala.h anantaraa.h sa.myoga.h iti sa.myogasa;nj;naa sa.myoge guru iti gurusa;nj;naa guro.h iti pluta.h bhavati . upadhaasa;nj;naa ca prayojanam . du.sk.rtam , ni.sk.rtam , ni.spiitam , du.spiitam . idudupadhasya ca apratyayasya iti .satvam siddham bhavati . na etat asti prayojanam . na idudupadhagraha.nanena visarjaniiya.h vi;se.syate . kim tarhi . sakaara.h vi;se.syate . idudupadhasya sakaarasya ya.h visarjaniiya.h iti . atha vaa upadhaagraha.nam na kari.syate . idudbhyaam tu visarjaniiyam vi;se.sayi.syaama.h . idudbhyaam uttarasya visarjaniiyasya iti . ala.h antyavidhi.h prayojanam . v.rk.sa.h tarati . plak.sa.h tarati . ala.h antyasya vidhaya.h bhavanti iti ala.h antyasya satvam siddham bhavati . etat api na asti prayojanam . nirdi;syamaanasya aade;saa.h bhavanti iti visarjaniiyasya eva bhavi.syati . dvirvacanam prayojanam . ura.hka.h , ura.hpa.h . anaci ca . aca.h uttarasya yara.h dve bhavata.h iti dvirvacanam siddham bhavati . sthaanivadbhaavaprati.sedha.h ca prayojanam . yathaa iha bhavati ura.hke.na , ura.hpe.na iti a.dvyavaaye api iti .natvam evam iha api sthaanivadbhaavaat praapnoti vyuu.dhoraskena mahoraskena iti . tatra analvidhau iti prati.sedha.h siddha.h bhavati .
(;SS 5.4) P I.30.1 - 32.11  R I.101 - 106	kim puna.h ime var.naa.h arthavanta.h aahosvit anarthakaa.h . <V>arthavanta.h var.naa.h dhaatupraatipadikapratyayanipaataanaam ekavar.naanaam arthadar;sanaat</V> . dhaatava.h ekavar.naa.h arthavanta.h d.r;syante : eti , adhyeti , adhiite iti . praatipadikani ekavar.naani arthavanti : aabhyaam , ebhi.h , e.su . pratyayaa.h ekavar.naa.h arthavanta.h : aupagava.h , kaapa.tava.h . nipaataa.h ekavar.naa.h arthavanta.h : a*apehi . i*indram pa;sya . u*utti.s.tha . dhaatupraatipadikapratyayanipaataanaam ekavar.naanaam arthadar;sanaat manyaamahe arthavanta.h var.naa.h iti . <V>var.navyatyaye ca arthaantaragamanaat</V> . var.navyatyaye ca arthaantaragamanaat manyaamahe arthavanta.h var.naa.h iti . kuupa.h , suupa.h , yuupa.h iti . kuupa.h iti sakakaare.na ka.h cit artha.h gamyate . suupa.h iti kakaaraapaaye sakaaropajane ca arthaantaram gamyate . yuupa.h iti kakaarasakaaraapaaye yakaaropajane ca arthaantatam gamyate . te manyaamahe : ya.h kuupe kuupaartha.h sa.h kakaarasya . ya.h suupe suupaartha.h sa.h sakaarasya . ya.h yuupe yuupaartha.h sa.h yakaarasya iti . <V>var.naanupalabdhau ca anarthagate.h</V> . var.naanupalabdhau ca anarthagate.h manyaamahe arthavanta.h var.naa.h iti . v.rk.sa.h , .rk.sa.h , kaa.n.diira.h , aa.n.diira.h . v.rk.sa.h iti sakakaare.na ka.h cit artha.h gamyate . .rk.sa.h iti vakaaraapaaye sa.h artha.h na gamyate . kaa.n.diira.h iti sakakaare.na ka.h cit artha.h gamyate . aa.n.diira.h iti kakaaraapaaye sa.h artha.h na gamyate . kim tarhi ucyate anarthagate.h iti . na saadhiiya.h hi atra arthasya gati.h bhavati . evam tarhi idam pa.thitavyam syaat . var.naanupalabdhau ca atadarthagate.h . kim idam atadarthagate.h iti . tasya artha.h tadartha.h . tadarthasya gati.h tadarthagati.h . na tadarthagati.h atadarthagati.h . atadarthagate.h iti . atha vaa sa.h artha.h tadartha.h . tadarthasya gati.h tadarthagati.h . na tadarthagati.h atadarthagati.h . atadarthagate.h iti . sa.h tarhi tathaa nirde;sa.h kartavya.h . na kartavya.h . uttarapadalopa.h atra dra.s.tavya.h . tat yathaa: u.s.tramukham iva mukham asya u.s.tramukha.h , kharamukham iva mukham asya kharamukha.h . evam atadarthagate.h anarthagate.h . <V>sa:nghaataarthavattvaat ca</V> . sa:nghaataarthavattvaat ca manyaamahe arthavanta.h var.naa.h iti . ye.saam sa:nghaataa.h arthavanta.h avayavaa.h api te.saam arthavanta.h . ye.saam puna.h avayavaa.h anarthakaa.h samudaayaa.h api te.saam anarthakaa.h . tat yathaa: eka.h cak.su.smaan dar;sane samartha.h tatsamudaaya.h ca ;satam api samartham . eka.h ca tila.h tailadaane samartha.h tatsamudaaya.h ca khaarii api samarthaa . ye.saam puna.h avayavaa.h anarthakaa.h samudaayaa.h api te.saam anarthakaa.h . tat yathaa: eka.h andha.h dar;sane asamartha.h tatsamudaaya.h ca ;satam api asamartham . ekaa ca sikataa tailadaane asamarthaa tatsamudaaya.h ca khaarii;satam api asamartham . yadi tarhi ime var.naa.h arthavanta.h arthavatk.rtaani praapnuvanti . kaani . arthavat praatipadikam iti praatipadikasa;nj;naa praatipadikaat iti svaadyutpatti.h subantam padam iti padasa;nj;naa . tatra ka.h do.sa.h . padasya iti nalopaadiini praapnuvanti . dhanam , vanam iti . <V>sa:nghaatasya aikaarthyaat subabhaava.h var.naat</V> . sa:nghaatasya ekatvam artha.h . tena var.naat subutpatti.h na bhavi.syati . <V>anarthakaa.h tu prativar.nam arthaanupalabdhe.h</V> . anarthakaa.h tu var.naa.h . kuta.h . prativar.nam arthaanupalabdhe.h . na hi prativar.nam arthaa.h upalabhyante . kim idam prativar.nam iti . var.nam var.nam prati prativar.nam . <V>var.navyatyayaapaayopajanavikaare.su arthadar;sanaat</V> . var.navyatyayaapaayopajanavikaare.su arthadar;sanaat manyaamahe anarthakaa.h var.naa.h iti . var.navyatyaye: k.rte.h tarku.h , kase.h sikataa.h , hi.mse.h si.mha.h . var.navyatyaya.h na arthavyatyaya.h . apaaya.h lopa.h . ghnanti , ghantu , aghnan . var.naapaaya.h naarthaapaaya.h . upajana.h aagama.h . lavitaa , lavitum . var.nopajana.h na arthopajana.h . vikaara.h aade;sa.h . ghaatayati , ghaataka.h . var.navikaara.h na arthavikaara.h . yathaa eva var.navyatyayaapaayopajanavikaaraa.h bhavanti tadvat arthavyatyayaapaayopajanavikaarai.h bhavitavyam . na ca iha tadvat . ata.h manyaamahe anarthakaa.h var.naa.h iti . ubhayam idam var.ne.su uktam arthavanta.h anarthakaa.h iti ca . kim atra nyaayyam . ubhayam iti aaha . kuta.h . svabhaavata.h . tat yathaa: samaanam iihamaanaanaam adhiiyaanaanaam ca ke cit arthai.h yujyante apare na . na ca idaaniim ka.h cit arthavaan iti k.rtvaa sarvai.h arthavadbhi.h ;sakyam bhavitum , ka.h cit anarthaka.h iti k.rtvaa sarvai.h anarthakai.h . tatra kim asmaabhi.h ;sakyam kartum . yat dhaatupratyayapraatipadikanipaataa.h ekavar.naa.h arthavanta.h ata.h anye anarthakaa.h iti svaabhaavikam etat . katham ya.h e.sa.h bhavataa var.naanaam arthavattaayaam hetu.h upadi.s.ta.h arthavanta.h var.naa.h dhaatupraatipadikapratyayanipaataanaam ekavar.naanaam arthadar;sanaat var.navyatyaye ca arthaantaragamanaat var.naanupalabdhau ca anarthagate.h sa:nghaataarthavattvaat ca iti . sa:nghaataantaraa.ni eva etaani eva;njaatiiyakaani arthaantare.su vartante: kuupa.h , suupa.h , yuupa.h iti . yadi hi var.navyatyayak.rtam arthaantaragamanam syaat bhuuyi.s.tha.h kuupaartha.h suupe syaat suupaartha.h ca kuupe kuupaartha.h ca yuupe yuupaartha.h ca kuupe suupaartha.h ca yuupe yuupaartha.h ca suupe . yata.h tu khalu na ka.h cit kuupasya vaa suupe suupasya vaa kuupe kuupasya vaa yuupe yuupasya vaa kuupe suupasya vaa yuupe yuupasya vaa suupe ata.h manyaamahe sa:nghaataantaraa.ni eva etaani eva;njaatiiyakaani arthaantare.su vartante iti . idam khalu api bhavataa var.naanaam arthavattaam bruvataa saadhiiya.h anarthakatvam dyotitam . ya.h manyate ya.h kuupe kuupaartha.h sa.h kakaarasya suupe suupaartha.h sa.h sakaarasya yuupe yuupaartha.h sa.h yakaarasya iti uupa;sabda.h tasya anarthaka.h syaat . tatra idam aparih.rtam sa:nghaataarthavattvaat ca . etasya api praatipadikas;nj;naayaam vak.syati .
(;SS 5.5) P I.32.12 - 33.4  R I.107 -108	a , i , u.n .r , .lk e , o:n ai , auc . <V>pratyaahaare anubandhaanaam katham ajgraha.ne.su na</V> . ye ete ak.su pratyaahaaraarthaa.h anubandhaa.h kriyante ete.saam ajgraha.ne.su graha.nam kasmaat na bhavati . kim ca syaat . dadhi .nakaariiyati madhu .nakaariiyati iti . ika.h ya.n aci iti ya.naade;sa.h prasajyeta . <V>aacaaraat</V> . kim idam aacaaraat iti . aacaaryaa.naam upacaaraat . na ete.su aacaaryaa.h ackaaryaa.ni k.rtavanta.h . <V>apradhaanatvaat</V> . apradhaanatvaat ca . na khalu api ete.saam ak.su praadhaanyena upade;sa.h kriyate . kva tarhi . hal.su . kuta.h etat . e.saa hi aacaaryasya ;sailii lak.syate yat tulyajaatiiyaan tulyajaatiiye.su upadi;sati . aca.h ak.su hala.h hal.su . <V>lopa.h ca balavattara.h</V> . lopa.h khalu api taavat bhavati . <V>uukaala.h ac iti vaa yoga.h tatkaalaanaam yathaa bhavet acaam graha.nam ackaaryam tena ete.saam na bhavi.syati</V> . atha vaa yogavibhaaga.h kari.syate . uukaala.h ac . u uu u3 iti eva:nkaala.h ac bhavati . tata.h hrasvadiirghapluta.h . hrasvadiirghaplutasa;nj;na.h ca bhavati uukaala.h ac . evam api kukku.ta.h iti atra api praapnoti . tasmaat puurvokta.h eva parihaara.h . e.sa.h eva artha.h . apara.h aaha : <V>hrasvaadiinaam vacanaat praak yaavat taavat eva yoga.h astu ackaaryaa.ni yathaa syu.h tatkaale.su ak.su kaaryaa.ni</V> . 
(;SS 5.6) P I.33.5 - 34.2  R I.108 - 110	atha kimartham anta.hsthaanaam a.nsu upade;sa.h kriyate . iha say;my;myantaa sav;mv;mvatsara.h yal;m l;mlokam tal;m l;mlokam iti parasavar.nasya asiddhatvaat anusvaarasya eva dvirvacanam . tatra parasya parasavar.ne k.rte tasya yaygraha.nena graha.naat puurvasya api parasavar.na.h yathaa syaat . na etat asti prayojanam . vak.syati etat . dvirvacane parasavar.natvam siddham vaktavyam iti . yaavataa siddhatvam ucyate parasavar.na.h eva taavad bhavati . parasavar.ne tarhi k.rte tasya yargraha.ne.na graha.naat dvirvacanam yathaa syaat . maa bhuut dvirvacanam . nanu ca bheda.h bhavati . sati dvirvacane triyakaaram asati dvirvacane dviyakaaram . na asti bheda.h . sati api dvirvacane dviyakaaram eva . katham . hala.h yamaam yami lopa.h iti evam ekasya lopena bhavitavyam . evam api bheda.h . sati dvirvacane kadaa cit dviyakaaram kadaa cit triyakaaram . sa.h e.sa.h katham bheda.h na syaat . yadi nitya.h lopa.h syaat . vibhaa.saa ca sa.h lopa.h . yathaa abheda.h tathaa astu . <V>anuvartate vibhaa.saa ;sara.h aci yat vaarayati ayam dvitvam</V> . yat ayam ;sara.h aci iti dvirvacanaprati.sedham ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h anuvartate vibhaa.saa iti . katham k.rtvaa j;naapakam . <V>nitye hi tasya lope prati.sedhaartha.h na ka.h cit syaat</V> . yadi nitya.h lopa.h syaat prati.sedhavacanam anarthakam syaat . astu atra dvirvacanam . jhara.h jhari savar.ne iti lopa.h bhavi.syati . pa;syati tu aacaarya.h vibhaa.saa sa.h lopa.h iti . tata.h dvirvacanaprati.sedham ;saasti . na etat asti j;naapakam . nitye api tasya lope sa.h prati.sedha.h ava;syam vaktavya.h . yat etat aca.h rahaabhyaam iti dvirvacanam lopaapavaada.h sa.h vij;naayate . katham . yara.h iti ucyate . etaavanta.h ca yara.h yat uta jhara.h vaa yama.h vaa . yadi ca atra nitya.h lopa.h syaat dvirvacanam anarthakam syaat . kim tarhi tayo.h yogayo.h udaahara.nam . yat ak.rte dvirvacane trivya;njana.h sa.myoga.h . pratttam , avatttam , aadityya.h . iha idaaniim karttaa , harttaa iti dvirvacanasaamarthyaat lopa.h na bhavati . evam iha api lopa.h na syaat:: kar.sati var.sati iti . tasmaat nitye api lope ava;syam sa.h prati.sedha.h vaktavya.h . tat etat atyantam sandigdham vartate aacaaryaa.naam vibhaa.saa anuvartate na vaa iti .
(;SS 6) P I.34.4 - 35.18  R I.111 - 115	ayam .nakaara.h dvi.h anubadhyate puurva.h ca para.h ca . tatra a.ngraha.ne.su i.ngraha.ne.su ca sandeha.h bhavati puurve.na vaa syu.h pare.na vaa iti . katarasmin taavat a.ngraha.ne sandeha.h . .dhralope puurvasya diirgha.h a.na.h iti . asandigdham puurve.na na pare.na . kuta.h etat . paraabhaavaat . na hi .dhralope pare a.na.h santi . nanu ca ayam asti : aat.r.dham aav.r.dham iti . evam tarhi saamarthyaat puurve.na na pare.na . yadi hi pare.na syaat a.ngraha.nam anarthakam syaat . .dhralope puurvasya diirgha.h aca.h iti eva bruuyaat . atha vaa etat api na bruuyaat . aca.h hi etat bhavati hrasva.h diirgha.h pluta.h iti . asmin tarhi a.ngraha.ne sandeha.h ke a.na.h iti . asandigdham puurve.na na pare.na . kuta.h etat . paraabhaavaat . na hi ke pare a.na.h santi . nanu ca ayam asti . gokaa naukaa iti . evam tarhi saamarthyaat puurve.na na pare.na . yadi hi pare.na syaat a.ngraha.nam anarthakam syaat . ke aca.h iti eva bruuyaat . atha vaa etat api na bruuyaat . aca.h hi etat bhavati hrasva.h diirgha.h pluta.h iti . asmin tarhi a.ngraha.ne sandeha.h a.na.h aprag.rhyasya anunaasika.h iti . asandigdham puurve.na na pare.na . kuta.h etat . paraabhaavaat . na hi padaantaa.h pare a.na.h santi . nanu ca ayam asti kart.r hart.r iti . evam tarhi saamarthyaat puurve.na na pare.na . yadi hi pare.na syaat a.ngraha.nam anarthakam syaat .aca.h aprag.rhyasya anunaasika.h iti eva bruuyaat . atha vaa etat api na bruuyaat . aca.h eva hi prag.rhyaa.h bhavanti . asmin tarhi a.ngraha.ne sandeha.h u.h a.n rapara.h iti . asandigdham puurve.na na pare.na . kuta.h etat . paraabhaavaat . na hi u.h sthaane pare a.na.h santi . nanu ca ayam asti kartrartham hartrartham iti . kim ca syaat . yadi atra raparatvam syaat dvayo.h rephayo.h ;srava.nam prasajyeta . hala.h yamaam yami lopa.h iti evam ekasya atra lopa.h bhavati . vibhaa.saa sa.h lopa.h . vibhaa.saa ;srava.nam prasajyeta . ayam tarhi nitya.h lopa.h ra.h ri iti . padaantasya iti evam sa.h . na ;sakya.h padaantasya vij;naatum . iha hi lopa.h na syaat jarg.rdhe.h la:n ajarghaa.h paaspardhe.h apaaspaa.h iti . iha tarhi maat.r.r.naam pit.r.r.naam iti raparatvam prasajyeta . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na atra raparatvam bhavati iti yat ayam .r.rta.h it dhaato.h iti dhaatugraha.nam karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . dhaatugraha.nasya etat prayojanam . iha maa bhuut : maat.r.r.naam , pit.r.r.naam iti . yadi ca atra raparatvam syaat dhaatugraha.nam anarthakam syaat . raparatve k.rte anantyatvaat ittvam na bhavi.syati . pa;syati tu aacaarya.h na atra raparatvam bhavati iti tata.h dhaatugraha.nam karoti . iha api tarhi ittvam na praapnoti cikiir.sati jihiir.sati iti . maa bhuut evam . upadhaayaa.h ca iti evam bhavi.syati . iha api tarhi praapnoti maat.r.r.naam , pit.r.r.naam iti . tasmaat tatra dhaatugraha.nam kartavyam . evam tarhi a.ngraha.nasaamarthyaat puurve.na na pare.na . yadi pare.na syaat a.ngraha.nam anarthakam syaat . u.h ac rapara.h iti eva bruuyaat . asmin tarhi a.ngraha.ne sandeha.h : a.nuditsavar.nasya ca apratyaya.h iti . asandigdham pare.na na puurve.na iti . kuta.h etat . <V>savar.ne a.n taparam hi u.h .rt</V> . yat ayam u.h .rt iti .rkaaram taparam karoti tat j;naapayati aacaarya.h pare.na na puurve.na . i.ngraha.ne.su tarhi sandeha.h . asandigdham pare.na na puurve.na iti . kuta.h etat . <V>yvo.h anyatra pare.na i.n syaat</V> . yatra icchati puurve.na samm.rdya graha.nam tatra karoti yvo.h iti . tat ca guru bhavati . katham k.rtvaa j;naapakam . tatra vibhaktinirde;se samm.rdya graha.ne ardhacatasra.h maatraa.h . pratyaahaaragraha.ne puna.h tisra.h maatraa.h . sa.h ayam evam laghiiyasaa nyaasena siddhe sati yat gariiyaa.msam yatnam aarabhate tat j;naapayati aacaarya.h pare.na na puurve.na iti . kim puna.h var.notsattau iva .nakaara.h dvi.h anubadhyate . etat j;naapayati aacaarya.h bhavati e.saa paribhaa.saa vyaakhyaanata.h vi;se.sapratipatti.h na hi sandehaat alak.sa.nam iti . a.nuditsavar.nam parihaaya puurve.na a.ngraha.nam pare.na i.ngraha.nam iti vyaakhyaasyaama.h .
(;SS 7 - 8.1) P I.35.20 - 36.4  R I.115 - 116	kimartham imau mukhanaasikaavacanau var.nau ubhau api anubadhyete na ;nakaara eva anubadhyeta . katham yaani makaare.na graha.naani hala.h yamaam yami lopa.h iti . santu ;nakaare.na hala.h ya;naam ya;ni lopa.h iti . na evam ;sakyam . jhakaarabhakaaraparayo.h api hi jhakaarabhakaaryo.h lopa.h prasajyeta . na jhakaarabhakaarau jhakaarabhakaarayo.h sta.h . katham puma.h khayyi ampare iti . etat api astu ;nakaare.na puma.h khayyi a;npare iti . na evam ;sakyam . jhakaarabhakaarapare hi khayyi ru.h prasajyeta . na jhakaarabhakaarapara.h khay asti . katham :nama.h hrasvaat aci :namu.t nityam iti . etat api astu ;nakaare.na :na;na.h hrasvaat aci :na;nu.t nityam iti . na evam ;sakyam . jhakaarabhakaaraparayo.h api hi padaantayo.h jhakaarabhakaarau aagamau syaataam . na jhakaarabhakaarau padaantau sta.h . evam api pa;nca aagamaa.h traya.h aagaminau vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . santu taavat ye.saam aagamaanaam aagamina.h santi . jhakaarabhakaarau padaantau na sta.h iti k.rtvaa aagamau api na bhavi.syata.h .
(;SS 7 - 8.2) P I.36.5 - 11  R I.117	atha kim idam ak.saram iti . <V>ak.saram na k.saram vidyaat</V> . na k.siiyate na k.sarati iti vaa ak.saram . <V>a;snote.h vaa sara.h ak.saram</V> . a;snote.h vaa puna.h ayam au.naadika.h saranpratyaya.h . <V>var.nam vaa aahu.h puurvasuutre</V> . atha vaa puurvasuutre var.nasya ak.saram iti sa;nj;naa kriyate .
(;SS 7- 8.3) P I.36.12 - 18  R I.118 - 120	<V>kimartham idam upadi;syate</V> . atha kimartham idam upadi;syate . <V>var.naj;naanam vaagvi.saya.h yatra brahma vartate . tadartham i.s.tadbuddhyartham laghvartham ca upadi;syate</V> . sa.h ayam ak.sarasamaamnaaya.h vaaksamaamnaaya.h pu.spita.h phalita.h candrataarakavat pratima.n.dita.h veditavya.h brahmaraa;si.h . sarvavedapu.nyaphalaavaapti.h ca asya j;naane bhavati . maataapitarau ca asya svarge loke mahiiyete .
(1.1.1.1) P I.37.2 - 7  R I.121 - 123	kutvam kasmaat na bhavati co.h ku.h padasya iti . bhatvaat . katham bhasa;nj;naa . ayasmayaadiini chandasi iti . chandasi iti ucyate . na ca idam chanda.h . chandovat suutraa.ni bhavanti . yadi bhasa;nj;naa v.rddhi.h aad aic at e:n gu.na.h iti ja;stvam api na praapnoti . ubhayasa;nj;naani api chandaa.msi d.r;syante . tat yathaa . sa.h su.s.tubhaa sa.h .rkvataa ga.nena . padatvaat kutvam bhatvaat ja;svtam na bhavati . evam iha api bhatvaat kutvam na bhavi.syati 
(1.1.1.2) P I.37.8 - 24  R I.123 -124	kim puna.h idam tadbhaavitagraha.nam : v.rddhi.h iti evam ye aakaaraikaaraukaaraa.h bhaavyante te.saam graha.nam aahosvit aadaijmaatrasya . kim ca ata.h . yadi tadbhaavitagraha.nam ;saaliiya.h maaliiya.h iti v.rddhalak.sa.na.h cha.h na praapnoti . aamramayam ;saalamayam v.rddhalak.sa.na.h maya.t na praapnoti . aamraguptaayani.h ;saalaguptayani.h v.rddhalak.sa.na.h phi;n na praapnoti . atha aijmaatrasya graha.nam sarva.h bhaasa.h sarvabhaasa.h iti uttarapadapadav.rddhau sarvam ca iti e.sa.h vidhi.h praapnoti . iha ca taavatii bhaaryaa asya taavadbhaarya.h yaavadbhaarya.h v.rddhinimittasya iti pu.mvadbhaavaprati.sedha.h praapnoti . astu tarhi aijmaatrasya . nanu ca uktam sarva.h bhaasa.h sarvabhaasa.h iti uttarapadapadav.rddhau sarvam ca iti e.sa.h vidhi.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . na evam vij;naayate uttarapadasya v.rddhi.h uttarapadav.rddhi.h uttarapadav.rddhau iti . katham tarhi . uttarapadasya iti evam prak.rtya yaa v.rddhi.h tadvati uttarapade iti evam etat vij;naayate . ava;syam ca etat evam vij;neyam . tadbhaavitagraha.ne sati api iha prasajyeta : sarva.h kaaraka.h sarvakaaraka.h iti . yad api ucyate iha taavatii bhaaryaa asya taavadbhaarya.h yaavadbhaarya.h v.rddhinimittasya iti pu.mvadbhaavaprati.sedha.h praapnoti iti na e.sa.h do.sa.h . na evam vij;naayate v.rddhe.h nimittam v.rddhinimittam v.rddhinimittasya iti . katham tarhi . v.rddhe.h nimittam yasmin sa.h ayam v.rddhinimitta.h v.rddhinimittasya iti . kim ca v.rddhe.h nimittam . ya.h asau kakaara.h .nakaara.h ;nakaara.h vaa . atha vaa ya.h k.rtsnaayaa.h v.rddhe.h nimittam . ka.h ca k.rtsnaayaa.h v.rddhe.h nimittam . ya.h trayaa.naam aakaaraikaaraukaaraa.naam .
(1.1.1.3) P I.37.25 - 40.17  R I.125 - 133	<V>sa;nj;naadhikaara.h sa;nj;naasampratyayaartha.h</V> . atha sa;nj;naa iti prak.rtya v.rddhyaadaya.h ;sabdaa.h pa.thitavyaa.h . kim prayojanam . sa;nj;naasampratyayaartha.h . v.rddhyaadiinaam ;sabdaanaam sa;nj;naa iti e.sa.h sampratyaya.h yathaa syaat . <V>itarathaa hi asampratyaya.h yathaa loke</V> . akriyamaa.ne hi sa;nj;naadhikaare v.rddhyaadiinaam sa;nj;naa iti e.sa.h sampratyaya.h na syaat . idam idaaniim bahusuutram anarthakam syaat . anarthakam iti aaha . katham . yathaa loke . loke hi arthavanti ca anarthakaani ca vaakyaani d.r;syante . arthavanti taavat : devadatta gaam abhyaaja ;suklaam da.n.dena . devadatta gaam abhyaaja k.r.s.naam iti . anarthakaani ca . da;sa daa.dimaani .sa.t apuupaa.h ku.n.dam ajaajinam palalapi.n.da.h adhorukam etat kumaaryaa.h sphaiyak.rtasya pitaa prati;siina.h iti . <V>sa;nj;naasa;nj;nyasandeha.h ca</V> . kriyamaa.ne api sa;nj;naadhikaare sa;nj;naasa;nj;nino.h asandeha.h vaktavya.h . kuta.h hi etat v.rddhi;sabda.h sa;nj;naa aadaica.h sa;nj;nina.h iti . na puna.h aadaica.h sa;nj;naa v.rddhi;sabda.h sa;nj;nii iti . yat taavat ucyate sa;nj;naadhikaara.h kartavya.h sa;nj;naasampratyayaartha.h iti na kartavya.h . <V>aacaaryaacaaraat sa;nj;naasiddhi.h</V> . aacaaryaacaaraat sa;nj;naasiddhi.h bhavi.syati . kim idam aacaaryaacaaraat . aacaaryaa.naam upacaaraat . <V>yathaa laukikavaidike.su</V> . tat yathaa laukike.su vaidike.su ca k.rtaante.su . loke taavat : maataapitarau putrasya jaatasya sa.mv.rte avakaa;se naama kurvaate devadatta.h yaj;nadatta.h iti . tayo.h upacaaraat anye api jaananti iyam asya sa;nj;naa iti . vede : yaaj;nikaa.h sa;nj;naam kurvanti sphya.h yuupa.h ca.saala.h iti . tatrabhavataam upacaaraat anye api jaananti iyam asya sa;nj;naa iti . apare puna.h sici v.rddhi.h iti uktvaa aakaaraikaaraukaaraan udaaharanti . te manyaamahe : yayaa pratyaayyante saa sa;nj;naa ye pratiiyante te sa;nj;nina.h iti . yat api ucyate kriyamaa.ne api sa;nj;naadhikaare sa;nj;naasa;nj;nino.h asandeha.h vaktavya.h iti . <V>sa;nj;naasa;nj;nyasandeha.h</V> . sa;nj;naasa;nj;nino.h asandeha.h siddha.h . kuta.h . aacaaryaacaaraat eva . ukta.h aacaaryaacaara.h . <V>anaak.rti.h</V> . atha vaa anaak.rti.h sa;nj;naa . aak.rtimanta.h sa;nj;nina.h . loke api hi aakrtimata.h maa.msapi.n.dasya devadatta.h iti sa;nj;naa kriyate . <V>li:ngena vaa</V> . atha vaa kim cit li:ngam aasajya vak.syaami ittha.mli:ngaa sa;nj;naa iti . v.rddhi;sabde ca tat li:ngam kari.syate na aadaicchabde . idam taavat ayuktam yat ucyate aacaaryaacaaraat iti . kim atra ayuktam . tam eva upaalabhya agamakam te suutram iti tasya eva puna.h pramaa.niikara.nam iti etat ayuktam . aparitu.syan khalu api bhavaan anena parihaare.na aak.rti.h li:ngena vaa iti aaha . tat ca api vaktavyam . yadi api etat ucyate atha vaa etarhi itsa;nj;naa na vaktavyaa lopa.h ca na vaktavya.h . sa;nj;naali:ngam anubandhe.su kari.syate . na ca sa;nj;naayaa.h niv.rtti.h ucyate . svabhaavata.h sa;nj;naa.h sa;nj;nina.h pratyaayya nivartante . tena anubandhaanaam api niv.rtti.h bhavi.syati . sidhyati evam . apaa.niniiyam tu bhavati . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam sa;nj;naadhikaara.h sa;nj;naasampratyayaartha.h itarathaa hi asampratyaya.h yathaa loke iti . na yathaa loke tathaa vyaakara.ne . pramaa.nabhuuta.h aacaarya.h darbhapavitrapaa.ni.h ;sucau avakaa;se praa:nmukha.h upavi;sya mahataa yatnena suutram pra.nayati sma . tatra a;sakyam var.nena api anarthakena bhavitum kim puna.h iyataa suutre.na . kim ata.h yat a;sakyam . ata.h sa;nj;naasa;nj;ninau eva . kuta.h nu khalu etat sa;nj;naasa;nj;ninau eva iti na puna.h saadhvanu;saasane asmin ;saastre saadhutvam anena kiryate . k.rtam anayo.h saadhutvam . katham . v.rdhi.h asmai avi;se.se.na upadi.s.ta.h prak.rtipaa.the . tasmaat ktinpratyaya.h . aadaica.h api ak.sarasamaamnaaye upadi.s.taa.h . prayoganiyamaartham tarhi idam syaat . v.rddhi;sabdaat para.h aadaica.h prayoktavyaa.h iti . na iha prayoganiyama.h aarabhyate . kim tarhi . sa.msk.rtya sa.msk.rtya padaani uts.rjyante . te.saam yathe.s.tham abhisambandha.h bhavati . tat yathaa : aahara paatram , paatram aahara iti . aade;saa.h tarhi ime syu.h . v.rddhi;sabdasya aadaica.h . .sa.s.thiinirdi.s.tasya aade;saa.h ucyante na ca atra .sa.s.thiim pa;syaama.h . aagamaa.h tarhi ime syu.h . v.rddhi;sabdasya aadaica.h aagamaa.h . aagamaa.h api .sa.s.thiinirdi.s.tasya eva ucyante li:ngena ca . na ca atra .sa.s.thiim na khalu api aagamali:ngam pa;syaama.h . idam khalu api bhuuya.h saamanaadhikara.nyam ekavibhaktikatvam ca . dvayo.h ca etat bhavati . kayo.h . vi;se.sa.navi;se.syayo.h vaa sa;nj;naasa;nj;nino.h vaa . tatra etat syaat vi;se.sa.navi;se.sye iti . tat ca na . dvayo.h hi pratiitpadaarthakayo.h loke vi;se.sa.navi;se.syabhaava.h bhavati . na ca aadaicchabda.h pratiitapadaarthaka.h . tasmaat sa;nj;naasa;nj;ninau eva . tatra tu etaavaan sandedha.h ka.h sa;nj;nii kaa sa;nj;naa iti . sa.h ca api kva sandeha.h . yatra ubhe samaanaak.sare . yatra tu anyatarat laghu yat laghu saa sa;nj;naa . kuta.h etat . laghvartham hi sa;nj;naakara.nam . tatra api ayam na ava;syam gurulaghutaam eva upalak.sayitum arhati . kim tarhi . anaak.rtitaam api . anaak.rti.h sa;nj;naa . aak.rtimanta.h sa;nj;nina.h . loke hi aak.rtimata.h maa.msapi.n.dasya devadatta.h iti sa;nj;naa kriyate . atha vaa aavartinya.h sa;nj;naa.h bhavanti . v.rddhi;sabda.h ca aavartate na aadaicchabda.h . tat yathaa . itaratra api devadatta;sabda.h aavartate na maa.msapi.n.da.h . atha vaa puurvoccaarita.h sa;nj;nii paroccaaritaa sa;nj;naa . kuta.h etat . sata.h hi kaaryi.na.h kaarye.na bhavitavyam . tat yathaa . itaratra api sata.h maa.msapi.n.dasya devadatta.h iti sa;nj;naa kriyate . katham v.rddhi.h aat aic iti . etat ekam aacaaryasya ma:ngalaartham m.r.syataam . maa:ngalika.h aacaarya.h mahata.h ;saastraughasya ma:ngalaartham v.rddhi;sabam aadita.h prayu:nkte . ma:ngalaadiini hi ;saastraa.ni prathante viirapuru.sakaa.ni ca bhavanti aayu.smatpuru.sakaa.ni ca . adhyetaara.h ca siddhaarthaa.h yathaa syu.h iti . sarvatra eva hi vyaakara.ne puurvoccaarita.h sa;nj;nii paroccaaritaa sa;nj;naa . at e:n gu.na.h iti yathaa . do.savaan khalu api sa;nj;naadhikaara.h . a.s.tame api hi sa;nj;naa kriyate tasya param aamre.ditam iti . tatra api idam anuvartyam syaat . atha vaa asthaane ayam yatna.h kriyate . na hi idam lokaat bhidyate . yadi idam lokaat bhidyeta tata.h yatnaarham syaat . tat yathaa agoj;naaya ka.h cit gaam sakthani kar.ne vaa g.rhiitvaa upadi;sati ayam gau.h iti . na ca asmai aaca.s.te iyam asya sa;nj;naa iti . bhavati ca asya sampratyaya.h . tatra etat syaat k.rta.h puurvai.h abhisambandha.h iti . iha api k.rta.h puurvai.h abhisambandha.h . kai.h . aacaaryai.h . tatra etat syaat . yasmai samprati upadi;sati tasya ak.rta.h iti . loke api yasmai samprati upadi;sati tasya ak.rta.h . atha tatra k.rta.h iha api k.rta.h dra.s.tavya.h .
(1.1.1.4) P I.40.18 - 41.4  R I.133 - 134	<V>sata.h v.rddhyaadi.su sa;nj;naabhaavaat tadaa;sraye itaretaraa;srayatvaat asiddhi.h</V> . sata.h sa;nj;nina.h sa;nj;naabhaavaat sa;nj;naa;sraye sa;nj;nini v.rddhyaadi.su itaretaraa;srayatvaat aprasiddhi.h . kaa iteretaraa;srayataa . sataam aadaicaam sa;nj;nayaa bhavitavyam sa;nj;nayaa ca aadaica.h bhaavyante . tat itaretaraa;srayam bhavati , itaretaraa;srayaa.ni ca kaaryaa.ni na prakalpante . tat yathaa . nau.h naavi baddhaa na itaratraa.naaya bhavati . nanu ca bho.h itaretaraa;srayaa.ni api kaaryaa.ni d.r;syante . tat yathaa . nau.h ;saka.tam vahati ;saka.tam ca naavam vahati . anyat api tatra kim cit bhavati jalam sthalam vaa . sthale ;saka.tam naavam vahati . jale nau.h ;saka.tam vahati . yathaa tari trivi.s.tabdhakam . tatra api antata.h suutrakam bhavati . idam puna.h itaretaraa;srayam eva . <V>siddham tu nitya;sabdatvaat</V> . siddham etat . katham . nitya;sabdatvaat . nityaa.h ;sabdaa.h . nitye.su ;sabde.su sataam aadaicaam sa;nj;naa kriyate . na sa;nj;nayaa aadaica.h bhaavyante . yadi tarhi nityaa.h ;sabdaa.h kimartham ;saastram . <V>kimartham ;saastram iti cet nivartakatvaat siddham</V> . nivartakam ;saastram . katham . m.rji.h asmai avi;se.se.na upadi.s.ta.h . tasya sarvatra m.rjibuddhi.h prasaktaa . tatra anena niv.rtti.h kriyate . m.rje.h ak:nitsu pratyaye.su m.rjiprasa:nge maarji.h saadhu.h bhavati iti .
(1.1.1.5) P I.41.5 - 16  R I.134 - 136	pratyekam v.rddhigu.nasa;nj;ne bhavata.h iti vaktavyam . kim prayojanam . samudaaye maa bhuutaam iti . <V>anyatra sahavacanaat samudaaye sa;nj;naaprasa:nga.h</V> . anyatra sahavacanaat samudaaye v.rddhigu.nasa;nj;nayo.h aprasa:nga.h . yatra icchati sahabhuutaanaam kaaryam karoti tatra sahagraha.nam . tat yathaa . saha supaa . ubhe abhyastam saha iti . <V>pratyavayavam ca vaakyaparisamaapte.h</V> . pratyavayavam ca vaakyaparisamaapti.h d.r;syate . tat yathaa . devadattayaj;nadattavi.s.numitraa.h bhojyantaam iti . na ca ucyate pratyekam iti . pratyekam ca bhuji.h parisamaapyate . nanu ca ayam api asti d.r.s.taanta.h samudaaye vaakyaparisamaapti.h iti . tat yathaa . gargaa.h ;satam da.n.dyantaam iti . arthina.h ca raajaana.h hira.nyena bhavanti na ca pratyekam da.n.dayanti . sati etasmin d.r.s.taante yadi tatra sahagraha.nam kriyate iha api pratyekam iti vaktavyam . atha tatra antare.na sahagraha.nam sahabhuutaanaam kaaryam bhavati iha api na artha.h pratyekam iti vacanena .
(1.1.1.6) P I.41.17 - 42.24  R I.136 - 140	atha kimartham aakaara.h tapara.h kriyate . <V>aakaarasya taparakara.nam savar.naartham</V> . aakaarasya taparakara.nam kriyate . kim prayojanam . savar.naartham . tapara.h tatkaalasya iti tatkaalaanaam graha.nam yathaa syaat . ke.saam . udaattaanundaattasvaritaanaam . kim ca kaara.nam na syaat . <V>bhedakatvaat svarasya</V> . bhedakaa.h udaattaadaya.h . katham puna.h j;naayate bhedakaa.h udaattaadaya.h iti . evam hi d.r;syate loke . ya.h udaatte kartavye anudaattam karoti kha.n.dikopaadhyaaya.h tasmai cape.taam dadaati anyat tvam karo.si iti . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . bhedakatvaat gu.nasya iti vaktavyam . kim prayojanam . aanunaasikyam naama gu.na.h . tadbhinnasya api yathaa syaat . kim ca kaara.nam na syaat . bhedakatvaat gu.nasya . bhedakaa.h gu.naa.h . katham puna.h j;naayate bhedakaa.h gu.naa.h iti . evam hi d.r;syate loke . eka.h ayam aatmaa udakam naama . tasya gu.nabhedaat anyatvam bhavati : anyat idam ;siitam anyat idam uu.s.nam iti . nanu ca bho.h abhedakaa.h api gu.naa.h d.r;syante . tat yathaa . devadatta.h mu.n.dii api ja.tii api ;sikhii api svaam aakhyaam na jahaati . tathaa baala.h yuvaa v.rddha.h vatsa.h damya.h baliivarda.h iti . ubhayam idam gu.ne.su uktam bhedakaa.h abhedakaa.h iti . kim puna.h atra nyaayyam . abhedakaa.h gu.naa.h iti eva nyaayyam . kuta.h etat . yat ayam asthidadhisakthyak.s.naam ana:n udaatta.h iti udaattagraha.nam karoti . yadi bhedakaa.h gu.naa.h syu.h udaattam eva uccaarayet . yadi tarhi abhedakaa.h gu.naa.h anudaattaade.h antodaattaat ca yat ucyate tat svaritaade.h svaritaantaat ca praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . aa;sriiyamaa.na.h gu.na.h bhedaka.h bhavati . tat yathaa . ;suklam aalabheta . k.r.s.nam aalabheta . tatra ya.h ;sukle aalabdhavye k.r.s.nam aalabheta na hi tena yathoktam k.rtam bhavati . asandehaartha.h tarhi takaara.h . aic iti ucyamane sandeha.h syaat . kim imau aicau eva aahosvit aakaara.h api atra nirdi;syate iti . sandehamaatram etat bhavati . sarvasandehe.su ca idam upati.s.thate vyaakhyaanata.h vi;se.sapratipatti.h na hi sandehaat alak.sa.nam iti . trayaa.naam graha.nam iti vyaakhyaasyaama.h . anyatra api hi ayam eva;njaatiiyake.su sandehe.su na kam cid yatnam karoti . tat yathaa . auta.h am;saso.h iti .idam tarhi prayojanam : aantaryata.h trimaatracaturnaatraa.naam sthaaninaam trimaatracaturmaatraa.h aade;saa.h maa bhuuvan iti : kha.tvaa* indra.h kha.tvendra.h , kha.tvaa* udakam kha.tvodakam , kha.tvaa* ii.saa kha.tve.saa kha.tvaa* uu.dhaa kha.tvo.dhaa kha.tvaa* elakaa kha.tvailakaa kha.tvaa* odana.h , kha.tvaudana.h , kha.tvaa* aitikaayana.h , kha.tvaitikaayana.h , kha.tvaa* aupagava.h , kha.tvaupagava.h iti . atha kriyamaa.ne api takaare kasmaat eva trimaatracaturnaatraa.naam sthaaninam trimaatracaturmaatraa.h aade;saa.h na bhavanti . tapara.h tatkaalasya iti niyamaat . nanu ta.h para.h yasmaat sa.h ayam tapara.h . na iti aaha . taat api para.h tapara.h iti . yadi taat api para.h tapara.h .r.rdo.h ap iti iha eva syaat . yava.h stava.h . lava.h pava.h iti atra na syaat . na e.sa.h takaara.h . ka.h tarhi . dakaara.h . kim dakaare prayojanam . atha kim takaare prayojanam . yadi asandehaartha.h takaara.h dakaara.h api . atha mukhasukhaartha.h takaara.h dakaara.h api .
(1.1.3.1) P I.42.26 - 44.14  R 140 - 146	iggraha.nam kimartham . <V>iggraha.nam aatsandhyak.saravya;njananiv.rttyartham</V> . iggraha.nam kriyate aakaaraniv.rttyartham sandhyak.saraniv.rttyartham vya;njananiv.rttyartham ca . aakaaraniv.rttyartham taavat . yaataa vaataa . aakaarasya gu.na.h praapnoti . iggraha.naat na bhavati . sandhyak.saraniv.rttyartham . glaayati mlaayati . sandhyak.sarasya gu.na.h praapnoti . iggraha.naat na bhavati . vya;njananiv.rttyartham . umbhitaa , umbhitum umbhitavyam . vya;njanasya gu.na.h praapnoti . iggraha.naat na bhavati . aakaaraniv.rttyarthena taavat naartha.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na aakaarasya gu.na.h bhavati iti yat ayam aata.h anupasarge ka.h iti kakaaram anubandham karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . kitkara.ne etat prayojanam kiti iti aakaaralopa.h yathaa syaat . yadi ca aakaarasya gu.na.h syaat kitkara.nam anarthakam syaat . gu.ne k.rte dvayo.h akaarayo.h pararuupe.na siddham ruupam syaat goda.h , kambalada.h iti . pa;syati tu aacaarya.h na aakaarasya gu.na.h bhavati iti . tata.h kakaaram anubandham karoti . sandhyak.saraarthena api na artha.h . upade;sasaamarthyaat sandhyak.sarasya gu.na.h na bhavi.syati . vya;njananiv.rttyarthena api na artha.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na vya;njanasya gu.na.h bhavati iti yat ayam jane.h .dam ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . .ditkara.ne etat prayojanam .diti iti .tilopa.h yathaa syaat . yadi vya;njansya gu.na.h syaat .ditkara.nam anarthakam syaat . gu.ne k.rte trayaa.naam akaaraa.naam pararuupe.na siddham ruupam syaat : upasaraja.h , manduraja.h iti . pa;syati tu aacaarya.h na vya;njanasya gu.na.h bhavati iti . tata.h jane.h .dam ;saasti . na etaani santi prayojanaani . yat taavat ucyate kitkara.nam j;naapakam aakaarasya gu.na.h na bhavati iti . uttaraartham etat syaat . tunda;sokayo.h parim.rjaapanudo.h iti . yat tarhi gaapo.h .thak iti ananyaartham kakaaram anubandham karoti . yat api ucyate upade;sasaamarthyaat sandhyak.sarasya gu.na.h na bhavati iti . yadi yat yat sandhyak.sarasya praapnoti tat tat upade;sasaamarthyaat baadhyate aayaadaya.h api tarhi na praapnuvanti . na e.sa.h do.sa.h . yam vidhim prati upade;sa.h anarthaka.h sa vidhi.h baadhyate . yasya tu vidhe.h nimittam eva na asau baadhyate . gu.nam ca prati upade;sa.h anarthaka.h aayaadiinaam puna.h nimittam eva . yat api ucyate jane.h .davacanam j;naapakam na vya;njanasya gu.na.h bhavati iti . siddhe vidhi.h aarabhyamaa.na.h j;naapakaartha.h bhavati . na ca jane.h gu.nena sidhyati . kuta.h hi etat jane.h gu.na.h ucyamaana.h akaara.h bhavati na puna.h ekaara.h vaa syaat okaara.h vaa iti . aantaryata.h ardhamaatrikasya vya;njanasya maatrika.h akaara.h bhavi.syati . evam api anunaasika.h praapnoti . pararuupe.na ;suddha.h bhavi.syati . evam tarhi game.h api ayam .da.h vaktavya.h . game.h ca gu.na.h ucyamaana.h aantaryata.h okaara.h praapnoti . tasmaat iggraha.nam kartavyam . yadi iggraha.nam kriyate dyau.h , panthaa.h , sa.h , imam ite ete api ika.h praapnuvanti . <V>sa;nj;nayaa vidhaane niyama.h</V> . sa;nj;nayaa ye vidhiiyante te.su niyama.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . gu.nav.rddhigraha.nasaamarthyaat . katham puna.h antare.na gu.nav.rddhigraha.nam ika.h gu.nav.rddhii syaataam . prak.rtam gu.nav.rddhigraha.nam anuvartate . kva prak.rtam . v.rddhi.h aat aic at e:n gu.na.h iti . yadi tat anuvartate at e:n gu.na.h v.rddhi.h ca iti ade:naam api v.rddhisa;nj;naa praapnoti . sambandham anuvarti.syate . v.rddhi.h aat aic . at e:n gu.na.h v.rddhi.h aat aic . tata.h ika.h gu.nav.rddhii iti . gu.nav.rddhigraha.nam anuvartate aadaijgraha.nam niv.rttam . atha vaa ma.n.duukagataya.h adhikaaraa.h . yathaa ma.n.duukaa.h utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikaaraa.h . atha vaa ekayoga.h kari.syate v.rddhi.h aat aic at e:n gu.na.h iti . tata.h iko gu.nav.rddhii iti . na ca ekayoge anuv.rtti.h bhavati . atha vaa anyavacanaat cakaaraakara.naat prak.rtaapavaada.h vij;naayate yathaa utsarge.na prasaktasya apavaada.h baadhaka.h bhavati . anyasyaa.h sa;nj;naayaa.h vacanaat cakaarasya anukar.sa.naarthasya akara.naat prak.rtaayaa.h v.rddhisa;nj;naayaa.h gu.nasa;nj;na baadhikaa bhavi.syati yathaa utsarge.na prasaktasya apavaada.h baadhaka.h bhavati . atha vaa vak.syati etat . anuvartante ca naama vidhaya.h na ca anuvartanaat eva bhavanti . kim tarhi yatnaat bhavanti . atha vaa ubhayam niv.rttam . tat apek.si.syaamahe .
(1.1.3.2) P I.44.15 - 47.13  R I.146 - 155	kim puna.h ayam alontya;se.sa.h aahosvit alontyaapavaada.h . katham ca ayam tacche.sa.h syaat katham vaa tadapavaada.h . yadi ekam vaakyam tat ca idam ca ala.h : antyasya vidhaya.h bhavanti ika.h gu.nav.rddhii* ala.h antyasya iti tata.h ayam tacche.sa.h . atha naanaa vaakyam : ala.h antyasya vidhaya.h bhavanti , ika.h gu.nav.rddhii* antyasya ca anantyasya ca iti tata.h ayam tadapavaada.h . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>v.rddhigu.nau ala.h antyasya iti cet midipugantalaghuupadharcchid.r;sik.siprak.sudre.su iggraha.nam</V> . v.rddhigu.nau ala.h antyasya iti cet midipugantalaghuupadharcchid.r;sik.siprak.sudre.su iggraha.nam kartavyam . mide.h gu.na.h ika.h iti vaktavyam . anantyatvaat hi na praapnoti . pugantalaghuupadhasya gu.na.h ika.h iti vaktavyam . anantyatvaat hi na praapnoti . .rcche.h li.ti gu.na.h ika.h iti vaktavyam . anantyatvaat hi na praapnoti . .rd.rsa.h a:ni gu.na.h ika.h iti vaktavyam . anantyatvaat hi na praapnoti . k.siprak.sudrayo.h gu.na.h ika.h iti vaktavyam . anantyatvaat hi na praapnoti . <V>sarvaade;saprasa:nga.h ca anigantasya</V> . sarvaade;sa.h ca gu.na.h ca anigantasya praapnoti : yaataa vaataa . kim kaara.nam . ala.h antyasya iti .sa.s.thii ca eva hi antyam ikam upasa:nkraantaa , a:ngasya iti ca sthaana.sa.s.thii . tat yat idaaniim anigantam a:ngam tasya gu.na.h sarvaade;sa.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . yathaa eva hi ala.h antyasya iti .sa.s.thii antyam ikam upasa:nkraantaa evam a:ngasya iti api sthaana.sa.s.thii . tat yad idaaniim anigantam a:ngam , tatra .sa.s.thii eva na asti kuta.h gu.na.h kuta.h sarvaade;sa.h . evam tarhi na ayam do.sasamuccaya.h . kim tarhi . puurvaapek.sa.h ayam do.sa.h , hyarthe ca ayam ca.h pa.thita.h . midipugantalaghuupadharcchid.r;sik.siprak.sudre.su iggraha.nam sarvaade;saprasa:nga.h hi anigantasya iti . mide.h gu.na.h ika.h iti vacanaat antyasya na . antyasya iti vacanaat ika.h na . ucyate tu gu.na.h . sa.h sarvaade;sa.h praapnoti . evam sarvatra . astu tarhi tadapavaada.h . <V>igmaatrasya iti cet jusisaarvadhaatukaardhadhaatukahrasvaadyo.h gu.ne.su anantyaprati.sedha.h</V> . igmaatrasya iti cet jusisaarvadhaatukaardhadhaatukahrasvaadyo.h gu.ne.su anantyaprati.sedha.h vaktavya.h . jusi gu.na.h . sa.h yathaa iha bhavati : ajuhavu.h , abibhayu.h , evam aneniju.h , paryavivi.su.h , atra api praapnoti . saarvadhaatukaardhadhaatukayo.h gu.na.h . sa.h yathaa iha bhavati : kartaa hartaa nayati tarati bhavati , evam iihitaa , iihitum iti atra api praapnoti . hrasvasya gu.na.h . sa.h yathaa iha bhavati : he agne he vaayo , evam he agnicit , he somasut iti atra api praapnoti . jasi gu.na.h . sa.h yathaa iha bhavati agnaya.h , vaayava.h iti evam agnicita.h , somasuta.h iti atra api praapnoti . .rto :nisarvanaamasthaanayo.h gu.na.h . sa.h yathaa iha bhavati kartari kartaarau kartaara.h iti evam suk.rti suk.rtau suk.rta.h iti atra api praapnoti .ghe.h :niti gu.na.h . sa.h yathaa iha bhavati agnaye vaayave evam agnicite somasute iti atra api praapnoti . o.h gu.na.h . sa.h yathaa iha bhavati baabhravya.h , maa.n.davya.h iti evam su;srut , sau;sruta.h iti atra api praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . <V>pugantalaghuupadhagraha.nam anantyaniyamaartham</V> . pugantalaghuupadhagraha.nam anantyaniyamaartham bhavi.syati . pugantalaghuupadhasya eva anantyasya na anyasya anantyasya iti . prak.rtasya e.sa.h niyama.h syaat . kim ca prak.rtam . saarvadhaatukaardhadhaatukayo.h iti . tena bhavet iha niyamaat na syaat iihitaa , iihitum , iihitavyam iti . hrasvaadyo.h gu.na.h tu aniyata.h . sa.h anantyasya api praapnoti . atha api evam niyama.h syaat . pugantalaghuupadhasya saarvadhaatukaardhadhaatukayo.h eva iti . evam api saarvadhaatukaardhadhaatukayo.h gu.na.h aniyata.h . sa.h anantyasya api praapnoti : iihitaa , iihitum iihitavyam iti . atha api ubhayata.h niyama.h syaat : pugantalaghuupadhasya eva saarvadhaatukaardhadhaatukayo.h , saarvadhaatukaardhadhaatukayo.h eva pugantalaghuupadhasya iti , evam api ayam jusi gu.na.h aniyata.h . sa.h anantyasya api praapnoti : aneniju.h , paryavivi.su.h iti . evam tarhi na ayam tacche.sa.h na api tadapavaada.h . anyat eva idam paribhaa.saantaram asambaddham anayaa paribhaa.sayaa . paribhaa.saantaram iti ca matvaa kro.s.triiyaa.h pa.thanti : niyamaat ika.h gu.nav.rddhii bhavata.h viprati.sedhena iti . yadi ca ayam tacche.sa.h syaat tena eva tasya ayukta.h viprati.sedha.h . atha api tadapavaada.h utsargaapavaadayo.h api ayukta.h viprati.sedha.h . tatra niyamasya avakaa;sa.h : raaj;na.h ka ca , raajakiiyam . ika.h gu.nav.rddhii* iti asya avakaa;sa.h : cayanam , caayaka.h , lavanam , laavaka.h iti . iha ubhayam praapnoti : medyati maar.s.ti iti . ika.h gu.nav.rddhii* iti etat bhavati viprati.sedhena . na e.sa.h yukta.h viprati.sedha.h . viprati.sedhe hi param iti ucyate , puurva.h ca ayam yoga.h para.h niyama.h . i.s.tavaacii para;sabda.h . viprati.sedhe param yat i.s.tam tat bhavati . evam api ayukta.h viprati.sedha.h . dvikaaryayoga.h hi viprati.sedha.h . na ca atra eka.h dvikaaryayukta.h . na ava;syam dvikaaryayoga.h eva viprati.sedha.h . kim tarhi . asambhava.h api . sa.h ca asti atra asambhava.h . ka.h asau asmbhava.h . iha taavat : v.rk.sebhya.h , plak.sebhya.h iti eka.h sthaanii dvau aade;sau . na ca asti sambhava.h yat ekasya sthaanina.h dvau aade;sau syaataam . iha idaaniim medyati medyata.h medyanti iti dvau sthaaninau eka.h aade;sa.h . na ca asti sambhava.h yat dvayo.h sthaanino.h eka.h aade;sa.h syaat iti e.sa.h asambhava.h . satyam etasmin asambhave yukta.h viprati.sedha.h . evam api ayukta.h viprati.sedha.h . dvayo.h hi saavakaa;sayo.h samavasthitayo.h viprati.sedha.h bhavati . anavakaa;sa.h ca ayam yoga.h . nanu ca idaaniim eva asya avakaa;sa.h prak.lpta.h : cayanam , caayaka.h , lavanam , laavaka.h iti . atra api niyama.h praapnoti . yaavataa na apraapte niyame ayam yoga.h aarabhyate ata.h tadapavaada.h ayam yoga.h bhavati . utsargaapavaadayo.h ca ayukta.h viprati.sedha.h . atha api katham cit ika.h gu.nav.rddhii* iti asya avakaa;sa.h syaat , evam api yathaa iha viprati.sedhaat ika.h gu.na.h bhavati : medyati medyata.h medyanti , evam iha api syaat : aneniju.h , paryavevi.su.h iti . evam tarhi v.rddhi.h bhavati gu.na.h bhavati iti yatra bruuyaat ika.h iti etat tatra upasthitam dra.s.tavyam . kim k.rtam bhavati . dvitiiyaa .sa.s.thii praadu.h bhaavyate . tatra kaamacaara.h : g.rhyamaa.nena vaa ikam vi;se.sayitum ikaa vaa g.rhyamaa.nam . yaavataa kaamacaara.h iha taavat : midipugantalaghuupadharcchid.r;sik.siprak.sudre.su g.rhyamaa.nena ikam vi;se.sayi.syaama.h : ete.saam ya.h ik iti . iha idaaniim : jusisaarvadhaatukaardhadhaatukahrasvaadyo.h gu.ne.su ikaa g.rhyamaa.nam vi;se.sayi.syaama.h : ete.saam gu.na.h bhavati ika.h . igantaanaam iti . atha vaa sarvatra eva sthaanii nirdi;syate . iha taavat : mide.h iti , avibhaktika.h nirde;sa.h : mida , e.h , mide.h , mide.h iti . atha vaa .sa.s.thiisamaasa.h bhavi.syati mida.h i.h , midi.h , mide.h iti . pugantalaghuupadhasya iti na evam vij;naayate : pugantasya a:ngasya laghuupadhasya ca iti . katham tarhi . puki anta.h puganta.h , laghvii upadhaa laghuupadhaa , puganta.h ca laghuupadhaa ca pugantalaghuupadham pugantalaghuupadhasya iti . ava;syam ca etat evam vij;neyam . a:ngavi;se.sa.ne hi sati iha prasajyeta : bhinatti chinatti iti . .rcche.h api pra;sli.s.tanirde;sa.h ayam . .rcchati , .r , .r , .r.rtaam .rcchaty.r.rtaam iti . d.r;se.h api yogavibhaaga.h kari.syate . u.h a:ni gu.na.h . u.h a:ni gu.na.h bhavati . tata.h d.r;se.h . d.r;se.h ca a:ni gu.na.h bhavati . u.h iti eva . k.siprak.sudrayo.h api ya.naadiparam gu.na iti iyataa siddham . sa.h ayam evam siddhe sati yat puurvagraha.nam karoti tasya etat prayojanam ika.h yathaa syaat anika.h maa bhuut iti .
(1.1.3.3) P I.47.14 - 49.21  R I.155 - 161	atha v.rddhigraha.nam kimartham . kim vi;se.se.na v.rddhigraha.nam codyate na puna.h gu.nagraha.nam api . yadi kim cit gu.nagraha.nasya prayojanam asti v.rddhigraha.nasya api tat bhavitum arhati . ka.h vaa vi;se.sa.h . ayam asti vi;se.sa.h . gu.navidhau na kva cit sthaanii nirdi;syate . tatra ava;syam sthaaninirde;saartham gu.nagraha.nam kartavyam . v.rddhividhau puna.h sarvatra eva sthaanii nirdi;syate . aca.h ;n.niti ata.h upadhaayaa.h taddhite.su acaam aade.h iti . ata.h uttaram pa.thati . <V>v.rddhigraha.nam uttaraartham</V> . v.rddhigraha.nam kriyate uttaraartham . k:niti iti prati.sedham vak.syati . sa.h v.rddhe.h api yathaa syaat . ka.h ca idaaniim k:nitpratyaye.su v.rddhe.h prasa:nga.h yaavataa ;n.niti iti ucyate . tat ca m.rjyartham . m.rje.h v.rddhi.h avi;se.se.na ucyate . saa k:niti maa bhuut : m.r.s.ta.h , m.r.s.tavaan iti . ihaartham ca api m.rjyartham v.rddhigraha.nam kartavyam . m.rje.h v.rddhi.h avi;se.se.na ucyate . saa ika.h yathaa syaat . anikaa.h maa bhuut iti . <V>m.rjyartham iti cet yogavibhaagaat siddham</V> . m.rjyartham iti cet yogavibhaaga.h kari.syate . m.rje.h v.rddhi.h . tata.h ;n.niti . ;niti .niti ca v.rddhi.h bhavati . aca.h iti eva . yadi aca.h v.rddhi.h ucyate nyamaar.t : a.ta.h api v.rddhi.h praapnoti . <V>a.ti ca uktam</V> . kim uktam . anantyavikaare antyasade;sasya kaaryam bhavati iti . <V>v.rddhiprati.sedhaanupapatti.h tu ikprakara.naat</V> . v.rddhe.h tu prati.sedha.h na upapadyate . kim kaara.nam . ikprakara.naat . iglak.sa.nayo.h gu.nav.rddhyo.h prati.sedha.h na ca evam sati m.rje.h iglak.sa.naa v.rddhi.h bhavati . tasmaat m.rje.h iglak.sa.naa v.rddhi.h e.sitavyaa . evam tarhi iha anye vaiyaakara.naa.h m.rje.h ajaadau sa:nkrame vibhaa.saa v.rddhim aarabhante : parim.rjanti parimaarjanti parim.rjantu parimaarjantu parimam.rjatu.h , parimamaarjatu.h ityaadyartham . tat iha api saadhyam . tasmin saadhye yogavibhaaga.h kari.syate . m.rje.h v.rddhi.h aca.h bhavati . tata.h aci k:niti . ajaadau ca k:niti m.rje.h v.rddhi.h bhavati : parimaarjanti parimaarjantu . kimartham idam . niyamaartham : ajaadau eva k:niti na anyatra . kva anyatra maa bhuut . m.r.s.ta.h , m.r.s.tavaan iti . tata.h vaa . vaa aci k:niti m.rje.h v.rddhi.h bhavati . parim.rjanti , parimaarjanti , parimam.rjatu.h , parimamaarjatu.h iti . ihaartham eva sijartham v.rddhigraha.nam kartavyam . sici v.rddhi.h avi;se.se.na ucyate . saa ika.h yathaa syaat , anika.h maa bhuut iti . kasya puna.h anika.h praapnoti . akaarasya : acikiir.siit , ajihiir.siit . na etat asti . lopa.h atra baadhaka.h bhavi.syati . aakaarasya tarhi praapnoti : ayaasiit , avaasiit . na asti atra vi;se.sa.h satyaam v.rddhau asatyaam vaa . sandhyak.sarasya tarhi praapnoti . na eva sandhyak.saram antyam asti . nanu ca idam asti .dhalope k.rte udavo.dhaam udavo.dham udavo.dha iti . na etat asti . asiddha.h .dhalopa.h . tasya asiddhatvaat na etat antyam bhavati . vya;njanasya tarhi praapnoti : abhaitsiit , acchaitsiit . halantalak.sa.naa v.rddhi.h baadhikaa bhavi.syati . yatra tarhi saa prati.sidhyate : ako.siit , amo.siit . sici v.rddhe.h api e.sa.h prati.sedha.h . katham . lak.sa.nam hi naama dhvanati bhramati muhuurtam api na avati.s.thate . atha vaa sici v.rddhi.h parasmaipade.su iti sici v.rddhi.h praapnoti . tasyaa.h halantalak.sa.naa v.rddhi.h baadhikaa . tasyaa.h api na i.ti iti prati.sedha.h . asti puna.h kva cid anyatra api apavaade prati.siddhe utsarga.h api na bhavati . asti iti aaha . sujaate* a;svasuun.rte , adhvaryo* adribhi.h sutam , ;sukram te* anyat iti . puurvaruupatve prati.siddhe ayaadaya.h api na bhavanti . uttaraartham eva tarhi sijartham v.rddhigraha.nam kartavyam . sici v.rddhi.h avi;se.se.na ucyate . saa k:niti maa bhuut nyanuviit , nyadhuviit . na etat asti prayojanam . antara:ngatvaat atra uva:naade;se k.rte anantyatvaat v.rddhi.h na bhavi.syati . yadi tarhi sici antara:ngam bhavati , akaar.siit , ahaar.siit : gu.ne k.rte raparatve ca anantyatvaat v.rddhi.h na praapnoti . maa bhuut evam . halantasya iti evam bhavi.syati . iha tarhi : nyastaariit , vyadaariit : gu.ne raparatve ca anantyatvaat v.rddhi.h na praapnoti . halantalak.sa.naayaa.h ca na i.ti iti prati.sedha.h . maa bhuut evam . rlaantasya iti evam bhavi.syati . iha tarhi : alaaviit apaaviit : gu.ne k.rte avaade;se ca anantyatvaat v.rddhi.h na praapnoti . halantalak.sa.naayaa.h ca na i.ti iti prati.sedha.h . maa bhuut evam . rlaantasya iti evam bhavi.syati . rlaantasya iti ucyate na ca idam rlaantam . rlaantasya iti atra vakaara.h api nirdi;syate . kim vakaara.h na ;sruuyate . luptanirdi.sta.h vakaara.h . yadi evam maa bhavaan maviit : atra api praapnoti . avimavyo.h iti vak.syaami . tat vaktavyam . <V>.ni;svibhyaam tau nimaatavyau</V> . yadi api etat ucyate atha vaa etarhi .ni;svyo.h prati.sedha.h na vaktavya.h bhavati . gu.ne k.rte ayaade;se ca yaantaanam na iti prati.sedha.h bhavi.syati . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na sici antara:ngam bhavati iti yat ayam ata.h halaade.h lagho.h iti akaaragraha.nam karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . akaaragraha.nasya etat prayojanam iha maa bhuut : ako.siit , amo.siit . yadi sici antara:ngam syaat akaaragraha.nam anarthakam syaat . gu.ne k.rte alaghutvaat v.rddhi.h na bhavi.syati . pa;syati tu aacaarya.h na sici antara:ngam bhavati iti . tata.h akaaragraha.nam karoti . na etat asti j;naapakam . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . yatra gu.na.h prati.sidhyate tadartham etat syaat : nyaku.tiit , nyapu.tiit iti . yat tarhi .ni;svyo.h prati.sedham ;saasti tena na iha antara:ngam asti iti dar;sayati . yat ca karoti akaaragraha.nam lagho.h iti k.rte api . <V>tasmaat iglak.sa.naa v.rddhi.h</V> . tasmaat iglak.sa.naa v.rddhi.h aastheyaa .
(1.1.3.4) P I.49.24 - 50.16  R I.161 - 163	<V>.sa.s.thyaa.h sthaaneyogatvaat igniv.rtti.h</V> . .sa.s.thyaa.h sthaaneyogatvaat sarve.saam ikaam niv.rtti.h praapnoti . asya api praapnoti : dadhi madhu . punarvacanam idaaniim kimartham syaat . <V>anyataraartham punarvacanam</V> . anyataraartham etat syaat . saarvadhaadukaardhadhaatukayo.h gu.na.h eva iti . <V>prasaara.ne ca</V> . prasaara.ne ca sarve.sam ya.naam niv.rtti.h praapnoti . asya api praapnoti : yaataa vaataa . punarvacanam idaaniim kimartham syaat . <V>vi.sayaartham punarvacanam</V> . vi.sayaartham etat syaat . vacisvapiyajaadiinaam kiti eva iti . <V>u.h a.n rapare ca</V> . u.h a.n rapare ca sarvarkaaraa.naam niv.rtti.h praapnoti . asya api praapnoti kart.r hart.r . <V>siddham tu .sa.s.thyadhikaare vacanaat</V> . siddham etat . katham . .sa.s.thyadhikaare ime yogaa.h kartavyaa.h . eka.h taavat kriyate tatra eva . imau api yogau .sa.s.thadhikaaram anuvarti.syete . atha vaa .sa.s.thadhikaare imau yogau apek.si.syaamahe . atha vaa idam taavad ayam pra.s.tavya.h . saarvadhaatukaardhadhaatukayo.h gu.na.h bhavati iti iha kasmaat na bhavati : yaataa vaataa . idam tatra apek.si.syate ika.h gu.nav.rddhii* iti . yathaa eva tarhi idam tatra apek.si.syate evam iha api tad apek.si.syaamahe saarvadhaatukaardhadhaatukayo.h ika.h gu.nav.rddhii* iti.
(1.1.4.1) P I.51.2 - 13  R I.164 - 166	dhaatugraha.nam kimartham . iha maa bhuut: luu;n lavitaa lavitum puu;n pavitaa pavitum . aardhadhaatuke iti kimartham . tridhaa baddha.h v.r.sabha.h roraviiti . kim puna.h idam aardhadhaatukagraha.nam lopavi;se.sa.nam : aardhadhaatukanimitte lope sati ye gu.nav.rddhii praapnuta.h te na bhavata.h iti , aahosvit gu.nav.rddhivi;se.sa.nam aardhadhaatukagraha.nam : dhaatulope sati aardhadhaatukanimitte ye gu.nav.rddhii praapnuta.h te na bhavata.h iti . kim ca ata.h . yadi lopavi;se.sa.nam upeddha.h preddha.h atra api praapnoti . atha gu.nav.rddhivi;se.sa.nam knopayati iti atra api praapnoti . yathaa icchasi tathaa astu . astu lopavi;se.sa.nam . katham upeddha.h preddha.h iti . bahira:nga.h gu.na.h antara:nga.h prati.sedha.h . asiddham bahira:ngam antara:nge . yadi evam na artha.h dhaatugraha.nena . iha kasmaat na bhavati: luu;n lavitaa lavitum . aardhadhaatukanimitte lope prati.sedha.h na ca e.sa.h aardhadhaatukanimitta.h lopa.h . atha vaa puna.h astu gu.nav.rddhivi;se.sa.nam . nanu ca uktam knopayati iti atra api praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . nipaatanaat siddham . kim nipaatanam . cele knope.h iti 
(1.1.4.2) P I.51.14 - 52.20  R I.166 - 169	pariga.nanam kartavyam . <V>ya:nyakkyavalope prati.sedha.h</V> . ya:nyakkyavalope prati.sedha.h vaktavya.h . ya:n: bebhiditaa mariim.rja.h . yak: ku.subhitaa magadhaka.h . kya: samidhitaa d.r.sadaka.h . valope : jiiradaanu.h . kim prayojanam . <V>numlopasrivyanubandhalope aprati.sedhaartham</V> . numlope srivyanubandhalope ca prati.sedha.h maa bhuut iti . numlope: abhaaji raaga.h upabarha.nam . srive.h : aasremaa.nam . anubandhalope : luu;n lavitaa lavitum . yadi pariga.nanam kriyate syada.h, pra;sratha.h, hima;sratha.h iti atra api praapnoti . vak.syati etat nipaatanaat syadaadi.su iti . tat tarhi pariga.nanam kartavyam . na kartavyam . numlope kasmaat na bhavati . <V>ikprakara.naat numlope v.rddhi.h</V> . iglak.sa.nayo.h gu.nav.rddhyo.h prati.sedha.h na ca e.saa iglak.sa.naa v.rddhi.h . yadi iglak.sa.nayo.h gu.nav.rddhyo.h prati.sedha.h syada.h, pra;sratha.h, hima;sratha.h iti atra na praapnoti . iha ca praapnoti: avoda.h, edha.h, odma.h iti . <V>nipaatanaat syadaadi.su</V> . nipaatanaat syadaadi.su prati.sedha.h bhavi.syati na ca bhavi.syati . yadi iglak.sa.nayo.h gu.nav.rddhyo.h prati.sedha.h srivyanubandhalope katham srive.h aasremaa.nam luu;n lavitaa . <V>pratyayaa;srayatvaat anyatra siddham</V> . aardhadhaatukanimitte lope prati.sedha.h na ca e.sa.h aardhadhaatukanimitta.h lopa.h . yadi aardhadhaatukanimitte lope prati.sedha.h jiiradaanu.h atra na praapnoti . <V>raki jya.h prasaara.nam</V> . na etat jiive.h ruupam . raki etat jya.h prasaara.nam . yaavataa ca idaaniim raki jiive.h api siddham bhavati . katham upabarha.nam . b.rhi.h prak.rtyantaram . katham j;naayate b.rhi.h prak.rtyantaram iti . aci iti hi lopa.h ucyate anajaadau api d.r;syate: nib.rhyate . ani.ti iti ca ucyate . i.daadau api d.r;syate: nibarhitaa nibarhitum iti . ajaadau api na d.r;syate: b.r.mhayati b.r.mhaka.h . tasmaat na artha.h pariga.nanena . yadi pariga.nanam na kriyate bhedyate chedyate atra api praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . dhaatulope iti na evam vij;naayate: dhaato.h lopa.h dhaatulopa.h, dhaatulope iti . katham tarhi . dhaato.h lopa.h asmin tat idam dhaatulopam, dhaatulope iti . tasmaat iglak.sa.nayo.h gu.nav.rddhyo.h prati.sedha.h . yadi tarhi iglak.sa.nayo.h gu.nav.rddhyo.h prati.sedha.h paapacaka.h, paapa.thaka.h, magadhaka.h, d.r.sadaka.h atra na praapnoti . <V>allopasya sthaanivatvaat</V> . akaaralope k.rte tasya sthaanivatvaat gu.nav.rddhii na bhavi.syata.h .
(1.1.4.3) P I.52.21 - 53.15  R I.169 - 171	<V>anaarambha.h vaa</V> . anaarambha.h vaa puna.h asya yogasya nyaayya.h . katham bebhiditaa, mariim.rjaka.h, ku.subhitaa samidhitaa iti . atra api akaaralope k.rte tasya sthaanivatvaat gu.nav.rddhii na bhavi.syata.h . yatra tarhi sthaanivadbhaava.h na asti tadartham ayam yoga.h vaktavya.h . kva ca sthaanivadbhaava.h na asti . yatra halaco.h aade;sa.h: loluva.h popuva.h mariim.rja.h sariis.rpa.h iti . atra api akaaralope k.rte tasya sthaanivatvaat gu.nav.rddhii na bhavi.syata.h . luki k.rte na praapnoti . idam iha sampradhaaryam: luk kriyataam allopa.h iti kim atra kartavyam . paratvaat allopa.h . nitya.h luk . k.rte api allope praapnoti ak.rte api praapnoti . luk api anitya.h . katham . anyasya k.rte allope praapnoti anyasya ak.rte . ;sabdaantarasya ca praapnuvan vidhi.h anitya.h bhavati . anavakaa;sa.h tarhi luk . saavakaa;sa.h luk . ka.h avakaa;sa.h . ava;si.s.ta.h . atham katham cit anavakaa;sa.h luk syaat evam api na do.sa.h . allope yogavibhaaga.h kari.syate : ata.h lopa.h . tata.h yasya : yasya ca lopa.h bhavati . ata.h iti eva . kimartham idam . lukam vak.syati tadbaadhanaartham . tato hala.h . hala.h uttarasya ca yasya lopa.h bhavati iti . iha api paratvaat yogavibhaagaat va lopa.h lukam baadheta: k.r.s.na.h nonaava v.r.sabha.h yadi idam . nonuuyate.h nonaava . samaanaa;sraya.h luk lopena baadhyate . ka.h ca samaanaa;sraya.h . ya.h pratyayaa;sraya.h . atra ca praak eva pratyayotpatte.h luk bhavati . katham syada.h, pra;sratha.h, hima;sratha.h, jiiradaanu.h, nikucita.h iti . <V>uktam ;se.se</V> . kim uktam . nipaatanaat syadaadi.su . pratyayaa;sratvaat anyatra siddham . raki jya.h prasaara.nam iti . nikucite api uktam sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti .
(1.1.5.1) P I.53.17 - 54.13  R I.171 - 174	<V>k:niti prati.sedhe tannimittagraha.nam</V> . k:niti prati.sedhe tannimittagraha.nam kartavyam . k:ninnimitte ye gu.nav.rddhii praapnuta.h te na bhavata.h iti vaktavyam . kim prayojanam . <V>upadhaaroraviityartham</V> . upadhaartham roraviityartham ca . upadhaartham taavat : bhinna.h , bhinnavaan iti . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . k:niti iti ucyate . tena yatra k:niti anantara.h gu.nabhaavii asti tatra eva syaat: citam stutam . iha tu na syaat: bhinna.h , bhinnavaan iti . nanu ca yasya gu.na.h ucyate tat k:nitparatvena vi;se.sayi.syaama.h . pugantalaghuupadhasya ca gu.na.h ucyate tat ca atra k:nitparam . pugantalaghuupadhasya iti na evam vij;naayate : pugantasya a:ngasya laghuupadhasya ca iti . katham tarhi . puki anta.h puganta.h , laghvii upadhaa laghuupadhaa , puganta.h ca laghuupadhaa ca pugantalaghuupadham , pugantalaghuupadhasya iti . ava;syam ca etat evam vij;neyam . a:ngavi;se.sa.ne hi sati iha prasajyeta : bhinatti chinatti iti . roraviityartham ca . tridhaa baddha.h v.r.sabha.h roraviiti iti . yadi tannimittagraha.nam kriyate ;saca:nante do.sa.h . riyati piyati dhiyati . praadudruvat praasusruvat . atra praapnoti . <V>;saca:nantasya antara:ngalak.sa.natvaat</V> . antara:ngalak.sa.natvaat atra iya:nuva:no.h k.rtayo.h anupadhaatvaat gu.na.h na bhavi.syati . evam kriyate ca idam tannimittagraha.nam na ca ka.h cit do.sa.h bhavati . imaani ca bhuuya.h tannimittagraha.nasya prayojanaani : hata.h , hatha.h , upoyate , auyata , lauyamaani.h , pauyamaani.h , nenikte iti . na etaani santi prayojanaani . iha taavat hata.h , hatha.h iti . prasaktasya anabhinirv.rttasya prati.sedhena niv.rtti.h ;sakyaa kartum atra ca dhaatuupade;saavasthaayaam eva akaara.h . iha ca upoyate , auyata , lauyamaani.h , pauyamaani.h iti . bahira:nge gu.nav.rddhii antara:nga.h prati.sedha.h . asiddham bahira:ngam antara:nge . nenikte iti pare.na ruupe.na vyavahitatvaat na bhavi.syati .
(1.1.5.2) P I.54.13 - 55.5  R I.175 - 177	upadhaarthena taavat na artha.h . dhaato.h iti vartate . dhaatum k:nitparatvena vi;se.sayi.syaama.h . yadi dhaatu.h vi;se.syate vikara.nasya na praapnoti : cinuta.h , sunuta.h , luniita.h , puniita.h iti . na e.sa.h do.sa.h . vihitavi;se.sa.nam dhaatugraha.nam . dhaato.h ya.h vihita.h iti . dhaato.h eva tarhi na praapnoti . na evam vij;naayate dhaato.h vihitasya k:niti iti . katham tarhi . dhaato.h vihite k:niti iti . atha vaa kaaryakaalam hi sa;nj;naaparibhaa.sam . yatra kaaryam tatra dra.s.tavyam . pugantalaghuupadhasya gu.na.h bhavati iti upasthitam idam bhavati k:niti na iti . atha vaa yat etasmin yoge k:nidgraha.nam tad anavakaa;sam . tasya anavakaa;satvaat gu.nav.rddhii na bhavi.syata.h . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati upadhaalak.sa.nasya gu.nasya prati.sedha.h iti yat ayam trasig.rdhidh.r.sik.sipe.h knu.h ika.h jhal halantaat ca iti knusanau kitau karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . kitkara.ne etat prayojanam gu.na.h katham na syaat iti . yadi ca atra gu.naprati.sedha.h na syaat kitkara.nam anarthakam syaat . pa;syati tu aacaarya.h bhavati upadhaalak.sa.nasya gu.nasya prati.sedha.h iti . tata.h knusanau kitau karoti . roraviityarthena api na artha.h . k:niti iti ucyate . na ca atra k:nitam pa;syaama.h . pratyayalak.sa.nena praapnoti . na lumataa tasmin iti pratyayalak.sa.naprati.sedha.h . atha api na lumataa a:ngasya iti ucyate evam api na do.sa.h . katham . na lumataa lupte a:ngaadhikaara.h pratinirdi;syate . kim tarhi . ya.h asau lumataa lupyate tasmin yat a:ngam tasya yat kaaryam tat na bhavati iti . atha api aa:ngaadhikaara.h pratinirdi;syate evam api na do.sa.h . katham . kaaryakaalam hi sa;nj;naaparibhaa.sam yatra kaaryam tatra dra.s.tavyam . saarvadhaatukaardhadhaatukayo.h gu.na.h bhavati iti upasthitam idam bhavati k:niti na iti . atha vaa chaandasam etat . d.r.s.taanuvidhi.h ca chandasi bhavati . atha vaa bahira:nga.h gu.na.h antara:nga.h prati.sedha.h . asiddham bahira:ngam antara:nge . atha vaa puurvasmin yoge yad aardhadhaatukagraha.nam tat anavakaa;sam . tasya anavakaa;satvaat gu.na.h bhavi.syati .
(1.1.5.3) P I.55.6 - 18  R I.177 - 180	iha kasmaat na bhavati : laigavaayana.h , kaamayate . <V>taddhitakaamyo.h ikprakara.naat</V> . iglak.sa.nayo.h gu.nav.rddhyo.h prati.sedha.h na ca ete iglak.sa.ne . lakaarasya :nittvaat aade;se.su sthaanivadbhaavaprasa:nga.h . lakaarasya :nittvaat aade;se.su sthaanivadbhaava.h praapnoti : acinavam asunavam akaravam . <V>lakaarasya :nittvaat aade;se.su sthaanivadbhaavaprasa:nga.h iti cet yaasu.ta.h :nidvacanaat siddham</V> . yat ayam yaasu.ta.h :nidvacanam ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h na :nidaade;saa.h :nita.h bhavanti iti . yadi etat j;naapyate katham nityam :nita.h ita.h ca iti . :nita.h yat kaaryam tat bhavati :niti yat kaaryam tat na bhavati iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . yaasu.ta.h eva :nidvacanaat . aparyaapta.h ca eva hi yaasu.t samudaayasya :nittve :nitam ca enam karoti . tasya etat prayojanam :nita.h yat kaaryam tat yathaa syaat :niti yat kaaryam tat maa bhuut iti .
(1.1.6) P I.55.20 -56.16  R I.180 - 182	kimartham idam udyate . gu.nav.rddhii maa bhuutaam iti : aadiidhyanam aadiidhyaka.h , aavevyanam aavevyaka.h iti . ayam yoga.h ;sakya.h akartum . katham . <V>diidhiivevyo.h chandovi.sayatvaat d.r.s.taanuvidhitvaat ca chandasa.h adiidhet adiidhayu.h iti ca gu.nadar;sanaat aprati.sedha.h</V> . diidhiivevyo.h chandovi.sayatvaat . diidhiivevyau chandovi.sayau . d.r.s.taanuvidhitvaat ca chandasa.h . d.r.s.taanuvidhi.h ca chandasi bhavati . adiidhet , adiidhayu.h iti ca gu.nadar;sanaat aprati.sedha.h . anarthaka.h prati.sedha.h aprati.sedha.h . prajaapati.h vai yat kim cana manasaa adiidhet . hotraaya v.rta.h k.rpayan adiidhet . adiidhayu.h daa;saraaj;ne v.rtaasa.h . bhavet idam yuktam udaahara.nam : adiidhet iti . idam tu ayuktam : adiidhayu.h iti . ayam jusi gu.na.h prati.sedhavi.saye [prati.sedhavi.saya.h] aarabhyate . sa.h yathaa eva k:niti na iti etam prati.sedham baadhate evam imam api baadhate . na e.sa.h do.sa.h . jusi gu.na.h prati.sedhavi.saye aarabhyamaa.na.h tulyajaatiiyam prati.sedham baadhate . ka.h ca tulyajaatiiya.h prati.sedha.h . ya.h pratyayaa;sraya.h . prak.rtyaa;sraya.h ca ayam . atha vaa yena na apraapte tasya baadhanam bhavati . na ca apraapte k:niti na iti etasmin prati.sedhe jusi gu.na.h aarabhyate . asmin puna.h praapte ca apraapte ca . yadi tarhi ayam yoga.h na aarabhyate katham diidhyat iti . <V>diidhyat iti ;syanvyatyayena</V> . diidhyat iti ;syan e.sa.h vyatyayena bhavi.syati . i.ta.h ca api graha.nam ;sakyam akartum . katham aka.ni.sam ara.ni.sam , ka.nitaa ;sva.h , ra.nitaa ;sva.h iti . aardhadhaatukasya i.t valaade.h iti atra i.t iti vartamaane puna.h i.dgraha.nasya prayojanam i.t eva yathaa syaat yat anyat praapnoti tat maa bhuut iti . kim ca anyat praapnoti . gu.na.h . yadi niyama.h kriyate pipa.thi.sate.h apratyaya.h pipa.t.hii.h : diirghatvam na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . aa:ngam yat kaaryam tat niyamyate . na ca etat aa:ngam . atha vaa asiddham diirghatvam . tasya asiddhatvaat niyama.h na bhavi.syati . 
(1.1.7.1) P I.56.18 - 23  R I.182 - 183	anantaraa.h iti katham idam vij;naayate : avidyamaanam antaram e.saam iti aahosvit avidyamaanaa.h antaraa e.saam iti . kim ca ata.h . yadi vij;naayate avidyamaanam antaram e.saam iti avagrahe sa.myogasa;nj;naa na praapnoti apsu iti ap-su iti . vidyate hi atra antaram . atha vij;naayate avidyamaanaa.h antaraa e.saam iti na do.sa.h bhavati . yathaa na do.sa.h tathaa astu . atha vaa puna.h astu avidyamaanam antaram e.saam iti . nanu ca uktam avagrahe sa.myogasa;nj;naa na praapnoti ap-su iti apsu iti . vidyate hi atra antaram iti . na eva do.sa.h na prayojanam .
(1.1.7.2) P I.56.24 - 57.26  R I.183 - 186	<V>sa.myogasa;nj;naayaam sahavacanam yathaa anyatra</V> . sa.myogasa;nj;naayaam sahavacanam kartavyam . hala.h anantaraa.h sa.myoga.h saha iti vaktavyam . kim prayojanam . sahabhuutaanaam sa.myogasa;nj;naa yathaa syaat ekaikasya maa bhuut iti . yathaa anyatra . tat yathaa anyatra api yatra icchati sahabuutaanaam kaaryam karoti tatra sahagraha.nam . tat yathaa . saha supaa . ubhe abhyastam saha iti . kim ca syaat yadi ekaikasya hala.h sa.myogasa;nj;naa syaat . iha niryaayaat , nirvaayaat , vaa anyasya sa.myogaade.h iti ettvam prasajyeta . iha ca sa.mh.r.sii.s.ta iti .rta.h ca sa.myogaade.h iti i.t prasajyeta . iha ca sa.mhriyate iti gu.na.h artisa.myogaadyo.h iti gu.na.h prasajyeta . iha ca d.r.sat karoti samit karoti iti sa.myogaantasya lopa.h prasajyeta . iha ca ;saktaa vastaa iti sko.h sa.myogaadyo.h iti lopa.h prasajyeta . iha ca niryaata.h , nirvaata.h sa.myogaade.h aata.h dhaato.h ya.nvata.h iti ni.s.thaanatvam prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . yat taavat ucyate iha taavat niryaayaat , nirvaayaat vaa anyasya sa.myogaade.h iti ettvam prasajyeta iti . na evam vij;naayate sa.myoga.h aadi.h yasya sa.h ayam sa.myogaadi.h , sa.myogaade.h iti . katham tarhi . sa.myogau aadii yasya sa.h ayam sa.myogaadi.h , sa.myogaade.h iti . evam taavat sarvam aa:ngam parih.rtam . yat api ucyate iha ca d.r.sat karoti samit karoti iti sa.myogaantasya lopa.h prasajyeta iti . na evam vij;naayate sa.myoga.h anta.h yasya tat idam sa.myogaantam , sa.myogaantasya iti . katham tarhi . sa.myogau antau asya tad idam sa.myogaantam , sa.myogaantasya iti . yat api ucyate iha ca ;saktaa vastaa iti sko.h sa.myogaadyo.h iti lopa.h prasajyeta iti . na evam vij;naayate sa.myogau aadii sa.myodaadii sa.myogaadyo.h iti . katham tarhi . sa.myogayo.h aadii sa.myogaadii sa.myogaadyo.h iti . yat api ucyate iha ca niryaata.h , nirvaata.h sa.myogaade.h aata.h dhaato.h ya.nvata.h iti ni.s.thaanatvam prasajyeta iti . na evam vij;naayate sa.myoga.h aadi.h yasya sa.h ayam sa.myogaadi.h , sa.myogaade.h iti . katham tarhi . sa.myogau aadii yasya sa.h ayam sa.myogaadi.h , sa.myogaade.h iti . katham k.rtvaa ekaikasya sa.myogasa;nj;naa praapnoti . pratyekam vaakyaparisamaapti.h d.r.s.taa . tat yathaa . v.rddhigu.nasa;nj;ne pratyekam bhavata.h . nanu ca ayam api asti d.r.s.taanta.h : samudaaye vaakyaparisamaapti.h iti . tat yathaa . gargaa.h ;satam da.n.dyantaam iti . arthina.h ca raajaana.h hira.nyena bhavanti na ca pratyekam da.n.dayanti . sati etasmin d.r.s.taante yadi tatra pratyekam iti ucyate iha api sahagraha.nam kartavyam . atha tatra antare.na pratyekam iti vacanam pratyekam v.rddhigu.nasa;nj;ne bhavata.h iha api na artha.h sahagraha.nena . 
(1.1.7.3) P I.57.27 - 59.2  R I.186 - 190	atha yatra bahuunaam aanantaryam kim tatra dvayo.h dvayo.h sa.myogas;nj;naa bhavati aahosvit avi;se.se.na . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>samudaaye sa.myogaadilopa.h masje.h</V> . samudaaye sa.myogaadilopa.h masje.h na sidhyati . ma:nktaa ma:nktum . iha ca nirgleyaat , nirglaayaat , nirmleyaat , nirmlaayaat : vaa anyasya sa.myogaade.h iti ettvam na praapnoti . iha ca sa.msvari.sii.s.ta iti .rta.h ca sa.myogaade.h iti i.t na praapnoti . iha ca sa.msvaryate iti gu.na.h artisa.myogaadyo.h iti gu.na.h na praapnoti . iha ca gomaan karoti yavamaan karoti iti sa.myogaantasya lopa.h iti lopa.h na praapnoti . iha ca nirglaana.h , nirmlaana.h iti sa.myogaade.h aata.h dhaato.h ya.nvata.h iti ni.s.thaanatvam na praapnoti . astu tarhi dvayo.h dvayo.h . <V>dvayo.h halo.h sa.myoga.h iti cet dvirvacanam</V> . dvayo.h halo.h sa.myoga.h iti cet dvirvacanam na sidhyati . indram icchati indriiyati . indriiyate.h san : indidriiyi.sati . na ndraa.h sa.myogaadaya.h iti dakaarasya dvirvacanam na praapnoti . <V>na vaa ajvidhe.h</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . ajvidhe.h . ndraa.h sa.myogaadaya.h na dvi.h ucyante . ajaade.h iti vartate . atha yadi eva bahuunaam sa.myogas;nj;naa atha api dvayo.h dvayo.h kim gatam etat iyataa suutre.na aahosvit anyatarasmin pak.se bhuuya.h suutram kartavyam . gatam iti aaha . katham . yada taavat bahuunaam sa.myogas;nj;naa tadaa evam vigraha.h kari.syate : avidyamaanam antaram e.saam iti . yadaa dvayo.h dvayo.h tadaa evam vigraha.h kari.syate : avidyamaanaa.h antaraa e.saam iti . dvayo.h ca eva antaraa ka.h cit vidyate na vaa . evam api bahuunaam eva praapnoti . yaan hi bhavaan .sa.s.thyaa pratinirdi;sati ete.saam anyena vyavaaye na bhavitavyam . astu tarhi samudaaye sa;nj;naa . nanu ca uktam samudaaye sa.myogaadilopa.h masje.h iti . na e.sa.h do.sa.h . vak.syati etat . antyaat puurva.h masje.h mit anu.sa:ngasa.myogaadilopaartham iti . atha vaa avi;se.se.na sa.myogasa;nj;naa vij;naasyate dvayo.h api bahuunaam api . tatra dvayo.h yaa sa.myogas;nj;naa tadaa;sraya.h lopa.h bhavi.syati . yat api ucyate iha ca nirgleyaat , nirglaayaat , nirmleyaat , nirmlaayaat : vaa anyasya sa.myogaade.h iti ettvam na praapnoti iti a:ngena sa.myogaadim vi;se.sayi.syaama.h . a:ngasya sa.myogaade.h iti . evam taavat sarvam aa:ngam parih.rtam . yat api ucyate iha ca gomaan karoti yavamaan karoti iti sa.myogaantasya lopa.h iti lopa.h na praapnoti iti padena sa.myogaantam vi;se.sayi.syaama.h . padasya sa.myogaantasya . yat api ucyate iha ca nirglaana.h , nirmlaana.h iti sa.myogaade.h aata.h dhaato.h ya.nvata.h iti ni.s.thaanatvam na praapnoti iti dhaatuna sa.myogaadim vi;se.sayi.syaama.h . dhaato.h sa.myogaade.h iti . 
(1.1.7.4) P I.59.3 - 24  R I.190 - 192	<V>svaraanantarhitavacanam</V> . svarai.h anantarhitaa.h hala.h sa.myogasa;nj;naa.h bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . vyavahitaanaam maa bhuut . pacati panasam . nanu ca anantaraa.h iti ucyate . tena vyavahitaanaam na bhavi.syati . <V>d.r.s.tam aanantaryam vyavahite</V> . vyavahite api anantara;sabda.h d.r;syate . tat yathaa : anantarau imau graamau iti ucyate . tayo.h ca eva antaraa nadya.h ca parvataa.h ca bhavanti . yadi tarhi vyavahite api anantara;sabda.h bhavati aanantaryavacanam idaaniim kimartham syaat . <V>aanantaryavacanam kimartham iti cet ekaprati.sedhaartham</V> . ekasya hala.h sa.myogasa;nj;naa maa bhuut iti . kim ca syaat yadi ekasya hala.h sa.myogasa;nj;naa syaat . iye.sa , uvo.sa . ijaade.h ca gurumata.h an.rccha.h iti aam prasajyeta . <V>na vaa atajjaatiiyavyavaayaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . atajjaatiiyasya vyavaayaat . atajjaatiiyakam hi loke vyavadhaayakam bhavati . katham puna.h j;naayate atajjaatiiyakam loke vyavadhaayakam bhavati iti . evam hi kam cit ka.h cit p.rcchati . anantare* ete braahma.nakule* iti . sa.h aaha . na anantare . v.r.salakulam anayo.h antaraa iti . kim puna.h kaara.nam kva cit atajjaatiiyakam vyavadhaayakam bhavati kva cit na . sarvatra eva hi atajjaatiiyakam vyavadhaayakam bhavati . katham anantarau imau graamau iti . graama;sabda.h ayam bahvartha.h . asti eva ;saalaasamudaaye vartate . tat yathaa graama.h dagdha.h iti . asti vaa.taparik.sepe vartate . tat yathaa graamam pravi.s.ta.h . asti manu.sye.su vartate . tat yathaa graama.h gata.h , graama.h aagata.h iti . asti saara.nyake sasiimake sastha.n.dilake vartate . tat yathaa graama.h labdha.h iti . tat ya.h saara.nyake sasiimake sastha.n.dilake vartate tam abhisamiik.sya etat prayujyate : anantarau imau graamau iti . sarvatra eva hi atajjaatiiyakam vyavadhaayakam bhavati .
(1.1.8.1) P I.59.26 - 60.5  R I.192 - 193	kim idam mukhanaasikaavacana.h iti . mukham ca naasikaa ca mukhanaasikam . mukhanaasikam vacanam asya sa.h ayam mukhanaasikaavacana.h . yadi evam mukhanaasikavacana.h iti praapnoti . nipaatanaat diirghatvam bhavi.syati . atha vaa mukhanaasikam aavacanam asya sa.h ayam mukhanaasikaavacana.h . kim idam aavacanam iti . ii.sadvacanam aavacanam . kim cit mukhavacanam kim cit naasikaavacanam . mukhadvitiiyaa vaa naasikaa vacanam asya sa.h ayam mukhanaasikaavacana.h . mukhopasa.mhitaa vaa naasikaa vacanam asya sa.h ayam mukhanaasikaavacana.h .
(1.1.8.2) P I.60.5 - 16  R I.193 - 194	atha mukhagraha.nam kimartham . naasikaavacana.h anunaasika.h iti iyati ucyamaane yamaanusvaaraa.naam eva prasajyeta . mukhagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . atha naasikaagraha.nam kimartham . mukhavacana.h anunaasika.h iti iyati ucyamaane kaca.tatapaanaam eva prasajyeta . naasikaagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . mukhagraha.nam ;sakyam akartum . kena idaaniim ubhayavacanaanaam bhavi.syati . praasaadavaasinyaayena . tat yathaa . ke cit praasaadavaasina.h ke cit bhuumivaasina.h ke cit ubhayavaasina.h . ye praasaadavaasina.h g.rhyante te praasaadavaasigraha.nena . ye bhuumivaasina.h g.rhyante te bhuumivaasinyaayena . ye ubhayavaasina.h g.rhyante te praasaadavaasigraha.nena bhuumivaasinyaayena ca . evam iha api ke cit mukhavacanaa.h ke cit naasikaavacanaa.h ke cit ubhayavacanaa.h . tatra ye mukhavacanaa.h g.rhyante te mukhagraha.nena . ye naasikaavacanaa.h g.rhyante te naasikaagraha.nena . ye ubhayavacanaa.h g.rhyante eva te mukhagraha.nena naasikaagraha.nena ca . bhavet ubhayavacanaanaam siddham . yamaanusvaaraa.naam api praapnoti . na eva do.sa.h na prayojanam .
(1.1.8.3) P I.60.17 - 26  R I.194 - 195	itaretaraa;srayam tu bhavati . kaa itaretaraa;srayataa . sata.h anunaasikasya sa;nj;nayaa bhavitavyam sa;nj;nayaa ca naama anunaasika.h bhaavyate . tat itaretaraa;srayam bhavati . itaretaraa;srayaa.ni ca kaaryaa.ni na prakalpante . <V>anunaasikasa;nj;naayaam itaretaraa;sraye uktam</V> . siddham tu nitya;sabdatvaat iti . nityaa.h ;sabdaa.h . nitye.su ;sabde.su sata.h anunaasikasya sa;nj;naa kriyate . na sa;nj;nayaa anunaasika.h bhaavyate . yadi tarhi nityaa.h ;sabdaa.h kimartham ;saastram . kimartham ;saastram iti cet nivartakatvaat siddham . nivartakam ;saastram . katham . aa:n asmai avi;se.se.na upadi.s.ta.h ananunaasika.h . tasya sarvatra ananunaasikabuddhi.h prasaktaa . tatra anena niv.rtti.h kriyate . chandasi aci parata.h aa:na.h ananunaasikasya prasa:nge anunaasika.h saadhu.h bhavati iti .
(1.1.9.1) P I.61.2 - 7  R I.195 - 197	tulayaa sammitam tulyam . aasyam ca prayatna.h ca aasyaprayatnam . tulyaasyam tulyaprayatnam ca savar.nasa;nj;nam bhavati . kim puna.h aasyam . laukikam aasyam o.s.thaat prabh.rti praak kaakalakaat . katham puna.h aasyam . asyanti anena var.naan iti aasyam . annam etat aasyandate iti vaa aasyam . atha ka.h prayatna.h . prayatanam prayatna.h . prapuurvaat yatate.h bhaavasaadhana.h na:npratyaya.h . yadi laukikam aasyam kim aasyopaadaane prayojanam . sarve.saam hi tat tulyam bhavati . vak.syati etat : prayatnavi;se.sa.nam aasyopaadaanam iti .
(1.1.9.2) P I.61.8 - 62.14  R I.197 - 202	<V>savar.nasa;nj;naayaam bhinnade;se.su atiprasa:nga.h prayatnasaamaanyaat</V> . savar.nasa;nj;naayaam bhinnade;se.su atiprasa:nga.h bhavati jabaga.dada;saam . kim kaara.nam . prayatnasaamaanyaat . ete.saam hi samaana.h prayatna.h . <V>siddham tu aasye tulyade;saprayatnam savar.nam</V> . siddham etat . katham . aasye ye.saam tulya.h de;sa.h yatna.h ca te savar.nasa;nj;naa.h bhavanti iti vaktavyam . evam api kim aasyopaadaane prayojanam . sarve.saam hi tat tulyam . prayatnavi;se.sa.nam aasyopaadaanam . santi hi aasyaat baahyaa.h prayatnaa.h . te haapitaa.h bhavanti . te.su satsu asatsu api savar.nasa;nj;naa sidhyati . ke puna.h te . vivaarasa.mvaarau ;svaasanaadau gho.savadagho.sataa alpapraa.nataa mahaapraa.nataa iti . tatra vargaa.naam prathamadvitiiyaa.h viv.rtaka.n.thaa.h ;svaasaanupradaanaa.h agho.saa.h . eke alpapraa.naa.h apare mahaapraa.naa.h . t.rtiiyacaturthaa.h sa.mv.rtaka.n.thaa.h naadaanupradaanaa.h gho.savanta.h . eke alpapraa.naa.h apare mahaapraa.naa.h . yathaa t.rtiiyaa.h tathaa pa;ncamaa.h aanunaasikyavarjam . aanunaasikyam te.saam adhika.h gu.na.h . evam api avar.nasya savar.nasa;nj;naa na praapnoti . kim kaara.nam . baahyam hi aasyaat sthaanam avar.nasya . sarvamukhasthaanam avar.nam eke icchanti . evam api vyapade;sa.h na prakalpate : aasye ye.saam tulya.h de;sa.h iti . vyapade;sivadbhaavena vyapade;sa.h bhavi.syati . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam savar.nasa;nj;nayaam bhinnade;se.su atiprasa:nga.h prayatnasaamaanyaat iti . na e.sa.h do.sa.h . na hi laukikam aasyam . kim tarhi . taddhitaantam aasyam : aasye bhavam aasyam . ;sariiraavayavaat yat . kim puna.h aasye bhavam . sthaanam kara.nam ca . evam api prayatna.h avi;se.sita.h bhavati . prayatna.h ca vi;se.sita.h . katham . na hi prayatanam prayatna.h . kim tarhi . praarambha.h yatnasya prayatna.h . yadi praarambha.h yatnasya prayatna.h evam api avar.nasya e:no.h ca savar.nasa;nj;naa praapnoti . pra;sli.s.tavar.nau etau . avar.nasya tarhi aico.h ca savar.nasa;nj;naa praapnoti . viv.rtataraavar.nau etau . etayo.h eva tarhi mitha.h savar.nasa;nj;naa praapnoti . na etau tulyasthaanau . udaattaadiinaam tarhi savar.nasa;nj;naa na praapnoti . abhedakaa.h udaattaadaya.h . atha vaa kim na.h etena praarambha.h yatnasya prayatna.h iti .prayatanam eva prayatna.h . tat eva ca taddhitaantam aasyam . yat samaanam tat aa;srayi.syaama.h . kim sati bhede . sati iti aaha . sati eva hi bhede savar.nasa;nj;nayaa bhavitavyam . kuta.h etat . bhedaadhi.s.thaanaa hi savar.nasa;nj;naa . yadi hi yatra sarvam samaanam tatra syaat savar.nasa;nj;naavacanam anarthakam syaat . yadi tarhi sati bhede kim cit samaanam iti k.rtva savar.nasa;nj;naa bhavi.syati ;sakaarachakaarayo.h .sakaara.thakaaraho.h sakaarathakaarayo.h savar.nasa;nj;naa praapnoti . ete.saam hi sarvam anyat samaanam kara.navarjam . evam tarhi prayatanam eva prayatna.h tat eva taddhitaantam aasyam na tu ayam dvandva.h : aasyam ca prayatna.h ca aasyaprayatnam iti . kim tarhi . tripada.h bahuvriihi.h : tulya.h aasye prayatna.h e.saam iti . atha vaa puurva.h tatpuru.sa.h tata.h bahuvriihi.h : tulya.h aasye tulyaasya.h , tulyaasya.h prayatna.h e.saam iti . atha vaa para.h tatpuru.sa.h tata.h bahuvriihi.h : aasye yatna.h aasyayatna.h , tulya.h aasyayatna.h e.saam iti .
(1.1.9.3) P I.62.15 - 26  R I.202 - 203	tasya . tasya iti tu vaktavyam . kim prayojanam . ya.h yasya tulyaasyaprayatna.h sa.h tasya savar.nasa;nj;na.h yathaa syaat . anyasya tulyaasyaprayatna.h anyasya savar.nasa;nj;na.h maa bhuut . <V>tasya avacanam vacanapraamaa.nyaat</V> . tasya iti na vaktavyam . anyasya tulyaasyaprayatna.h anyasya savar.nasa;nj;na.h kasmaat na bhavati . vacanapraamaa.nyaat : savar.nasa;nj;naavacanasaamarthyaat . yadi hi anyasya tulyaasyaprayatna.h sa.h anyasya savar.nasa;nj;na.h syaat savar.nasa;nj;naavacanam anarthakam syaat . <V>sambandhi;sabdai.h vaa tulyam</V> . sambandhi;sabdai.h vaa puna.h tulyam etat . tat yathaa sambandhi;sabdaa.h : maatari vartitavyam , pitari ;su;sruu.sitavyam iti . na ca ucyate svasyaam maatari svasmin vaa pitari iti sambandhaat ca etat gamyate yaa yasya maataa ya.h ca yasya pitaa iti . evam iha api tulyaasyaprayatnam savar.nam iti atra sambandi;sabdau etau . tatra sambandhaat etat gantavyam : yat prati yat tulyaasyaprayatnam tat prati tat savar.nasa;nj;nam bhavati iti .
(1.1.9.4) P I.62.27 - 63.23  R I.203 - 207	<V>.rkaara.lkaarayo.h savar.navidhi.h</V> . .rkaara.lkaarayo.h savar.nasa;nj;naa vidheyaa . hot.r , .lkaara.h , hot.r.r.lkaara.h . kim prayojanam . aka.h savar.ne diirgha.h iti diirghatvam yathaa syaat . na etat asti prayojanam . vak.syati etat . savar.nadiirghatve .rti , r.rvaavacanam .lti , l.lvaavacanam iti . tat savar.ne yathaa syaat . iha maa bhuut : dadhi , .lkaara.h , madhu , .lkaara.h iti . yat etat savar.nadiirghatve .rti iti etat .rta.h iti vak.syaami . tata.h .lti . .lti ca vaa l.l bhavati . .rta.h iti eva . tat na vaktavyam bhavati . ava;syam tat vaktavyam . uukaala.h ac hrasvardiirghaplutasa;nj;na.h bhavati iti ucyate . na ca r.rkaara.h l.lkaara.h vaa ac asti . r.rkaarasya , l.lkaarasya ca actvam vak.syaami . tat ca ava;syam vaktavyam pluta.h yathaa syaat : hot.r , .rkaara.h hot.r.rkaara.h , hot.r3kaara.h , hot.r , .lkaara.h , hot.lkaara.h , hot.l3kaara.h . kim puna.h atra jyaaya.h . savar.nasa;nj;naavacanam eva jyaaya.h . diirghatvam ca eva hi siddham bhavati . api ca .rkaaragraha.ne .lkaaragraha.nam sannihitam bhavati . yathaa iha bhavati : .rti aka.h: kha.tva .r;sya.h , maala .r;sya.h idam api sa:ng.rhiitam bahavati : kha.tva , .lkaara.h, maala , .lkaara.h iti . vaa supi aapi;sale.h : uparkaariiyati , upaarkaariiyati , idam api siddham bhavati : upalkaariiyati, upaalkaariiyati iti . yadi tarhi .rkaaragraha.ne .lkaaragraha.nam sannihitam bhavati u.h a.n rapara.h , .lkaarasya api raparatvam praapnoti . .lkaarasya laparatvam vak.syaami . tat ca ava;syam vaktavyam asatyaam savar.nasa;nj;naayaam vidhyartham . tat eva satyaam rephabaadhanaartham bhavi.syati . iha tarhi ra.saabhyaam na.h .na.h samaanapade iti .rkaaragraha.nam coditam maat.r.r.naam , pit.r.r.naam iti evamartham . tat iha api praapnoti : k.lpyamaanam pa;sya iti . atha asatyaam api savar.nasa;nj;naayaam iha kasmaat na bhavati : prak.lpyamaanam pa;sya iti . cu.tutula;sarvyavaaye na iti vak.syaami . apara.h aaha : tribhi.h ca madhyamai.h vargai.h la;sasai.h ca vyavaaye na iti vak.syaami iti . var.naikade;saa.h ca var.nagraha.nena g.rhyante iti ya.h asau .lkaare lakaara.h tadaa;sraya.h prati.sedha.h bhavi.syati . yadi evam na artha.h ra.saabhyaam .natve .rkaaragraha.nena . var.naikade;saa.h ca var.nagraha.nena g.rhyante iti ya.h asau .rkaare repha.h tadaa;srayam .natvam bhavi.syati .
(1.1.10) P I.63.25 - 65.6  R I.207 - 211	<V>ajjhalo.h prati.sedhe ;sakaaraprati.sedha.h ajjhaltvaat</V> . ajjhalo.h prati.sedhe ;sakaarasya ;sakaare.na savar.nasa;nj;naayaa.h prati.sedha.h praapnoti . kim kaara.nam . ajjhaltvaat . ac ca eva hi ;sakaara.h hal ca . katham taavat actvam . ikaara.h savar.nagraha.nena ;sakaaram api g.rh.naati iti actvam . hal.su upade;saat haltvam . tatra ka.h do.sa.h . <V>tatra savar.nalope do.sa.h</V> . tatra savar.nalope do.sa.h bhavati . para;s;sataani kaaryaa.ni . jhara.h jhari savar.ne iti lopa.h na praapnoti . <V>siddham anactvaat</V> . siddham etat . katham . anactvaat . katham anactvam . sp.r.s.tam spar;saanaam kara.nam . ii.satsp.r.s.tam anta.hsthaanaam . viv.rtam uu.sma.naam . ii.sat iti anuvartate . svaraa.naam viv.rtam . ii.sat iti niv.rttam . <V>vaakyaaparisamaapte.h vaa</V> . vaakyaaparisamaapte.h vaa siddham etat . kim idam vaakyaaparisamaapte.h iti . var.naanaam upade;sa.h taavat . upade;sottarakaalaa itsa;nj;naa . itsa;nj;nottarakaala.h aadi.h antyena saha itaa iti pratyaahaara.h . pratyaahaarottarakaalaa savar.nasa;nj;naa . savar.nasa;nj;nottarakaalam a.n udit savar.nasya ca apratyaya.h iti savar.nagraha.nam . etena sarve.na samuditena vaakyena anyatra savar.naanaam graha.nam bhavati . ca ca atra ikaara.h ;sakaaram g.rh.naati . yathaa eva tarhi ikaara.h ;sakaaram na g.rh.naati evam iikaaram api na g.rh.niiyaat . tatra ka.h do.sa.h . kumaarii , iihate kumaariihate . aka.h savar.nadiirghatvam na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . yat etat aka.h savar.ne diirgha.h iti pratyaahaaragraha.nam tata ikaara.h iikaaram g.rh.naati . ;sakaaram na g.rh.naati . apara.h aaha : <V>ajjhalo.h prati.sedhe ;sakaaraprati.sedha.h ajhaltvaat</V> . ajjhalo.h prati.sedhe ;sakaarasya ;sakaare.na savar.nasa;nj;naayaa.h prati.sedha.h praapnoti . kim kaara.nam . ajjhaltvaat . ac ca eva ;sakaara.h hal ca . katham taavat actvam . ikaara.h savar.nagraha.nena ;sakaaram api g.rh.naati iti actvam . hal.su upade;saat haltvam . tatra ka.h do.sa.h . <V>tatra savar.nalope do.sa.h</V> . tatra savar.nalope do.sa.h bhavati . para;s;sataani kaaryaa.ni . jhara.h jhari savar.ne iti lopa.h na praapnoti . <V>siddham anactvaat</V> . siddham etat . katham . anactvaat . katham anactvam . <V>vaakyaaparisamaapte.h vaa</V> . uktaa vaakyaaparisamaapti.h . asmin pak.se vaa iti etat asamarthitam bhavati . etat ca samarthitam . katham . astu vaa ;sakaarasya ;sakaare.na savar.nasa;nj;naa maa vaa bhuut . nanu ca uktam : para;s;sataani kaaryaa.ni . jhara.h jhari savar.ne iti lopa.h na praapnoti iti . maa bhuut lopa.h . nanu ca bheda.h bhavati . sati lope dvi;sakaaram asati lope tri;sakaaram . na asti bheda.h . asati api lope dvi;sakaaram eva . katham . vibhaa.saa dvirvacanam . evam api bheda.h . asati lope kadaa cit dvi;sakaaram kadaa cit tri;sakaaram sati lope dvi;sakaaram eva . sa.h e.sa.h katham bheda.h na syaat . yadi nitya.h lopa.h syaat . vibhaa.saa tu sa.h lopa.h . yathaa abheda.h tathaa astu .
(1.1.11.1) P I.66.2 - 67.2  R I.213 - 217	kimartham iidaadiinaam taparaa.naam prag.rhyasa;nj;naa ucyate . tapara.h tatkaalasya iti tatkaalaanaam savar.naanaam graha.nam yathaa syaat . ke.saam . udaattaanudaattasvaritaanaam . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . plutaanaam tu prag.rhyasa;nj;naa na praapnoti . kim kaara.nam . atatkaalatvaat . na hi plutaa.h tatkaalaa.h . asiddha.h pluta.h . tasyaasiddhatvaat tatkaalaa.h eva bhavanti . siddha.h pluta.h svarasandhi.su . katham j;naayate siddha.h pluta.h svarasandhi.su iti . yat ayam plutaprag.rhyaa.h aci iti plutasya prak.rtibhaavam ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . sata.h hi kaaryi.na.h kaarye.na bhavitavyam . kim etasya j;naapane prayojanam . aplutaat aplute iti etat na vaktavyam bhavati . kim ata.h yat siddha.h pluta.h svarasandhi.su . sa;nj;naavidhau asiddha.h . tasya asiddhatvaat tatkaalaa.h eva bhavanti . sa;nj;naavidhau ca siddha.h . katham . kaaryakaalam sa;nj;naaparibhaa.sam . yatra kaaryam tatra upasthitam dra.s.tavyam . prag.rhya.h prak.rtyaa iti upasthitam idam bhavati iiduudet dvivacanam prag.rhyam iti . kim puna.h plutasya prag.rhyasa;nj;naavacane prayojanam . prag.rhyaa;sraya.h prak.rtibhaava.h yathaa syaat . maa bhuut evam . pluta.h prak.rtyaa iti evam bhavi.syati . na evam ;sakyam . upasthite hi do.sa.h syaat . aplutavat upasthithe iti atra pa.thi.syati hi aacaarya.h : vadvacanam plutakaaryaprati.sedhaartham , plutaprati.sedhe hi prag.rhyplutaprati.sedhaprasa:nga.h anyena vihitatvaat iti . tasmaat plutasya prag.rhyasa;nj;naa e.sitavyaa prag.rhyaa;sraya.h prak.rtibhaava.h yathaa syaat . yadi puna.h diirghaa.naam ataparaa.naam prag.rhyasa;nj;naa ucyeta . evam api ekaara.h eva eka.h savar.naan g.rh.niiyaat . iikaarokaarau na g.rh.niiyaataam . kim kaara.nam . ana.ntvaat . yadi puna.h hrasvaanaam ataparaa.naam prag.rhyasa;nj;naa ucyeta . na evam ;sakyam . iha api prasajyeta : akurvahi , atra akurvahi atra iti . tasmaat diirghaa.naam eva taparaa.naam prag.rhyasa;nj;naa vaktavyaa . diirghaa.naam ca ucyamaanaa plutaanaam na praapnoti . evam tarhi kim na.h etena yatnena yat siddha.h pluta.h svarasandhi.su iti . asiddha.h pluta.h . tasya asiddhatvaat tatkaalaa.h eva bhavanti iti . katham yat tat j;naapakam uktam plutaprag.rhyaa.h aci iti . plutabhaavii prak.rtyaa iti evam etat vij;naayate . katham yat tat prayojanam uktam . kriyate tat nyaase eva aplutaat aplute iti . evam api yat siddhe prag.rhyakaaryam tat plutasya na praapnoti . a.na.h aprag.rhyasya anunaasika.h iti . evam tarhi kim na.h etena kaaryakaalam sa;nj;naaparibhaa.sam iti . yathodde;sam eva sa;nj;naaparibhaa.sam . tatra ca asau asiddha.h . tasyaasiddhatvaat tatkaalaa.h eva bhavanti .
(1.1.11.2) P I.67.3 - 68.7  R I.217 - 220	katham puna.h idam vij;naayate : iidaadaya.h yat dvivacanam iti aahosvit iidaadyantam yat dvivacanam iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>iidaadaya.h dvivacanam prag.rhyaa.h iti cet antyasya vidhi.h</V> . iidaadaya.h dvivacanam prag.rhyaa.h iti cet antyasya prag.rhyasa;nj;naa vidheyaa . pacete* iti , pacethe* iti . vacanaat bhavi.syati . asti vacane prayojanam . kim . kha.tve* iti , maale* iti . astu tarhi iidaadyantam yat dvivacanam iti . <V>iidaadyantam iti cet ekasya vidhi.h</V> . iidaadyantam iti cet ekasya prag.rhyasa;nj;naa vidheyaa . kha.tve* iti , maale* iti . <V>na vaa aadyantatvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . aadyantatvaat . aadyantavat ekasmin iti ekasya api bhavi.syati . atha vaa evam vak.syaami : iidaadyantam yat dvivacanaantam iti . <V>iidaadyantam dvivacanaantam iti cet luki prati.sedha.h</V> . iidaadyantam dvivacanaantam iti cet luki prati.sedha.h vaktavya.h . kumaaryo.h agaaram , kumaaryagaaram vadhvo.h agaaram , vadhvagaaram . etat hi iidaadyantam ca ;sruuyate dvivacanaantam ca bhavati pratyayalak.sa.nena . <V>saptamyaam arthagraha.nam j;naapakam pratyayalak.sa.naprati.sedhasya</V> . yat ayam iiduutau ca saptamyarthe iti arthagraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h na prag.rhyasa;nj;naayaam pratyayalak.sa.nam bhavati iti . tat tarhi j;naapkaartham arthagraha.nam kartavyam . na kartavyam . iidaadibhi.h dvivacanam vi;se.sayi.syaama.h iidaadivi;si.s.tena ca dvivacanena tadantavidhi.h bhavi.syati . iidaadyantam yat dvivacanam tadantam iidaadyantam iti . evam api a;sukle vastre ;sukle sampadyetaam , ;suklii aastaam vastre* iti atra praapnoti . atra hi iidaadi dvivacanam tadantam ca bhavati pratyayalak.sa.nena . atra api ak.rte ;siibhaave luk bhavi.syati . idam iha sampradhaaryam . luk kriyataam ;siibhaava.h iti kim atra kartavyam . paratvaat ;siibhaava.h . nitya.h luk . k.rte api ;siibhaave praapnoti ak.rte api praapnoti . anitya.h luk . anyasya k.rte ;siibhaave praapnoti anyasya ak.rte . ;sabdaantarasya ca praapnuvan vidhi.h anitya.h bhavati .;siibhaava.h api anitya.h . na hi k.rte luki praapnoti . ubhayo.h anityayo.h paratvaat ;siibhaava.h ;siibhaave k.rte luk . atha api katham cit nitya.h luk syaat evam api do.sa.h . vak.syati etat . padasa;nj;naayaam antavacanam anyatra sa;nj;naavidhau pratyayagraha.ne tadantavidhiprati.sedhaartham iti . idam ca api pratyayagraha.nam ayam ca api sa;nj;naavidhi.h . ava;syam khalu etasmin api pak.se aadyantavadbhaava.h e.sitavya.h . tasmaat astu sa.h eva madhyama.h pak.sa.h .
(1.1.12) P I.68.9 - 70.3  R I.220 - 226	<V><V>maat prag.rhyasa;nj;naayaam tasya asiddhatvaat ayaavekaade;saprati.sedha.h</V></V> . maat prag.rhyasa;nj;naayaam tasya iittvasya uuttvasya ca asiddhatvaat ayaavekaade;saa.h praapnuvanti . te.saam prati.sedha.h vaktavya.h . amii* atra , amii* aasate , amuu* atra , amuu* aasaate . nanu ca prag.rhyasa;nj;naavacanasaamarthyaat ayaadaya.h na bhavi.syanti . <V>vacanaartha.h hi siddhe</V> . na idam vacanaat labhyam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . yat siddhe prag.rhyasa;nj;naakaaryam tadartham etat syaat . a.na.h aprag.rhyasya anunaasika.h iti . na ekam prayojanam yogaarambham prayojayati . yadi etaavat prayojanam syaat tatra eva ayam bruuyaat a.na.h aprag.rhyasya anunaasika.h adasa.h na iti . <V>viprati.sedhaat vaa</V> . atha vaa prag.rhyasa;nj;naa kriyataam ayaadaya.h vaa . prag.rhyasa;nj;naa bhavi.syati viprati.sedhena . na e.sa.h yukta.h viprati.sedha.h . viprati.sedhe param iti ucyate . puurvaa ca prag.rhyasa;nj;naa pare ayaadaya.h . paraa prag.rhyasa;nj;naa kari.syate . suutraviparyaasa.h k.rta.h bhavati . evam tarhi paraa eva prag.rhyasa;nj;naa . katham . kaaryakaalam hi sa;nj;naaparibhaa.sam . yatra kaaryam tatra upasthitam dra.s.tavyam . prag.rhya.h prak.rtyaa iti etat upasthitam bhavati adasa.h maat iti . evam api ayukta.h viprati.sedha.h . katham . dvikaaryayoga.h hi viprati.sedha.h . na ca atra eka.h dvikaaryayukta.h . ecaam ayaadaya.h . iiduuto.h prag.rhyas;nj;naa . na ava;syam dvikaaryayoga.h eva viprati.sedha.h . kim tarhi . asambhava.h api . sa.h ca asti atra asambhava.h . ka.h asau asambhava.h . prag.rhyasa;nj;naa abhinirvartamaanaa ayaadiin baadhate , ayaadaya.h abhinirvartamanaa.h prag.rhyasa;nj;naanimittam vighnanti iti e.sa.h asambhava.h . sati asambhave yukta.h viprati.sedha.h . evam api ayukta.h viprati.sedha.h . sato.h hi viprati.sedha.h bhavati . na ca atra iittvottve sta.h na api makaara.h . ubhayam asiddham . <V>aa;srayaat siddhatvam ca yathaa ro.h uttve</V> . aa;srayaat siddhatvam bhavi.syati . tat yathaa ru.h uttve aa;srayaat siddha.h bhavati . kim puna.h kaara.nam ru.h uttve aa;srayaat siddha.h bhavati na puna.h yatra eva ru.h siddha.h tatra eva uttvam api ucyate . na evam ;sakyam . <V>asiddhe hi uttve aadgu.naaprasiddhi.h</V> . asiddhe hi uttve aadgu.naaprasiddhi.h syaat . v.rk.sa.h atra , plak.sa.h atra . tasmaat tatra aa;srayaat siddhatvam e.sitavyam . tatra yathaa aa;srayaat siddham bhavati evam iha api bhavi.syati . atha vaa prag.rhyasa;nj;naavacanasaamarthyaat ayaadaya.h aade;saa.h na bhavi.syanti . atha vaa yogavibhaaga.h kari.syate . adasa.h . adasa.h iidaadaya.h prag.rhyasa;nj;naa.h bhavanti . tata.h maat . maat ca pare iidaadaya.h prag.rhyasa;nj;naa.h bhavanti . adasa.h iti eva . kimartha.h yogavibhaaga.h . eka.h yat tat siddhe prag.rhyakaaryam tadartha.h . apara.h yat asiddhe . iha api tarhi praapnoti : amuyaa , amuyo.h iti . kim ca syaat yadi prag.rhyasa;nj;naa syaat . prag.rhyaa;sraya.h prak.rtibhaava.h prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . padaantaprakara.ne prak.rtibhaava.h . na ca e.sa.h padaanta.h . evam api amuke atra atra api praapnoti . dvivacanam iti vartate . yadi dvivacanam iti vartate amii* atra iti na praapnoti . evam tarhi edantam iti niv.rttam . atha vaa aaha ayam adasa.h maat iti . na ca iittvottve sta.h na api makaara.h . te evam vij;naasyaama.h maarthaat iidaadyarthaanaam iti . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . adasa.h iittvottve svare bahi.spadalak.sa.ne prag.rhyasa;njaayaam ca siddhe vaktavye iti . <V>tatra saki do.sa.h</V> . tatra sakakaare do.sa.h bhavati . amuke atra . <V>na vaa graha.navi;se.sa.natvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . graha.navi;se.sa.natvaat . na maadgraha.nena iidaadyantam vi;se.syate . kim tarhi . iidaadaya.h vi;se.syante . maat pare ye iidaadaya.h iti .
(1.1.13) P I.70.5 -10  R I.226 - 227	iha kasmaat na bhavati : kaa;se ku;se va.m;se iti . <V>;se arthavadgraha.naat</V> . arthavata.h ;se;sabdasya graha.nam . na ca ayam arthavaan . evam api hari;se babhru;se iti atra praapnoti . evam tarhi lak.sa.napratipadoktayo.h pratipadoktasya eva iti evam na bhavi.syati . atha vaa puna.h astu arthavadgraha.ne na anarthakasya iti . katham hari;se babhru;se iti . eka.h atra vibhaktyarthena arthavaan apara.h taddhitaarthena . samudaaya.h anarthaka.h .
(1.1.14) P I.70.12 - 71.7  R I.227 - 230	nipaata.h iti kimartham . cakaara atra , jahaara atra . ekaac iti kimartham . pra idam brahma , pra idam k.satram . ekaac iti api ucyamaane atra api praapnoti . e.sa.h api hi ekaac . ekaac iti na ayam bahuvriihi.h : eka.h ac asmin sa.h ayam ekaac iti . kim tarhi . tatpuru.sa.h ayam samaanaadhikara.na.h : eka.h ac ekaac . yadi tatpuru.sa.h samaanaadhikara.na.h na artha.h ekagraha.nena . iha kasmaat na bhavati : pra idam brahma , pra idam k.satram . ac eva ya.h nipaata.h iti evam vij;naasyate . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . ajgraha.nasaamarthyaat . yadi hi yat ca ac ca anyat ca tatra syaat ajgraha.nam anarthakam syaat . asti anyat ajgraha.nasya prayojanam . kim . ajantasya yathaa syaat . halantasya maa bhuut . na eva do.sa.h na prayojanam . evam api kuta.h etat dvayo.h paribhaa.sayo.h saavakaa;sayo.h samavasthitayo.h aadyantavat ekasmin iti ca yena vidhi.h tadantasya iti ca iyam iha paribhaa.saa bhavi.syati aadyantavat ekasmin iti iyam na bhavi.syati yena vidhi.h tadantasya iti . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati iyam iha paribhaa.saa bhavati aadyantavat ekasmin iti iyam na bhavati yena vidhi.h tadantasya iti yat ayam anaa:n iti prati.sedham ;saasti . evam tarhi siddhe sati yat ajgraha.ne kriyamaa.ne ekagraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h anyatra var.nagraha.ne jaatigraha.nam bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . dambhe.h halgraha.nasya jaativaacakatvaat siddham iti yat uktam tat upapannam bhavati . anaa:n iti kimartham . aa , udakaantaat odakaantaat . iha kasmaat na bhavati: aa* evam nu manyase , aa* evam kila tat iti . saanubandhakasya graha.nam ananubandhaka.h ca atra aakaara.h . kva puna.h ayam saanubandhaka.h kva niranubandhaka.h . ii.sadarthe kriyaayoge maryaadaabhividhau ca ya.h etam aatam :nitam vidyaat vaakyasmara.nayo.h a:nit . 
(1.1.15.1) P I.71.9 - 13  R I.230 - 231	kim udaahara.nam . aaho* iti , utaaho* iti . na etat asti prayojanam . nipaatasamaahaara.h ayam : aaha , u : aaho* iti, uta , aaha , u : utaaho* iti . tatra nipaata.h ekaac anaa:n iti eva siddham . evam tarhi ekanipaataa.h ime . atha vaa prati.siddhaartha.h ayam aarambha.h : o .su yaatam maruta.h , o.su yaatam b.rhatii ;sakvarii ca , o cit sakhaayam sakhyaa vav.rtyaam .
(1.1.15.2) P I.71.14 - 21  R I.231 - 233	<V>ota.h cviprati.sedha.h</V> . odanta.h nipaata.h iti atra cvyantasya prati.sedha.h vaktavya.h . anada.h , ada.h , abhavat : adobhavat , tirobhavat . na vaktavyam . lak.sa.napratipadoktayo.h pratipadoktasya eva iti evam na bhavi.syati . evam api agau.h gau.h sampadyate gobhavat : atra praapnoti . evam tarhi gau.namukhyayo.h mukhye kaaryasamprayaya.h iti . tat yathaa : gau.h anubandhya.h aja.h agnii.somiiya.h iti na baahiika.h anubadhyate . katham tarhi baahiike v.rddhyaattve bhavata.h : gau.h ti.sthati . gaam aanaya iti . arthaa;sraye etat evam bhavati . yat hi ;sabdaa;srayam ;sabdamaatre tat bhavati . ;sabdaa;sraye ca v.rddhyaattve .
(1.1.17 - 18.1) P I.71.23 - 72.6  R I.233 - 234	iha kasmaat na bhavati : aaho* iti , utaaho* iti . u;na.h iti ucyate . na ca atra u;nam pa;syaama.h . u;na.h ayam anyena saha ekaade;sa.h u;ngraha.nena g.rhyate . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na u;nekaade;sa.h u;ngraha.nena g.rhyate iti yat ayam ot iti odantasya nipaatasya prag.rhyasa;nj;naam ;saasti . na etat asti j;naapakam . uktam etat prati.siddhaartha.h ayam aarambha.h . do.sa.h khalu api syaat yadi u;nekaade;sa.h u;ngraha.nena na g.rhyeta : jaanu , u . asya rujati jaanuu* asya rujati jaanvasya rujati . maya.h u;na.h va.h vaa iti vatvam na syaat . evam tarhi ekanipaataa.h ime . atha vaa dvau ukaarau imau eka.h ananubandhaka.h apara.h saanubandhaka.h . tat ya.h ananubandhaka.h tasya e.sa.h ekaade;sa.h .
(1.1.17 - 18.2) P I.72.7 -13  R I.234 - 235	<V>u;na.h iti yogavibhaaga.h</V> . u;na.h iti yogavibhaaga.h kartavya.h . u;na.h ;saakalyasya aacaaryasya matena prag.rhyasa;nj;naa bhavati . u* iti v iti . tata.h u;m . u;na.h uu;m iti ayam aade;sa.h bhavati ;saakalyasya aacaaryasya matena diirgha.h anunaasika.h prag.rhyasa;nj;naka.h ca u;m iti . kimartha.h yogavibhaaga.h . <V>u;m vaa ;saakalyasya</V> . ;saakalyasya aacaaryasya matena u;m vibhaa.saa yathaa syaat : u;m iti , u* iti . anye.saam aacaaryaa.naam matena v iti .
(1.1.19) P I.72.15 - 73.18  R I.235 - 238	<V>iiduutau saptamii iti eva</V> . iiduutau saptamii iti eva siddham . na artha.h arthagraha.nena . <V>lupte arthagraha.naat bhavet</V> . luptaayam saptamyaam prag.rhyasa;nj;naa na praapnoti . kva . somo gaurii adhi ;srita.h . i.syate ca atra api syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti evamartham arthagraha.nam . na atra saptamii lupyate . kim tarhi . puurvasavar.na.h atra bhavati . <V>puurvasya cet savar.na.h asau aa.daambhaava.h prasajyate</V> . yadi puurvasavar.na.h aa.t aambhaava.h ca praapnoti . evam tarhi aaha ayam iiduutau saptamii iti na sa asti saptamii iiduutau . tatra vacanaat bhavi.syati . <V>vacanaat yatra diirghatvam</V> . na idam vacanaat labhyam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . yatra saptamyaa.h diirghatvam ucyate : d.rtim na ;su.skam sarasii ;sayaanam iti . sati prayojane iha na praapnoti somo gaurii adhi ;srita.h iti . <V>tatra api sarasii yadi</V> . tatra api siddham . katham . yadi sarasii;sabdasya prav.rtti.h asti . asti ca loke sarasii;sabdasya prav.rtti.h . katham . dak.si.naapathe hi mahaanti saraa.msi sarasya.h iti ucyante . <V>j;naapakam syaat tadantatve</V> . evam tarhi j;naapayati aacaarya.h na prag.rhyasa;nj;naayaam pratyayalak.sa.nam bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . kumaaryo.h agaaram kumaaryagaaram , vadhvo.h agaaram vadhvagaaram . pratyayalak.sa.nena prag.rhyasa;nj;naa na bhavati . <V>maa vaa puurvapadasya bhuut</V> . atha vaa puurvapadasya maa bhuut iti evamartham arthagraha.nam : vaapyaam a;sva.h vaapya;sva.h , nadyaam aati.h nadyaati.h . atha kriyamaa.ne api arthagraha.ne kasmaat eva atra na bhavati . jahatsvaarthaa v.rtti.h iti . atha ajahatsvaarthaayaam v.rttau do.sa.h eva . ajahatsvaarthaayaam ca na do.sa.h . samudaayaartha.h abhidhiiyate . <V>iidutau saptamii iti eva lupte arthagraha.naat bhavet puurvasya cet savar.na.h asau aa.daambhaava.h prasajyate vacanaat yatra diirghatvam tatra api sarasii yadi j;naapakam syaat tadantatve maa vaa puurvapadasya bhuut</V> .
(1.1.20.1) P.I.73.20 - 74.22  R I.239 - 241	<V>ghusa;nj;naayaam prak.rtigraha.nam ;sidartham</V> . ghusa;nj;naayaam prak.rtigraha.nam kartavyam . daadhaaprak.rtaya.h ghusa;nj;naa bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . aattvabhuutaanaam iyam sa;nj;naa kriyate . saa aattvabhuutaanaam eva syaat anaattvabhuutaanaam na syaat . nanu ca bhuuyi.sthaani ghusa;nj;naakaaryaa.ni aardhadhaatuke tatra ca ete aattvabhuutaa.h d.r;syante . ;sidartham . ;sidartham prak.rtigraha.nam kartavyam . ;siti aattvam prati.sidhyate tadartham : pra.nidayate pra.nidhayati iti . bhaaradvaajiiyaa.h pa.thanti ghusa;nj;naayaam prak.rtigraha.nam ;sidvik.rtaartham . ghusa;nj;naayaam prak.rtigraha.nam kriyate . kim prayojanam . ;sidartham vik.rtaartham ca . ;siti udaah.rtam . vik.rtaartham khalu api : pra.nidaataa pra.nidhaataa . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . lak.sa.napratipadoktayo.h pratipadoktasya eva iti pratipadam ye aattvabhuutaa.h te.saam eva syaat . lak.sa.nena ye aattvabhuutaa.h te.saam na syaat . atha kriyamaa.ne api prak.rtigraha.ne katham idam vij;naayate . daadhaa.h prak.rtaya.h aahosvit daadhaam prak.rtaya.h iti . kim ca ata.h . yadi vij;naayate daadhaa.h prak.rtaya.h iti sa.h eva do.sa.h . aattvabhuutaanaam eva syaat anaattvabhuutaanaam na syaat . atha vij;naayate daadhaam prak.rtaya.h iti anaattvabhuutaanaam eva syaat aattvabhuutaanaam na syaat . evam tarhi na evam vij;naayate daadhaa.h prak.rtaya.h iti na api daadhaam prak.rtaya.h iti . katham tarhi . daadhaa.h ghusa;nj;naa.h bhavanti prak.rtaya.h ca e.saam iti . tat tarhi prak.rtigraha.nam kartavyam . na kartavyam . idam prak.rtam arthagraha.nam anuvartate . kva prak.rtam . iiduutau ca saptamyarthe iti . tata.h vak.syaami daadhaa.h ghu adaap . arthe iti . na evam ;sakyam . dadaatinaa samaanaarthaan raatiraasatidaa;satima.mhatiprii.naatiprabh.rtiin aahu.h . ete.saam api ghusa;nj;naa praapnoti . tasmaat na evam ;sakyam . na cet evam prak.rtigraha.nam kartavyam . ;sidarthena taavat na artha.h prak.rtigraha.nena . ava;syam tatra maartham prak.rtigraha.nam kartavyam pra.nimayate pra.nyamayata iti evamartham . tat purastaat apakrak.syate : ghuprak.rtau maaprak.rtau ca iti . yadi prak.rtigraha.nam kriyate praniminoti pranimiinaati atra api praapnoti . atha akriyamaa.ne api prak.rtigraha.ne iha kasmaat na bhavati : pranimaataa pranimaatum iti . aakaaraantasya :nita.h graha.nam vij;naasyate . yathaa eva tarhi akriyamaa.ne prak.rtigraha.ne aakaaraantasya :nita.h graha.nam vij;naayate evam kriyamaa.ne api prak.rtigraha.ne aakaaraantasya :nita.h graha.nam vij;naasyate . vik.rtaarthena ca api na artha.h . do.sa.h eva etasyaa.h paribhaa.saayaa.h lak.sa.napratipadoktayo.h pratipadoktasya eva iti gaamaadaagraha.ne.su avi;se.sa.h iti .
(1.1.20.2) P I.74.23 - 75.14  R I.242 - 244	<V>samaana;sabdaprati.sedha.h</V> . samaana;sabdaanaam prati.sedha.h vaktavya.h : pranidaarayati pranidhaarayati . daadhaa.h ghusa;nj;naa.h bhavanti iti ghusa;nj;naa praapnoti . <V>samaana;sabdaaprati.sedha.h arthavadgraha.naat</V> . samaana;sabdaanaam aprati.sedha.h . anarthaka.h prati.sedha.h aprati.sedha.h . ghusa;nj;naa kasmaat na bhavati . arthavadgraha.naat . arthavato.h daadho.h graha.nam . na ca etau arthavantau . <V>anupasargaat vaa</V> . atha vaa yatkriyaayuktaas praadaya.h tam prati gatyupasargasa;nj;ne bhavata.h . na ca etau daadhau prati kriyaayoga.h . yadi evam iha api tarhi na praapnoti pra.nidaapayati pra.nidhaapayati . atra api na etau daadhau arthavantau na api etau daadhau prati kriyaayoga.h . <V>na vaa arthavata.h hi aagama.h tadgu.niibhuuta.h tadgraha.nena g.rhyate yathaa anyatra</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . arthavata.h aagama.h tadgu.niibhuuta.h arthavadgraha.nena g.rhyate yathaa anyatra . tat yathaa . anyatra api arthavata.h aagama.h arthavadgraha.nena g.rhyate . kva anyatra . lavitaa cikiir.sitaa iti . yuktam puna.h yat nitye.su naama ;sabde.su aagama;saasanam syaat na nitye.su ;sabde.su kuu.tasthai.h avicaalibhi.h var.nai.h bhavitavyam anapaayopajanavikaaribhi.h . aagama.h ca naama apuurva.h ;sabdopajana.h . atha yuktam yat nitye.su ;sabde.su aade;saa.h syu.h . baa.dham yuktam . ;sabdaantarai.h iha bhavitavyam . tatra ;sabdaantaraat ;sabdaantarasya pratipatti.h yuktaa . aade;saa.h tarhi ime bhavi.syanti anaagamakaanaam saagamakaa.h . tat katham . sarve sarvapadaade;saa.h daak.siiputrasya paa.nine.h ekade;savikaare hi nityatvam na upapadyate .
(1.1.20.3) P I.75.15 - 23  R I.245 - 246	<V>dii:na.h prati.sedha.h sthaaghvo.h ittve</V> . dii:na.h prati.sedha.h sthaaghvo.h ittve vaktavya.h . upaadaasta asya svara.h ;sik.sakasya iti . miinaatiminoti iti aattve k.rte sthaaghvo.h it ca iti ittvam praapnoti . kuta.h puna.h ayam do.sa.h jaayate . kim prak.rtigraha.naat aahosvit ruupagraha.naat . ruupagraha.naat iti aaha . iha khalu prak.rtigraha.naat do.sa.h jaayate : upadidii.sate . sani miimaaghurabhalabha iti . na e.sa.h do.sa.h . daaprak.rti.h iti ucyate . na ca iyam daaprak.rti.h . aakaaraantaanaam ejantaa.h prak.rtaya.h ejantaanaam api iikaaraantaa.h . na ca prak.rtiprak.rti.h prak.rtigraha.nena g.rhyate . sa.h tarhi prati.sedha.h vaktavya.h . na vaktavya.h . ghusa;nj;naa kasmaat na bhavati . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti evam na bhavi.syati .
(1.1.20.4) P I.75.24 - 76 .14  R I.246 - 247	<V>daapprati.sedhe na daipi anejantatvaat</V> . daapprati.sedhe daipi prati.sedha.h na praapnoti : avadaatam mukham . nanu ca aattve k.rte bhavi.syati . tat hi aattvam na praapnoti . kim kaara.nam . anejantatvaat . <V>siddham anubandhasya anekaantatvaat</V> . siddham etat . katham . anubandhasya anekaantatvaat . anekaantaa.h anubandhaa.h . <V>pitprati.sedhaat vaa</V> . atha vaa daadhaa.h ghu apit iti vak.syaami . tat ca ava;syam vaktavyam . adaap iti hi ucyamaane iha api prasajyeta : pra.nidaapayati iti . ;sakyam taavat anena adaap iti bruvataa baantasya prati.sedha.h vij;naatum . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam dapprati.sedhe na daipi iti . parih.rtam etat siddham anubandhasya anekaantatvaat iti . atha ekaante.su do.sa.h eva . ekaante.su ca na do.sa.h . aattve k.rte bhavi.syati . nanu ca uktam tat hi aattvam na praapnoti . kim kaara.nam . anejantatvaat iti . pakaaralope k.rte bhavi.syati . na hi ayam tadaa daap bhavati . bhuutapuurvagatyaa bhavi.syati . etat ca atra yuktam yat sarve.su eva saanubandhakagraha.ne.su bhuutapuurvagati.h vij;naayate . anaimittika.h hi anubandhalopa.h taavati eva bhavati . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na anubandhak.rtam anejantatvam iti yat ayam udiicaam maa:na.h vyatiihaare iti me:na.h saanubandhakasya aattvabhuutasya graha.nam karoti . atha vaa daap eva ayam na daip asti . katham avadaayayati iti . ;syan vikara.na.h bhavi.syati .
(1.1.21.1) P I.76.16 - 78.2  R I.247 - 252	kimartham idam ucyate . <V>sati anyasmin aadyantavadbhaavaat ekasmin aadyantavadvacanam</V> . sati anyasmin yasmaat puurvam na asti param asti sa.h aadi.h iti ucyate . sati anyasmin yasmaat param na asti puurvam asti sa.h anta.h iti ucyate . sati anyasmin aadyantavadbhaavaat etasmaat kaara.naat ekasmin aadyantaapadi.s.taani kaaryaa.ni na sidhyanti . i.syante ca syu.h iti . taani antare.na yatnam na sidhyanti iti ekasmin aadyantavadvacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . <V>tatra vyapade;sivadvacanam</V> . tatra vyapade;sivadbhaava.h vaktavya.h . vyapade;sivat ekasmin kaaryam bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . <V>ekaaca.h dve prathamaartham</V> . vak.syati ekaaca.h dve prathamasya iti bahuvriihinirde;sa.h iti . tasmin kriyamaa.ne iha eva : syaat papaaca papaa.tha . iyaaya , aara iti atra na syaat . vyapde;sivat ekasmin kaaryam bhavati iti atra api siddham bhavati . .satve ca aade;sasampratyayaartham</V> . vak.syati aade;sapratyayayo.h iti avayava.sa.s.thii eva iti . etasmin kriyamaa.ne iha eva syaat : kari.syati hari.syati . iha na syaat : indra.h maa vak.sat , sa.h devaan yak.sat . vyapde;sivat ekasmin kaaryam bhavati iti atra api siddham bhavati . sa.h tarhi vyapade;sivadbhaava.h vaktavya.h . na vaktavya.h . <V>avacanaat lokavij;naanaat siddham</V> . antare.na eva vacanam lokavij;naanaat siddham etat . tat yathaa : loke ;saalaasamudaaya.h graama.h iti ucyate . bhavati ca etat ekasmin api eka;saala.h graama.h iti . vi.sama.h upanyaasa.h . graama;sabda.h ayam bahvartha.h . asti eva ;saalaasamudaaye vartate . tat yathaa graama.h dagdha.h iti . asti vaa.taparik.sepe vartate . tat yathaa graamam pravi.s.ta.h . asti manu.sye.su vartate . tat yathaa . graama.h gata.h , graama.h aagata.h iti . asti saara.nyake sasiimake sastha.n.dilake vartate . tat yathaa graama.h labdha.h iti . tat ya.h saara.nyake sasiimake sastha.n.dilake vartate tam abhisamiik.sya etat prayujyate : eka;saala.h graama.h iti . yathaa tarhi var.nasamudaaya.h padam padasamudaaya.h .rk .rksamudaaya.h suuktam iti ucyate . bhavati ca etat ekasmin api ekavar.nam padam ekapadaa .rk ekarcam suuktam iti . atra api arthena yukta.h vyapade;sa.h . padam naama artha.h suuktam nama artha.h . yathaa tarhi bahu.su putre.su etat upapannam : bhavati ayam me jye.s.tha.h ayam eva me madhyama.h ayam eva me kaniiyaan iti . bhavati ca etat ekasmin api ayam eva me jye.s.tha.h ayam me madhyama.h ayam me kaniiyaan iti . tathaa asuutaayaam aso.syamaa.naayaam ca bhavati prathamagarbhe.na hataa iti . tathaa anetya anaajigami.su.h aaha idam me prathamam aagamanam iti . aadyantavadbhaava.h ca ;sakya.h avaktum . katham . <V>apuurvaanuttaralak.sa.natvaat aadyantayo.h siddham ekasmin</V> . apuurvalak.sa.na.h aadi.h anuttaralak.sa.na.h anta.h . etat ca ekasmin api bhavati . apuurvaanuttaralak.sa.natvaat etasmaat kaara.naat ekasmin api aadyantaapadi.s.tani kaaryaa.ni bhavi.syanti . na artha.h aadyantavadbhaavena . gonardiiya.h tu aaha satyam etat sati tu anyasmin iti .
(1.1.21.2) P I.78.3 - 79.10  R I.252 - 254	kaani puna.h asya yogasya prayojanaani . <V>aadivattve prayojanam pratyaya;nnidaadyudaattatve</V> . pratyayasya aadi.h udaatta.h bhavati iti iha eva syaat : kartavyam , taittiriiya.h . aupagava.h , kaapa.tava.h iti atra na syaat . ;nniti aadi.h nityam iti iha eva syaat : ahicumbakaayani.h , aagnive;sya.h . gaargya.h , k.rti.h iti atra na syaat . <V>valaade.h aardhadhaatukasya i.t</V> . valaade.h aardhadhaatukasya i.t prayojanam . aardhadhaatukasya i.t valaade.h iha eva : syaat kari.syati hari.syati . jo.si.sat , manid.sat iti atra na syaat . <V>yasmin vidhi.h tadaaditve</V> . yasmin vidhi.h tadaaditve prayojanam . vak.syati yasmin vidhi.h tadaadau algraha.ne iti . tasmin kriyamaa.ne aci ;snudhaatubhruvaam yvo.h iya:nuva:nau iha eva syaat : ;sriya.h , bhruva.h . ;sriyau bhruvau iti atra na syaat . <V>ajaadyaa.ttve</V> . ajaadyaa.ttve prayojanam . aa.t ajaadiinaam iha eva syaat : aihi.s.ta , aik.si.s.ta . ait , adhyai.s.ta iti atra na syaat . atha antavattve kaani prayojanaani . <V>antavat dvivacanaantaprag.rhyatve</V> . antavat dvivacanaantaprag.rhyatve prayojanam . iiduudet dvivacanam prag.rhyam iha eva syaat : pacete* iti pacethe* iti . kha.tve* iti maale* iti iti atra na syaat . <V>mit aca.h antyaat para.h</V> . mit aca.h antyaat para.h prayojanam . iha eva syaat : ku.n.daani vanaani . taani yaani iti atra na syaat . <V>aca.h antyaadi .ti</V> . aca.h antyaadi .ti prayojanam . .tita.h aatmanepadaanaam .te.h e iti iha eva syaat : kurvaate kurvaathe . kurute kurve iti atra na syaat . <V>ala.h antyasya</V> . ala.h antyasya prayojanam . ata.h diirgha.h ya;ni supi ca iha eva syaat : gha.taabhyam , pa.taabhyaam . aabhyaam iti atra na syaat . <V>yena vidi.h tadantatve</V> . yena vidi.h tadantatve prayojanam . aca.h yat iha eva syaat : ceyam , jeyam . eyam adhyeyam iti atra na syaat . aadyantavat ekasmin kaaryam bhavati iti atra api siddham bhavati .
(1.1.22) P I.79.12 - 80.2  R I.255 - 256	<V>ghasa;nj;naayaam nadiitare prati.sedha.h</V> . ghasa;nj;naayaam nadiitare prati.sedha.h vaktavya.h . nadyaa.h tara.h nadiitara.h iti . ghasa;nj;naayaam nadiitare aprati.sedha.h . anarthaka.h prati.sedha.h aprati.sedha.h . ghasa;nj;naa kasmaat na bhavati . <V>tarabgraha.nam hi aupade;sikam</V> . aupade;sikasya tarapa.h graha.nam . na ca e.sa.h upade;se tarap;sabda.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . iha hi vyaakara.ne sarve.su eva saanubandhake.su graha.ne.su ruupam aa;sriiyate : yatra etat ruupam iti . ruupanirgraha.h ca na antare.na laukikam prayogam . tasmin ca laukike prayoge saanubandhakaanaam prayoga.h na asti iti k.rtvaa dvitiiya.h prayoga.h upaasyate . ka.h asau . upade;sa.h naama . na ca e.sa.h upade;se tarap;sabda.h . atha vaa astu asya ghasa;nj;naa . ka.h do.sa.h . ghaadi.su nadyaa.h hrasva.h bhavati iti hrasvatvam prasajyeta . samaanaadhikara.ne.su ghaadi.su iti evam tat . yadaa tarhi saa eva nadii sa.h eva tara.h tadaa praapnoti . striili:nge.su eva ghaadi.su iti evam tat . ava;syam ca etat evam vij;neyam . samaanaadhikara.ne.su ghaadi.su iti ucyamaane iha prasajyeta mahi.sii ruupam iva braahma.nii ruupam iva .
(1.1.23.1) P I.80.4 - 82.9  R I.256 - 263	<V>sa:nkhyaasa;nj;naayaam sa:nkhyaagraha.nam</V> . sa:nkhyaasa;nj;naayaam sa:nkhyaagraha.nam kartavyam . bahuga.nvatu.dataya.h sa:nkhyaasa;nj;naa.h bhavanti . sa:nkhyaa ca sa:nkhyaasa;nj;naa bhavati iti vaktavvyam . kim prayojanam . <V>sa:nkhyaasampratyayaartham</V> . ekaadikaayaa.h sa:nkhyaayaa.h sa:nkhyaaprade;se.su sa:nkhyaa iti e.sa.h sampratyaya.h yathaa syaat . nanu ca ekaadikaa sa:nkhyaa loke sa:nkhyaa iti pratiitaa . tena asyaa.h sa:nkhyaaprade;se.su sa:nkhyaasampratyaya.h bhavi.syati . evam api kartavyam . <V>itarathaa hi asampratyaya.h ak.rtrimatvaat yathaa loke</V> . akriyamaa.ne hi sa:nkhyaagraha.ne ekaadikaayaa.h sa:nkhyaayaa.h sa:nkhyaa iti sampratyaya.h na syaat . kim kaara.nam . ak.rtrimatvaat . bahvaadiinaam k.rtrimaa sa;nj;naa . k.rtrimaak.rtrimayo.h k.rtrime kaaryasampratyaya.h bhavati yathaa loke . tat yathaa loke gopaalakam aanaya ka.tajakam aanaya iti yasya e.saa sa;nj;naa bhavati sa.h aaniiyate na ya.h gaa.h paalayati ya.h vaa ka.te jaata.h . yadi tarhi k.rtrimaak.rtrimayo.h k.rtrime sampratyaya.h bhavati nadiipaur.namaasyaagrahaaya.niibhya.h iti atra api prasajyeta . paur.namaasyaagrahaaya.niigraha.nasaamarthyaat na bhavi.syati . tadvi;se.sebhya.h tarhi praapnoti : ga:ngaa yamunaa iti . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na tadvi;se.sebhya.h bhavati iti yat ayam vipaa.t;sabdam ;saratprabh.rti.su pa.thati . iha tarhi praapnoti : nadiibhi.h ca iti . bahuvacananirde;saat na bhavi.syati . svaruupavidhi.h tarhi praapnoti . bahuvacananirde;saat eva na bhavi.syati . evam na ca idam ak.rtam bhavati k.rtrimaak.rtrimayo.h k.rtrime sampratyaya.h iti na ca ka.h cit do.sa.h . <V>uttaraartham ca</V> . uttaraartham ca sa:nkhyaagraha.nam kartavyam . .s.naantaa .sa.t . .sakaaranakaaraantaayaa.h sa:nkhyaayaa.h .sa.tsa;nj;naa yathaa syaat . iha maa bhuut : paamaana.h , vipru.sa.h iti . ihaarthena taavat na artha.h sa:nkhyaagraha.nena . nanu ca uktam itarathaa hi asampratyaya.h ak.rtrimatvaat yathaa loke iti . na e.sa.h do.sa.h . arthaat prakara.naat vaa loke k.rtrimaak.rtrimayo.h k.rtrime sampratyaya.h bhavati . artha.h vaa asya eva.msa:nj;nakena bhavati prak.rtam vaa tatra bhavati idam eva.msa:nj;nakena kartavyam iti . aata.h ca arthaat prakara.naat vaa . a:nga hi bhavaan graamyam paa.msurapaadam aprakara.naj;nam aagatam braviitu gopaalakam aanaya ka.tajakam aanaya iti . ubhayagati.h tasya bhavati saadhiiya.h vaa ya.s.tihastam gami.syati . yathaa eva tarhi arthaat prakara.naat vaa loke k.rtrimaak.rtrimayo.h k.rtrime sampratyaya.h bhavati evam iha api praapnoti . jaanaati hi asau bahvaadiinaam iyam sa;nj;naa k.rtaa iti . na yathaa loke tathaa vyaakara.ne . ubhayagati.h puna.h iha bhavati . anyatra api na ava;syam iha eva . tat yathaa : kartu.h iipsitatamam karma iti k.rtrimaa sa;nj;naa . karmaprade;se.su ca ubhayagati.h bhavati . karma.ni dvitiiyaa iti k.rtrimasya graha.nam kartari karmavyatihaare iti ak.rtrimasya . tathaa saadhakatamam kara.nam iti k.rtrimaa kara.nasa;nj;naa . kara.naprade;se.su ca ubhayagati.h bhavati . kart.rkara.nayo.h t.rtiiyaa iti k.rtrimasya graha.nam ;sabdavairakalahaabhraka.nvameghebhya.h kara.ne iti ak.rtrimasya . tathaa aadhaara.h adhikara.nam iti k.rtrimaa adhikara.nasa;nj;naa . adhikara.neprade;se.su ca ubhayagati.h bhavati . saptamii adhikara.ne ca iti k.rtrimasya graha.nam viprati.siddham ca anadhikara.navaaci iti ak.rtrimasya . atha vaa na idam sa;nj;naakara.nam . tadvadatide;sa.h ayam : bahuga.navatu.dataya.h sa:nkhyaavat bhavanti iti . sa.h tarhi vatinirde;sa.h kartavya.h . na hi antare.na vatim atide;sa.h gamyate . antare.na api vatim atide;sa.h gamyate . tat yathaa : e.sa.h brahmadatta.h . abrahmadattam brahmadatta.h iti aaha . te manyaamahe : brahmadattavat ayam bhavati iti . evam iha api asa:nkhyaam sa:nkhyaa iti aaha . sa:nkhyaavat iti gamyate . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati ekaadikaayaa.h sa:nkhyaayaa.h sa:nkhyaaprade;se.su sa:nkhyaasampratyaya.h iti yat ayam sa:nkhyaayaa.h ati;sadantaayaa.h kan iti ti;sadantaayaa.h prati.sedham ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . na hi k.rtrimaa tyantaa ;sadantaa vaa sa:nkhyaa asti . nanu ca iyam asti .dati.h . yat tarhi ;sadantaayaa.h prati.sedham ;saasti . yat ca api tyantaayaa.h prati.sedham ;saasti . nanu ca uktam .datyartham etat syaat iti . arthavadgraha.ne na anarthakasya iti arthavata.h ti;sabdasya graha.nam . na ca .date.h ti;sabda.h arthavaan . atha vaa mahatii iyam sa;nj;naa kriyate . sa;nj;naa ca naama yata.h na laghiiya.h . kuta.h etat . laghvartham hi sa;nj;naakara.nam . tatra mahatyaa.h sa;nj;naayaa.h kara.ne etat prayojanam anvarthasa;nj;naa yatha vij;naayeta . sa:nkhyaayate anayaa sa:nkhyaa iti . ekaadikayaa ca api sa:nkhyaayate . uttaraarthena ca api na artha.h sa:nkhyaagraha.nena . idam prak.rtam anuvarti.syate . idam vai sa;nj;naartham uttaratra ca sa;nj;nivi;se.sa.naartha.h . na ca anyaartham prak.rtam anyaartham bhavati . na khalu api anyat prak.rtam anuvartanaat anyat bhavati . na hi godhaa sarpantii sarpa.naat ahi.h bhavati . yat taavat ucyate na ca anyaartham prak.rtam anyaartham bhavati iti anyaartham api prak.rtam anyaartham bhavati . tat yathaa : ;saalyartham kulyaa.h pra.niiyante taabhya.h ca paa.niiyam piiyate upa;sp.r;syate ca ;saalaya.h ca bhaavyante . yad api ucyate na khalu api anyat prak.rtam anuvartanaat anyat bhavati . na hi godhaa sarpantii sarpa.naat ahi.h bhavati iti . bhavet dravye.su etat evam syaat . ;sabda.h tu khalu yena yena vi;se.se.na abhisambadhyate tasya tasya vi;se.saka.h bhavati . atha vaa saapek.sa.h ayam nirde;sa.h kriyate na ca anyat kim cit apek.syam asti . te sa:nkhyaam eva apek.si.syaamahe .
(1.1.23.2) P I.82.10 - 83.8  R I.263 - 265	<V>adhyardhagraha.nam ca samaasakanvidhyartham</V> . adhyardhagraha.nam ca kartavyam . kim prayojanam . samaasakanvidhyartham . samaasavidhyartham kandvidhyartham ca . samaasavidhyartham taavat : adhyardha;suurpam . kanvidhyartham : adhyardhakam . <V>luki ca agraha.nam</V> . luki ca adhyardhagraha.nam na kartavyam bhavati : adhyardhapuurvadvigo.h luk asa;nj;naayaam iti . dvigo.h iti eva siddham . <V>ardhapuurvapada.h ca puura.napratyayaanta.h</V> . ardhapuurvapada.h ca puura.napratyayaanta.h sa:nkhyaasa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . samaasakanvidhyartham . samaasavidhyartham kandvidhyartham ca . samaasavidhyartham taavat : ardhapa;ncama;suurpam . kanvidhyartham : ardhapa;ncamakam . <V>adhikagraha.nam ca aluki samaasottarapadav.rddhyartham</V> . adhikagraha.nam ca aluki kartavyam . kim prayojanam . samaasottarapadav.rddhyartham . samaasav.rddhyartham uttarav.rddhyartam ca . samaasav.rddhyartham taavat : adhika.saa.s.thika.h , adhikasaaptatika.h . uttarapadav.rddhyartham adhika.saa.s.thika.h , adhikasaaptatika.h . aluki iti kim artham . adhika.saa.s.thika.h , adhikasaaptatika.h . <V>bahuvriihau ca agraha.nam</V> . bahuvriihau ca adhika;sabdasya graha.nam na kartavyam bhavati : sa:nkhyayaa avyayaasannaaduuraadhikasa:nkhyaa.h sa:nkhyeye iti . sa:nkhyaa iti eva siddham . <V>bahvaadiinaam agraha.nam</V> . bahvaadiinaam graha.nam ;sakyam akartum . kena idaaniim sa:nkhyaaprade;se.su sa:nkhyasampratyaya.h bhavi.syati . j;naapakaat siddham . kim j;naapakam . yat ayam vato.h i.t vaa iti sa:nkhyaayaa.h vihitasya kana.h vatvantaat i.tam ;saasti . vato.h eva tat j;naapakam syaat . na iti aaha . yogaapek.sam j;naapakam .
(1.1.24) P I.83.10 - 84.7  R I.265 - 269	<V>.sa.tsa;nj;naayaam upade;savacanam</V> . .sa.tsa;nj;naayaam upade;sagraha.nam kartavyam . upade;se .sakaaranakaaraantaa sa:nkhyaa .sa.tsa;nj;naa bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . <V>;sataadya.s.tano.h numnu.dartham</V> . ;sataani sahasraa.ni . numi k.rte .s.naantaa .sa.t iti .sa.tsa;nj;naa praapnoti . upade;sagraha.naat na bhavati . a.s.taanaam iti atra aatve k.rte .sa.tsa;nj;naa na praapnoti . upade;sagraha.naat bhavati . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . iha taavat ;sataani sahasraa.ni iti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti . a.s.tana.h api uktam . kim uktam . a.s.tana.h diirghagraha.nam .sa.tsa;nj;naaj;naapakam aakaaraantasya nu.dartham iti . atha vaa aakaara.h api atra nirdi;syate . .sakaaraantaa nakaaraantaa aakaaraantaa ca sa:nkhyaa .sa.tsa;nj;naa bhavati iti . iha api tarhi praapnoti : sadhamaadha.h dyumna.h ekaa.h taa.h ekaa.h iti . na e.sa.h do.sa.h . eka;sabda.h ayam bahvartha.h . asti eva sa:nkhyaapadam . tat yathaa : eka.h , dvau , bahava.h iti . asti asahaayavaacii . tat yathaa : ekaagnaya.h , ekahalaani , ekaakibhi.h k.sudrakai.h jitam iti . asahaayai.h iti artha.h . asti anyaarthe vartate . tat yathaa : prajaam ekaa rak.sati uurjam ekaa iti . anyaa iti artha.h . sadhamaada.h dyumna.h ekaa.h taa.h . anyaa.h iti artha.h . tat ya.h anyaarthe vartate tasya e.sa.h prayoga.h . iha tarhi praapnoti : dvaabhyaam i.s.taye vi.m;satyaa ca iti . evam tarhi saptame yogavibhaaga.h kari.syate . a.s.taabhya.h au;s . tata.h .sa.dbhya.h : .sa.dbhya.h ca yat uktam a.s.taabhya.h api tat bhavati . tata.h luk : luk ca bhavati .sa.dbhya.h iti . atha vaa upari.s.taat yogavibhaaga.h kari.syate . a.s.tana.h aa vibhaktau . tata.h raaya.h : raaya.h ca vibhaktau aakaaraade;sa.h bhavati . hali iti ubhayo.h ;se.sa.h . yadi evam priyaa.s.tau priyaa.s.taa.h iti na sidhyati priyaa.s.taanau priyaa.s.taana.h iti ca praapnoti . yathaalak.sa.nam aprayukte .
(1.1.25) P I.84.9 - 12  R I.269	idam .datigraha.nam dvi.h kriyate sa:nkhyaasa;nj;naayaam .sa.tsa;nj;naayaam ca . ekam ;sakyam akartum . katham . yadi taavat sa:nkhyaasa;nj;naayaam kriyate .sa.tsa;nj;naayaam na kari.syate . katham . .s.naantaa .sa.t iti atra .dati iti anuvarti.syate . atha .sa.tsa;nj;naayaam kriyate sa:nkhyaasa;nj;naayaam na kari.syate . .dati ca iti atra sa:nkhyaasa;nj;naa anuvarti.syate .
(1.1.26) P I.84.14 - 85.17  R I.270 - 272	<V>ni.s.thaasa;nj;naayaam samaana;sabdaprati.sedha.h</V> . ni.s.thaasa;nj;naayaam samaana;sabdaanaam prati.sedha.h kartavya.h . lota.h garta.h iti . ni.s.thaasa;nj;naayaam samaana;sabdaaprati.sedha.h . ni.s.thaasa;nj;naayaam samaana;sabdaprati.sedha.h . anarthaka.h prati.sedha.h aprati.sedha.h . ni.s.thaasa;nj;naa kasmaat na bhavati . anubandha.h anyatvakara.h . anubandha.h kriyate . sa.h anyatvam kari.syati . <V>anubandha.h anyatvakara.h iti cet na lopaat</V> . anubandha.h anyatvakara.h iti cet tat na . kim kaara.nam . lopaat . lupyate atra anubandha.h . lupte atra anubandhe na anyatvam bhavi.syati . tat yathaa : katarat devadattasya g.rham . ada.h yatra asau kaaka.h iti . utpatite kaake na.s.tam tat g.rham bhavati . evam iha api lupte anubandhe na.s.ta.h pratyaya.h bhavati . yadi api lupyate jaanaati tu asau saanubandhakasya iyam sa;nj;naa k.rtaa iti . tat yathaa itaratra api : katarat devadattasya g.rham . ada.h yatra asau kaaka.h iti . utpatite kaake yadi api na.s.tam tat g.rham bhavati antata.h tam udde;sam jaanaati . <V>siddhaviparyaasa.h ca</V> . siddha.h ca viparyaasa.h . yadi api jaanaati sandeha.h tasya bhavati : ayam sa.h ta;sabda.h lota.h garta.h iti ayam sa.h ta;sabda.h luuna.h giir.na.h iti . tat yathaa itaratra api : katarat devadattasya g.rham . ada.h yatra asau kaaka.h iti . utpatite kaake yadi api na.s.tam tat g.rham bhavati antata.h tam udde;sam jaanaati . sandeha.h tu tasya bhavati : idam tat g.rham idam tat g.rham iti . evam tarhi . <V>kaarakakaalavi;se.saat siddham</V> . kaarakakaalavi;se.sau upaadeyau . bhuute ya.h ta;sabda.h kartari karma.ni bhaave ca iti . tat yathaa itaratra api . ya.h e.sa.h manu.sya.h prek.saapuurvakaarii bhavati sa.h adhruve.na nimittena dhruvam nimittam upaadatte vedikaam pu.n.dariikam vaa . evam api praakiir.s.ta iti atra praapnoti . <V>lu:ni sijaadidar;sanaat</V> . lu:ni sijaadidar;sanaat na bhavi.syati . yatra tarhi sijaadaya.h na d.r;syante praabhitta iti . d.r;syante atra api sijaadaya.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . yathaa eva ayam anupadi.s.taan kaarakakaalavi;se.saan avagacchati evam etat api avagantum arhati : yatra sijaadaya.h na iti .
(1.1.27.1) P I.86.2 - 8  R I.273 - 274	sarvaadiini iti ka.h ayam samaasa.h . bahuvriihi.h iti aaha . ka.h asya vigraha.h . sarva;sabda.h aadi.h ye.saam taani imaani iti . yadi evam sarva;sabdasya sarvanaamasa;nj;naa na praapnoti . kim kaara.nam . anyapadaarthatvaat bahuvriihe.h . bahuvriihi.h ayam anyapadaarthe vartate . tena yat anyat sarva;sabdaat tasya sarvanaamas;nj;naa praapnoti . tat yathaa citragu.h aaniiyataam iti ukte yasya taa.h gaava.h bhavanti sa aaniiyate na gaava.h . na e.sa.h do.sa.h . bhavati bahuvriihau tadgu.nasa.mvij;naanam api . tat yathaa : citravaasam aanaya . lohito.s.nii.saa.h .rtvija.h pracaranti . tadgu.na.h aaniiyate tadgu.naa.h ca pracaranti .
(1.1.27.2) P I.86.9 - 87.6  R I.274 - 277	iha sarvanaamaani iti puurvapadaat sa;nj;naayaam aga.h iti .natvam praapnoti . tasya prati.sedha.h vaktavya.h . <V>sarvanaamasa;nj;naayaam nipaatanaat .natvaabhaava.h</V> . sarvanaamasa;nj;naayaam nipaatanaat .natvam na bhavi.syati . kim etat nipaatanam naama . atha ka.h prati.sedha.h naama . avi;se.se.na kim cit uktvaa vi;se.se.na na iti ucyate . tatra vyaktam aacaaryasya abhipraaya.h gamyate : idam na bhavati iti . nipaatanam api eva;njaatiiyakam eva . avi;se.se.na .natvam uktvaa vi;se.se.na nipaatanam kriyate . tatra vyaktam aacaaryasya abhipraaya.h gamyate : idam na bhavati iti . nanu ca nipaatanaat ca a.natvam syaat yathaapraaptam ca .natvam . kim anye api evam vidhaya.h bhavanti . iha ika.h ya.n aci iti vacanaat ca ya.n syaat yathaapraapta.h ca ik ;sruuyeta . na e.sa.h do.sa.h . asti atra vi;se.sa.h . .sa.s.thyaa atra nirde;sa.h kriyate . .sa.s.thii ca puna.h sthaaninam nivartayati . iha tarhi : kartari ;sap divaadibhya.h ;syan iti vacanaat ca ;syan syaat yathaapraapta.h ca ;sap ;sruuyeta . na e.sa.h do.sa.h . ;sabaade;saa.h ;syanaadaya.h kari.syante . tat tarhi ;sapa.h graha.nam kartavyam . na kartavyam . prak.rtam anuvartate . kva prak.rtam . kartari ;sap iti . tat vai prathamaanirdi.s.tam .sa.s.thiinirdi.s.tena ca iha artha.h . divaadibhya.h iti e.saa pa;ncamii ;sap iti prathamaayaa.h .sa.s.thiim prakalpayi.syati : tasmaat iti uttarasya . pratyayavidhi.h ayam . na ca pratyayavidhau pa;ncamya.h prakalpikaa.h bhavanti . na ayam pratyayavidhi.h . vihita.h pratyaya.h prak.rta.h ca anuvartate . iha tarhi : avyayasarvanaamnaam akac praak .te.h iti . vacanaat ca akac syaat yathaapraapta.h ca ka.h ;sruuyeta . na e.sa.h do.sa.h . na apraapte hi ke akac aarabhyate . sa.h baadhaka.h bhavi.syati . nipaatanam api eva;njaatiiyakam eva . na apraapte .natve nipaatanam aarabhyate . tat baadhakam bhavi.syati . yadi tarhi nipaatanaani api eva;njaatiiyakaani bhavanti sama.h tate do.sa.h bhavati . iha anye vaiyaakara.naa.h sama.h tate vibhaa.saa lopam aarabhante : sama.h hi tatayo.h vaa iti . satatam , santatam , sahitam , sa.mhitam iti . iha puna.h bhavaan nipaatanaat ca malopam icchati aparasparaa.h kriyaasaatatye iti yathaapraaptam ca alopam santatam iti . etat na sidhyati . kartavya.h atra yatna.h . baadhakaani eva hi nipaatanaani bhavanti .
(1.1.27.3) P I.87.7 - 89.3  R I.278 - 285	<V>sa;nj;nopasarjanaprati.sedha.h</V> . sa;nj;nopasarjaniibhuutaanaam sarvaadiinaam prati.sedha.h vaktavya.h . sarva.h naama ka.h cit . tasmai sarvaaya dehi . atisarvaaya dehi . sa.h katham kartavya.h . <V>paa.thaat paryudaasa.h pa.thitaanaam sa;nj;naakara.nam</V> . paa.thaat eva paryudaasa.h kartavya.h . ;suddhaanaam pa.thitaanaam sa;nj;naa kartavyaa . sarvaadiini sarvanaamasa;nj;naani bhavanti . sa;nj;nopasarjaniibhuutaani na sarvaadiini . kim avi;se.se.na . na iti aaha . vi;se.se.na ca . kim prayojanam . <V>sarvaadyaanantaryakaaryaartham</V> . sarvaadiinaam aanantarye.na yat ucyate kaaryam tat api sa;nj;nopasarjaniibhuutaanaam maa bhuut iti . kim prayojanam . <V>prayojanam .dataraadiinaam adbhaave</V> . .dataraadiinaam adbhaave prayojanam . atikraantam idam b.raahma.nakulam katarat , atikataram braahma.nakulam iti . <V>tyadaadividhau ca</V> . tyadaadividhau ca prayojanam . atikraanta.h ayam braahma.na.h tam atitat braahma.na.h iti . sa;njaaprati.sedha.h taavat na vaktavya.h . upari.s.taat yogavibhaaga.h kari.syate . puurvaparaavaradak.si.nottaraaparaadharaa.ni vyavasthaayaam . tata.h asa;nj;naayaam iti . sarvaadiini iti evam yaani anukraantaani asa;nj;naayaam taani dra.s.tavyaani . upasarjanaprati.sedha.h ca na kartavya.h . anupasarjanaat iti e.sa.h yoga.h pratyaakhyaayate . tam evam abhisambhantsyaama.h : anupasarjana* a* at iti . kim idam a* at iti . akaaraatkaarau ;si.syamaa.nau anupasarjanasya dra.s.tavyau . yadi evam atiyu.smat atyasmat iti na sidhyati . pra;sli.s.tanirde;sa.h ayam : anupasarjana* a* a* at iti . akaaraantaat akaaraatkaarau ;si.syamaa.nau anupasarjanasya dra.s.tavyau . atha vaa a:ngaadhikaare yat ucyate g.rhyamaa.navibhakte.h tat bhavati . yadi evam paramapa;nca paramasapta .sa.dbhya.h luk iti luk na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . .sa.tpradhaana.h e.sa.h samaasa.h . iha tarhi priyasakthnaa braahma.nena ana:n na praapnoti . saptamiinirdi.s.te yat ucyate prak.rtavibhaktau tat bhavati . yadi evam atitat , atitadau , atitada.h iti atvam praapnoti . tat ca api vaktavyam . na vaktavyam . iha taavat ad.d .dataraadibhya.h pa;ncabhya.h iti pa;ncamii a:ngasya iti .sa.s.thii . tatra a;sakyam vivibhaktitvaat .dataraadibhya.h iti pa;ncamyaa a:ngam vi;se.sayitum . tatra kim anyat ;sakyam vi;se.sayitum anyat ata.h vihitaat pratyayaat . .dataraadibhya.h ya.h vihita.h iti . iha idaaniim asthidadhisakhthyak.s.naam ana:n udaatta.h iti tyadaadiinaam a.h bhavati iti asthyaadiinaam iti e.saa .sa.s.thii a:ngasya iti api tyadaadiinaam iti api .sa.s.thii a:ngasya iti api . tatra kaamacaara.h : g.rhyamaa.nena vaa vibhaktim vi;se.sayitum a:ngena vaa . yaavataa kaamacaara.h iha taavat asthidadhisakhthyak.s.naam ana:n udaatta.h iti a:ngena vibhaktim vi;se.sayi.syaama.h asthyaadibhi.h ana:nam : a:ngasya vibhaktau ana:n bhavati asthyaadiinaam iti . iha idaaniim tyadaadiinaam a.h bhavati iti g.rhyamaa.nena vibhaktim vi;se.sayi.syaama.h a:ngena akaaram : tyadaadiinaam vibhaktau a.h bhavati a:ngasya iti . yadi evam atisa.h : atvam na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . tyadaadipradhaana.h e.sa.h samaasa.h . atha vaa na idam sa;nj;naakara.nam . paa.thavi;se.sa.nam idam : sarve.saam yaani naamaani taani sarvaadiini . sa;nj;nopasarjane ca vi;se.se avati.s.thete . yadi evam sa;nj;naa;srayam yat kaaryam tat na sidhyati : sarvanaamna.h smai , aami sarvanaamna.h su.t iti . anvarthagraha.nam tatra vij;naasyate : sarve.saam yat naama tat sarvanaama . sarvanaamna.h uttarasya :ne.h smai bhavati . sarvanaamna.h uttarasya aama.h su.t bhavati . yadi evam sakalam , k.rtsnam , jagat iti atra api praapnoti . ete.saam ca api ;sabdaanaam ekaikasya sa.h sa.h vi.saya.h . tasmin tasmin vi.saye ya.h ya.h ;sabda.h vartate tasya tasya tasmin tasmin vartamaanasya sarvanaamakaaryam praapnoti . evam tarhi ubhayam anena kriyate . paa.tha.h ca eva vi;se.syate sa;nj;naa ca . katham puna.h ekena yatnena ubhayam labhyam . labhyam iti aaha . katham . eka;se.sanirde;saat . eka;se.sanirde;sa.h ayam : sarvaadiini ca sarvaadiini ca sarvaadiini . sarvanaamaani ca sarvanaamaani ca sarvanaamaani . sarvaadiini sarvanaanasa;nj;naani bhavanti . sarve.saam yaani ca naamaani taani sarvaadiini . sa;nj;nopasarjane ca vi;se.se avati.s.thete . atha vaa mahatii iyam sa;nj;naa kriyate . sa;nj;naa ca naama yata.h na laghiiya.h . kuta.h etat . laghvartham hi sa;nj;naakara.nam . tatra mahatyaa.h sa;nj;naayaa.h kara.ne etat prayojanam anvarthasa;nj;naa yathaa vij;naayeta . sarvaadiini sarvanaanasa;nj;naani bhavanti sarve.saam naamaani iti ca ata.h sarvanaamaani . sa;nj;nopasarjane ca vi;se.se avati.s.thete .
(1.1.27.4) P I.89.4 - 90.3  R I.286 - 289	atha ubhasya sarvanaamatve ka.h artha.h . <V>ubhasya sarvanaamatve akajartha.h</V> . ubhasya sarvanaamatve akajartha.h paa.tha.h kriyate : ubhakau . kim ucyate akajartha.h iti na puna.h anyaani api sarvanaamakaaryaa.ni . <V>anyaabhaava.h dvivacana.taabvi.sayatvaat</V> . anye.saam sarvanaamkaaryaa.naam abhaava.h . kim kaara.nam . dvivacana.taabvi.sayatvaat . ubha;sabda.h ayam dvivacana.taabvi.saya.h . anyaani ca sarvanaamakaaryaa.ni ekavacanabahuvacane.su ucyante . yadaa puna.h ayam ubha;sabda.h dvivacana.taabvi.saya.h ka.h idaaniim asya anyatra bhavati . <V>ubhaya.h anyatra</V> . ubhaya;sabda.h asya anyatra bahvati . ubhaye devamanu.syaa.h , ubhaya.h ma.ni.h iti . kim ca syaat yadi atra akac na syaat . ka.h prasajyeta . ka.h ca idaaniim kaakaco.h vi;se.sa.h . ubha;sabda.h ayam dvivacana.taabvi.saya.h iti uktam . tatra akaci sati akaca.h tanmadhyapatitatvaat ;sakyate etat vaktum : dvivacanapara.h ayam iti . ke puna.h sati na ayam dvivacanapara.h syaat . tatra dvivacanaparataa vaktavyaa . yathaa eva tarhi ke sati na ayam dvivacanapara.h evam aapi api sati na ayam dvivacanapara.h syaat . tatra api dvivacanaparataa vaktavyaa . avacanaat api tatparavij;naanam . antare.na api vacanam aapi dvivacanapara.h ayam bhavi.syati . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . ekaade;se k.rte dvivacanapara.h ayam antaadivadbhaavena . <V>avacanaat aapi tatparavij;naanam iti cet ke api tulyam</V> . avacanaat aapi tatparavij;naanam iti cet ke api antare.na vacanam dvivacanapara.h bhavi.syati . katham . svaarthikaa.h pratyayaa.h prak.rtita.h avi;si.s.taa.h bhavanti iti prak.rtigraha.nena svaarthikaanaam api graha.nam bhavati . atha bhavata.h sarvanaamatve kaani projanaani . <V>bhavata.h akacche.saatvaani</V> . bhavata.h akacche.saatvaani prayojanaani . akac : bhavakaan . ;se.sa.h : sa.h ca bhavaan ca bhavantau . aatvam : bhavaad.rk iti . kim puna.h idam pariga.nanam aahosvit udaahara.namaatram . udaahara.namaatram iti aaha . t.rtiiyaadaya.h api hi i.syante . sarvanaamna.h t.rtiiyaa ca : bhavataa hetunaa , bhavata.h heto.h iti .
(1.1.28) P I.90.5 - 26  R I.289 - 291	diggraha.nam kimartham . na bahuvriihau iti prati.sedham vak.syati . tatra na j;naayate kva vibhaa.saa kva prati.sedha.h iti . diggraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . digupadi.s.te vibhaa.saa anyatra prati.sedha.h . atha samaasagraha.nam kimartham . samaasa.h eva ya.h bahuvriihi.h tatra yathaa syaat . bahuvriihivadbhaavena ya.h bahuvriihi.h tatra maa bhuut iti : dak.si.nadak.si.nasyai dehi iti . atha bahuvriihigraha.nam kimartham . dvandve maa bhuut dak.si.nottarapuurvaa.naam iti . na etat asti prayojanam . dvandve ca iti prati.sedha.h bhavi.syati . na apraapte prati.sedhe iyam paribhaa.saa aarabhyate . saa yathaa eva bahuvriihau iti etam prati.sedham baadhate evam dvandve ca iti etam api baadheta . na baadhate . kim kaara.nam . yena na apraapte tasya baadhanam bhavati . na ca apraapte na bahuvriihau iti etasmin prati.sedhe iyam paribhaa.saa aarabhyate . dvandve ca iti etasmin puna.h praapte ca apraapte ca . atha vaa purastaat apavaadaa.h anantaraan vidhiin baadhante iti evam iyam vibhaa.saa na bahuvriihau iti etam prati.sedham baadhi.syate dvandve ca iti etam prati.sedham na baadhi.syate . atha vaa idam taavat ayam pra.s.tavya.h . iha kasmaat na bhavati : yaa puurvaa saa uttaraa asya unmugdhasya sa.h ayam puurvottara.h unmugdha.h , tasmai puurvottaraaya dehi . lak.sa.napratipadoktayo.h pratipadoktasya eva iti . yadi evam na artha.h bahuvriihigraha.nena . dvandve kasmaat na bhavati . lak.sa.napratipadoktayo.h pratipadoktasya eva iti . uttaraartham tarhi bahuvriihigraha.nam kartavyam . na kartavyam . kriyate tatra eva bahuvriihau iti . dvitiiyam kartavyam . bahuvriihi.h eva ya.h bahuvriihi.h tatra yathaa syaat . bahuvriihivadbhaavena ya.h bahuvriihi.h tatra maa bhuut iti : ekaikasmai dehi . etat api na asti prayojanam . samaase iti vartate . tena bahuvriihim vi;se.sayi.syaama.h : samaasa.h ya.h bahuvriihi.h iti . idam tarhi prayojanam . avayavabhuutasya api bahuvriihe.h prati.sedha.h yathaa syaat . iha maa bhuut vastram antaram e.saam te ime vastraantaraa.h vasanam antaram e.saam te ime vasanaantaraa.h vastraantaraa.h ca vasanaantaraa.h ca vastraantaravasanaantaraa.h .
(1.1.29.1) 91.2- 21  R I.291 - 293	kim udaahara.nam . priyavi;svaaya . na etat asti prayojanam . sarvaadyantasya bahuvriihe.h prati.sedhena bhavitavyam . vak.syati ca etat : bahuvriihau sarvanaamasa:nkhyayo.h upasa:nkhyaanam iti . tatra vi;svapriyaaya iti bhavitavyam . idam tarhi : dvyanyaaya tryanyaaya . nanu ca atra api sarvanaamna.h eva puurvanipaatena bhavitavyam . na e.sa.h do.sa.h . vak.syati etat : sa:nkhyaasarvanaamno.h ya.h bahuvriihi.h paratvaat tatra sa:nkhyaayaa.h puurvanipaata.h bhavati iti . idam ca api udaahara.nam priyavi;svaaya . nanu ca uktam vi;svapriyaaya iti bhavitavyam iti . vak.syati etat : vaa priyasya iti . na khalu api ava;syam sarvaadyantasya eva bahuvriihe.h prati.sedhena bhavitavyam . kim tarhi . asarvaadyantasya api bhavitavyam . kim prayojanam . akac maa bhuut . kim ca syaat yadi akac syaat . ka.h na syaat . ka.h ca idaaniim kaakaco.h vi;se.sa.h . vya;njanaante.su vi;se.sa.h . ahakam pitaa asya makatpit.rka.h , tvakam pitaa asya tvakatpit.rka.h iti praapnoti , matkapit.rka.h tvatkapit.rka.h iti ca i.syate . katham puna.h icchataa api bhavataa bahira:ngena prati.sedhena antara:nga.h vidhi.h ;sakhya.h baadhitum . antara:ngaan api vidhiin bahira:nga.h vidhi.h baadhate gomatpriya.h iti yathaa . kriyate tatra yatna.h : pratyayottarapadayo.h ca iti . nanu ca iha api kriyate : na bahuvriihau iti . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . priyavi;svaaya . upasarjanaprati.sedhena api etat siddham . ayam khalu api bahuvriihi.h asti eva praathamakalpika.h yasmin aikapadyam aikasvaryam aikavibhaktikatvam ca . asti taadarthyaat taacchabdyam : bahuvriihyarthaani padaani bahuvriihi.h iti . tat yat taadarthyaat taacchabdyam tasya idam graha.nam . gonardiiya.h aaha <V>akacsvarau tu kartavyau pratya:ngam muktasa.m;sayau</V> . tvakatpit.rka.h makatpit.rka.h iti eva bhavitavyam iti .
(1.1.29.2) P I.91.22 - 92.5  R I.293 - 294	<V>prati.sedhe bhuutapuurvasya upasa:nkhyaanam</V> . prati.sedhe bhuutapuurvasya upasa:nkhyaanam kartavyam . aa.dhya.h bhuutapuurva.h aa.dhyapuurva.h , aa.dhyapuurvaaya dehi iti . <V>prati.sedhe bhuutapuurvasya upasa:nkhyaanaanarthakyam puurvaadiinaam vyavasthaayaam iti vacanaat</V> . prati.sedhe bhuutapuurvasya upasa:nkhyaanam narthakam . kim kaara.nam . puurvaadiinaam vyavasthaayaam iti vacanaat . puurvaadiinaam vyavasthaayaam sarvanaamas;nj;naa ucyate . na ca atra vyavasthaa gamyate .
(1.1.30) P I.92.7 - 14  R I.294	samaase iti vartamaane puna.h samaasagraha.nam kimartham . ayam t.rtiiyaasamaasa.h asti eva praathamakalpika.h yasmin aikapadyam aikasvaryam aikavibhaktikatvam ca . asti taadarthyaat taacchabdyam : t.rtiiyaasamaasaarthaani padaani t.rtiiyaasamaasa.h iti . tat yat taadarthyaat taacchabdyam tasya idam graha.nam . atha vaa samase iti vartamaane puna.h samaasagraha.nasya etat prayojanam : yogaa:ngam yathaa upajaayeta . sati yogaa:nge yogavibhaaga.h kari.syate . t.rtiiyaa . t.rtiiyaasamaase sarvaadiini sarvanaamasa;nj;naani na bhavanti . maasapuurvaaya dehi sa.mvatsarapuurvaaya dehi . tata.h asamaase . asamaase ca t.rtiiyaayaa.h sarvaadiini sarvanaamasa;nj;naani na bhavanti . maasena puurvaaya iti . 
(1.1.32) P I.92.16  R I.295	jasa.h kaaryam prati vibhaa.saa , akac hi na bhavati .
(1.1.34) P I.92.19 - 93.6  R I.295 - 297	<V>avaraadiinaam ca puna.h suutrapaa.the graha.naanarthakyam ga.ne pa.thitatvaat</V> . avaraadiinaam ca puna.h suutrapaa.the graha.nam anarthakam . kim kaara.nam . ga.ne pa.thitatvaat . ga.ne hi etaani pa.thyante . katham puna.h j;naayate sa.h puurva.h paa.tha.h ayam puna.h paa.tha.h iti . taani hi puurvaadiini imaani avaraadiini . imaani api puurvaadiini . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati sa.h puurva.h paa.tha.h ayam puna.h paa.tha.h iti yat ayam puurvaadibhya.h navabhya.h vaa iti navagraha.nam karoti . nava eva puurvaadiini . idam tarhi prayojanam : vyavasthaayaam asa;nj;naayaam iti vak.syaami iti . etat api na asti prayojanam . eva.mvi;si.s.taani eva etaani ga.ne pa.thyante . idam tarhi prayojanam dvyaadiparyudaasena paryudaasa.h maa bhuut iti . etat api na asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na e.saam dvyaadiparyudaasena paryudaasa.h bhavati iti yat ayam puurvatra asiddham iti nipaatanam karoti . vaarttikakaara.h ca pa.thati : ja;sbhaavaat iti cet uttaratra abhaavaat apavaadaprasa:nga.h iti . idam tarhi prayojanam jasi vibhaa.saam vak.syaami iti .
(1.1.35) P I.93.8 - 9  R I.297 - 298	aakhyaagraha.nam kimartham . j;naatidhanaparyaayavaacii ya.h sva;sabda.h tasya yathaa syaat . iha maa bhuut : sve putraa.h svaa.h putraa.h sve gaava.h svaa.h gaava.h .
(1.1.36.1) P I.93.11 - 17  R I.298 - 299	<V>upasa.mvyaanagraha.nam anarthakam bahiryoge.na k.rtatvaat</V> . upasa.mvyaanagraha.nam anarthakam . kim kaara.nam . bahiryoge.na k.rtatvaat . bahiryoge iti eva siddham . <V>na vaa ;saa.takayugaadyartham</V> . na vaa anarthakam . kim kaara.nam . ;saa.takayugaadyartham . ;saa.takayugaadyartham tarhi idam vaktavyam yatra etat na j;naayate kim antariiyam kim uttariiyam iti . atra api ya.h e.sa.h manu.sya.h prek.saapuurvakaarii bhavati nirj;naatam tasya bhavati idam antariiyam idam uttariiyam iti .
(1.1.36.2) P I.93.18 - 23  R I.299	apuri iti vaktavyam . iha maa bhuut : antaraayaam puri vasati iti . <V>vaaprakara.ne tiiyasya :nitsu upasa:nkhyaanam</V> . vaaprakara.ne tiiyasya :nitsu upasa:nkhyaanam kartavyam : dvitiiyaayai dvitiiyasyai t.rtiiyaayai t.rtiiyasyai . vibhaa.saa dvitiiyaat.rtiiyaabhyaam iti etat na vaktavyam bhavati . kim puna.h atra jyaaya.h . upasa:nkhyaanam eva atra jyaaya.h . idam api siddham bhavati : dvitiiyaaya dvitiiyasmai t.rtiiyaaya t.rtiiyasmai .
(1.1.37) P I.94.2 - 8  R I.299 - 300	kimartham p.rthak graha.nam svaraadiinaam kriyate na caadi.su eva pa.thyeran . caadiinaam vai asattvavacanaanaam nipaatasa;nj;naa svaraadiinaam puna.h sattvavacanaanaam asattvavacanaanaam ca . atha kimartham ubhe sa;nj;ne kriyete na nipaatsa;nj;naa eva syaat . na evam ;sakyam . nipaata.h ekaac anaa:n iti prag.rhyasa;nj;naa uktaa . saa svaraadiinaam api ekaacaam prasajyeta . evam tarhi avyayasa;nj;naa eva astu . tat ca a;sakyam . vak.syati etat : avyaye na;nkunipaataanaam iti . tat gariiyasaa nyaasena pariga.nanam kartavyam syaat . tasmaat p.rthak graha.nam kartavyam ubhe ca sa;nj;ne kartavye .
(1.1.38.1) P I.94.10 - 19  R I.300 - 301	<V>asarvavibhaktau avibhaktinimittasya upasa:nkhyaanam</V> . asarvavibhaktau avibhaktinimittasya upasa:nkhyaanam kartavyam : naanaa vinaa . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . <V>sarvavibhakti.h hi avi;se.saat</V> . sarvavibhakti.h hi e.sa.h bhavati . kim kaara.nam . avi;se.saat . avi;se.se.na vihitatvaat . <V>tralaadiinaam ca upasa:nkhyaanam</V> . tralaadiinaam ca upasa:nkhyaanam kartavyam . tatra yatra tata.h yata.h . nanu ca vi;se.se.na ete vidhiiyante : pa;ncamyaa.h tasil saptamyaa.h tral iti . vak.syati etat : itaraabhya.h api d.r;syante iti .
(1.1.38.2) P I.94.18 - 95.11  R I.302 - 303	yadi puna.h avibhakti.h ;sabda.h avyayasa;nj;na.h bhavati iti ucyeta . <V>avibhaktau itaretaraa;srayatvaat aprasiddhi.h</V> . avibhaktau itaretaraa;srayatvaat aprasiddhi.h sa;nj;naayaa.h . kaa itaretaraa;srayataa . sati avibhaktitve sa;nj;nayaa bhavitavyam sa;nj;nayaa ca avibhaktitvam bhaavyate . tat itaretaraa;srayam bhavati , itaretaraa;srayaa.ni ca kaaryaa.ni na prakalpante . <V>ali:ngam asa:nkhyam iti vaa</V> . atha vaa ali:ngam asa:nkhyam avyayam iti vaktavyam . evam api itaretaraa;srayam eva bhavati . kaa itaretaraa;srayataa . sati ali:ngaasa:nkhyatve sa;nj;nayaa bhavitavyam sa;nj;nayaa ca ali:ngaasa:nkhyatvam bhaavyate . tat itaretaraa;srayam bhavati , itaretaraa;srayaa.ni ca kaaryaa.ni na prakalpante . na idam vaacanikam ali:ngataa asa:nkhyataa ca . kim tarhi . svaabhaavikam etat . tat yathaa : samaanam iihamaanaanaam adhiiyaanaanaam ca ke cit arthai.h yujyante apare na . tatra kim asmaabhi.h kartum ;sakyam . svaabhaavikam etat . tat tarhi vaktavyam ali:ngam asa:nkhyam iti . na vaktavyam . <V>siddham tu paa.thaat</V> . paa.thaat vaa siddham etat . katham paa.tha.h kartavya.h . tasilaadaya.h praak paasapa.h , ;sasprabh.rtaya.h praak samaasaantebhya.h , maanta.h , k.rtvortha.h , tasivatii , naanaa;nau iti .
(1.1.38.3) P I.95.12 - 22  R I.303 - 304	atha vaa puna.h astu avibhakti.h ;sabda.h avyayasa;nj;na.h bhavati iti eva . nanu ca uktam avibhaktau itaretaraa;srayatvaat aprasiddhi.h iti . na e.sa.h do.sa.h . idam taavat ayam pra.s.tavya.h . yadi api vaiyaakara.naa.h vibhaktilopam aarabhamaa.naa.h avibhaktikaan ;sabdaa;n prayu;njate ye tu ete vaiyaakara.nebhya.h anye manu.syaa.h katham te avibhaktikaan ;sabdaan prayu;njate iti . abhij;naa.h ca puna.h laukikaa.h ekatvaadiinaam arthaanaam . aata.h ca abhij;naa.h : anyena hi vasnena ekam gaam krii.nanti , anyena dvau , anyena triin . abhij;naa.h ca na ca prayu;njate . tat etat evam sand.r;syataam : artharuupam etat eva;njaatiiyakam yena atra vibhakti.h na bhavati iti . tat ca api etat evam anugamyamaanam d.r;syataam : kim cit avyayam vibhaktyarthapradhaanam kim cit kriyaapradhaanam . uccai.h , niicai.h iti vibhaktyarthapradhaanam , hiruk p.rthak iti kriyaapradhaanam . taddhita.h ca api ka.h cit vibhaktyarthapradhaana.h ka.h cit kriyaapradhaana.h . tatra yatra iti vibhaktyarthapradhaana.h , naanaa vina iti kriyaapradhaana.h . na ca etayo.h arthayo.h li:ngasa:nkhyaabhyaam yoga.h asti .
(1.1.38.4) P I.95.23 - 96.5  R I.304 - 307	atha api asarvavibhakti.h iti ucyate evam api na do.sa.h . katham . idam ca api adyatve atibahu kriyate : ekasmin ekavacanam , dvayo.h dvivacanam , bahu.su bahuvacanam iti . katham tarhi . ekavacanam utsarga.h kari.syate . tasya dvibahvo.h arthayo.h dvivacanabahuvacane baadhake bhavi.syata.h . na ca api evam vigraha.h kari.syate : na sarvaa.h asarvaa.h , asarvaa.h vibhaktaya.h asmaat iti . katham tarhi . na sarvaa asarvaa , asarvaa vibhakti.h asmaat iti . trikam puna.h vibhaktisa;nj;nam . evam gate k.rti api tulyam etat maantasya kaaryam graha.nam na tatra . tata.h pare ca abhimataa.h kaaryaa.h traya.h k.rdarthaa.h graha.nena yogaa.h . k.rttaddhitaanaam graha.nam tu kaaryam sa:nkhyaavi;se.sam hi abhini;sritaa.h ye . te.saam prati.sedha.h bhavati iti vaktavyam . iha maa bhuut : eka.h , dvau , bahava.h iti . tasmaat svaraadigraha.nam ca kaaryam k.rttaddhitaanaam ca paa.the .
(1.1.38.5) P I.96.6 - 17  R I.307 - 308	paa.thena iyam avyayasa;nj;naa kriyate . saa iha na praapnoti : paramoccai.h , paramaniicai.h iti . tadantavidhinaa bhavi.syati . iha api tarhi praapnoti : atyuccai.h atyuccaisau atyuccaisa.h iti . upasarjanasya na iti prati.sedha.h bhavi.syati . sa.h tarhi prati.sedha.h vaktavya.h . na vaktavya.h . sarvanaamasa;nj;naayaam prak.rta.h prati.sedha.h iha anuvarti.syate . sa.h vai tatra pratyaakhyaayate . yathaa sa.h tatra pratyaakhyaayate iha api tathaa ;sakya.h pratyaakhyaatum . katham sa.h tatra pratyaakhyaayate . mahatii iyam sa;nj;naa kriyate . iyam api ca mahatii sa;nj;naa kriyate . sa;nj;naa ca naama yata.h na laghiiya.h . kuta.h etat . laghvartham hi sa;nj;naakara.nam . tatra mahatyaa.h sa;nj;naayaa.h kara.ne etat prayojanam anvarthasa;nj;naa yathaa vij;naayeta : na vyeti iti avyayam iti . kva puna.h na vyeti . striipu.mnapu.msakaani sattvagu.naa.h ekatvadvitvabahutvaani ca . etaan arthaan ke cit viyanti ke cit na viyanti . ye na viyanti tad avyayam . sad.r;sam tri.su li:nge.su sarvaasu ca vibhakti.su vacane.su ca sarve.su yat na vyeti tat avyayam .
(1.1.39.1) P I.96.19 - 97.2  R I.308 - 310	katham idam vij;naayate : k.rt ya.h maanta.h iti aahosvit k.rdantam yat maantam iti . kim ca ata.h . yadi vij;naayate k.rt ya.h maanta.h iti kaarayaam cakaara haarayaam cakaara iti atra na praapnoti . atha vij;naayate k.rdantam yat maantam iti prataamau prataama.h iti atra api praapnoti . yathaa icchasi tathaa astu . astu taavat k.rt ya.h maanta.h iti . katham kaarayaam cakaara haarayaam cakaara iti . kim puna.h atra avyayasa;nj;nayaa praarthyate . avyayaat iti luk yathaa syaat . maa bhuut evam . aama.h iti evam bhavi.syati . na sidhyati . ligraha.nam tatra anuvartate . ligraha.nam nivarti.syate . yadi nivartate pratyayamaatrasya luk praapnoti . i.syate ca pratyayamaatrasya . aata.h ca i.syate . evam hi aaha : k.r;n ca anuprayujyate li.ti iti . yadi ca pratyayamaatrasya luk bhavati tata.h etat upapannam bhavati . atha vaa puna.h astu k.rdantam yat maantam iti . katham prataamau prataama.h iti . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na pratyayalak.sa.nena avyayasa;nj;naa bhavati iti yat ayam pra;saan;sabdam svaraadi.su pa.thati .
(1.1.39.2) P I.97.3 - 100.4  R I.310 - 318	<V>k.rt mejanta.h ca anikaarokaaraprak.rti.h</V> . k.rt mejanta.h ca anikaarokaaraprak.rti.h iti vaktavyam . iha maa bhuut : aadhaye , aadhe.h , cikiir.save , cikiir.so.h iti . <V>ananyaprak.rti.h iti vaa</V> . atha vaa ananyaprak.rti.h k.rt avyayasa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam . kim puna.h atra jyaaya.h . ananyaprak.rtivacanam eva jyaaya.h . idam api siddham bhavati : kumbhakaarebhya.h , nagarakaarebhya.h iti . tat tarhi vaktavyam . <V>na vaa sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya</V> . na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti e.saa paribhaa.saa kartavyaa . ka.h puna.h atra vi;se.sa.h e.saa vaa paribhaa.saa kriyeta ananyaprak.rti.h iti vaa ucyeta . ava;syam e.saa paribhaa.saa kartavyaa . bahuuni etasyaa.h paribhaa.saayaa.h prayojanaani . kaani puna.h taani . <V>prayojanam hrasvatam tugvidhe.h graama.nikulam</V> . graama.nikulam , senaanikulam iti atra hrasvatve k.rte hrasvasya piti k.rti tuk bhavati iti tuk praapnoti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti na do.sa.h bhavati . na etat asti prayojanam . bahira:ngam hrasvatvam . antara:nga.h tuk . asiddham bahira:ngam antara:nge . <V>nalopa.h v.rtrahabhi.h</V> . v.rtrhabhi.h , bhruu.nhabhi.h iti atra nalope k.rte hrasvasya piti k.rti tuk bhavati iti tuk praapnoti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti na do.sa.h bhavati . etat api na asti prayojanam . asiddha.h nalopa.h . tasya asiddhatvaat na bhavi.syati . <V>udupadhatvam akittvasya nikucite</V> . udupadhatvam akittvasya animittam . kva . nikucite . nikucita.h iti atra nalope k.rte udupadhaat bhaavaadikarma.no.h anyatarasyaam iti akittvam praapnoti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti na do.sa.h bhavati . etat api na asti prayojanam . astu atra akittvam . na dhaatulope aardhadhaatuke iti prati.sedha.h bhavi.syati . <V>naabhaava.h ya;ni diirghatvasya amunaa</V> . naabhaava.h ya;ni diirghatvasya asnimittam . kva . amunaa . naabhaave k.rte ata.h diirgha.h ya;ni supi ca iti diirghatvam praapnoti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti na do.sa.h bhavati . etat api na asti prayojanam . vak.syati etat : na mu .taade;se iti . <V>aattvam kittvasya upaadaasta</V> . aattvam kittvasya animittam . kva . upaadaasta asya svara.h ;sik.sakasya iti . aattve k.rte sthaaghvo.h it ca iti ittvam praapnoti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti na do.sa.h bhavati . etat api na asti prayojanam . uktam etat : dii:na.h prati.sedha.h sthaaghvo.h ittve iti . tis.rcatas.rtvam :niibvidhe.h . tis.rcatas.rtvam :niibvidhe.h animittam . tisra.h ti.s.thanti catasra.h ti.s.thanti . tis.rcatas.rbhaave k.rte .rnnebhya.h :niip iti :niip praapnoti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti na do.sa.h bhavati . etat api na asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na tis.rcatas.rbhaave k.rte :niip bhavati iti yat ayam na tis.rcatas.r iti naami diirghatvaprati.sedham ;saasti . imaani tarhi prayojanaani : ;sataani sahasraa.ni . numi k.rte .s.naantaa .sa.t it .sa.tsa;nj;naa praapnoti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti na do.sa.h bhavati . ;saka.tau paddhatau . attve k.rte ata.h iti .taap praapnoti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti na do.sa.h bhavati . iye.sa , uvo.sa . gu.ne k.rte ijaade.h ca gurumata.h an.rccha.h iti aam praapnoti . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti na do.sa.h bhavati . <V>tasya do.sa.h var.naa;sraya.h pratyaya.h var.navicaalasya</V> . tasya etasya lak.sa.nasya do.sa.h var.naa;sraya.h pratyaya.h var.navicaalasya animittam syaat . kva . ata i;n : daak.si.h , plaak.si.h . na pratyaya.h sannipaatalak.sa.na.h . a:ngasa;nj;naa tarhi animittam syaat . <V>aattvam pugvidhe.h kraapayati</V> . aattvam pugvidhe.h animittam syaat . kva . kraapayati iti . <V>pug hrasvatvasya adiidapat</V> . puk hrasvatvasya animittam syaat . kva . adiidapat iti . <V>tyadaadyakaara.h .taabvidhe.h</V> . tyadaadyakaara.h .taabvidhe.h animittam syaat . kva . yaa saa . <V>i.dvidhi.h aakaaralopasya papivaan</V> . i.dvidhi.h aakaaralopasya animittam syaat . kva . papivaan tasthivaan iti . <V>matubvibhaktyudaattatvam puurvanighaatasya</V> . matubvibhaktyudaattatvam puurvanighaatasya animittam syaat . kva . agnimaan vaayumaan paramavaacaa paramavaace . <V>nadiihrasvratvam sambuddhilopasya</V> . nadiihrasvratvam sambuddhilopasya animittam syaat . kva . nadi kumaari ki;sori braahma.ni brahmabandhu . hrasvatve k.rte e:nhrasvaat sambuddhe.h iti lopa.h na praapnoti . maa bhuut evam . :nyantaat iti evam bhavi.syati . na sidhyati . diirghaat iti ucyate . hrasvaantaat ca na praapnoti . idam iha sampradhaaryam : hrasvatvam kriyataam sambuddhilopa.h iti kim atra kartavyam . paratvaat hrasvatvam . nitya.h sambuddhilopa.h . k.rte api hrasvatve praapnoti ak.rte api . anitya.h sambuddhilopa.h . na hi k.rte hrasvatve praapnoti . kim kaara.nam . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti . ete do.saa.h samaa.h bhuuyaa.msa.h vaa . tasmaat na artha.h anayaa paribhaa.sayaa . na hi do.saa.h santi iti paribhaa.saa na kartavyaa lak.sa.nam vaa na pra.neyam . na hi bhik.sukaa.h santi iti sthaalya.h na adhi;sriiyante na ca m.rgaa.h santi iti yavaa.h na upyante . do.saa.h khalu api saakalyena pariga.nitaa.h prayojanaanaam udaahara.namaatram . kuta.h etat . na hi do.saa.naam lak.sa.nam asti . tasmaat yaani etasyaa.h paribhaa.saayaa.h prayojanaani tadartham e.saa paribhaa.saa kartavyaa pratividheyam ca do.se.su .
(1.1.41) P I.100.6 - 26  R I.318 - 320	<V>avyayiibhaavasya avyayatve prayojanam lugmukhsvaropacaaraa.h</V> . avyayiibhaavasya avyayatve prayojanam kim . lugmukhsvaropacaaraa.h . luk : upaagni pratyagni . avyayaat iti luk siddha.h bhavati . mukhasvara.h . upaagnimukha.h , pratyagnimukha.h . na avyayadik;sabdgomahatsthuulap.rthuvatsebhya.h iti prati.sedha.h siddha.h bhavati . upacaara.h : upapaya.hkaara.h , upapaya.hkaama.h iti . ata.h k.rkamika.msakumbhapaatraku;saakar.nii.su anavyayasya iti prati.sedha.h siddha.h bhavati . kim puna.h idam pariga.nanam aahosvit udaahara.namaatram . pariga.nanam iti aaha . api khalu api aahu.h . yat anyat avyayiibhaavasya avyayak.rtam praapnoti tasya prati.sedha.h vaktavya.h iti . kim puna.h tat . paraa:ngavadbhaava.h . paraa:ngavadbhaave avyayaprati.sedha.h codita.h uccai.h adhiiyaana niicai.h adhiiyaana iti evamartham . sa.h iha api praapnoti : upaagni adhiiyaana pratyagni adhiiyaana . akaci avyayagraha.nam kriyate uccakai.h , niicakai.h iti evamartham . tat iha api praapnoti : upaagnikam , pratyagnikam iti . mumi avyayaprati.sedha.h ucyate do.saamanyam aha.h , divaamanyaa raatri.h iti evamartham . sa.h iha api praapnoti : aupakumbhammanya.h , upama.nikammanya.h . asya cvau avyayaprati.sedha.h ucyate do.saabhuutam aha.h , divaabhuutaa raatri.h iti evamartham . sa.h iha api praapnoti : upakumbhiibhuutam upama.nikiibhuutam . yadi pariga.nanam kriyate na artha.h avyayiibhaavasya avyayasa;nj;nayaa . katham yaani avyayiibhaavasya avyayatve prayojanaani . na etaani santi . yat taavat ucyate luk iti : aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati avyayiibhaavaat luk iti yad ayam na avyayiibhaavaat ata.h iti prati.sedham ;saasti . upacaara.h : anuttarapadasthasya iti vartate . tatra mukhasvara.h eka.h prayojayati . na ca ekam prayojanam yogaarambham prayojayati . yadi etaavat prayojanam syaat tatra eva ayam bruuyaat naavyayaat avyayiibhaavaat ca iti .
(1.1.42 - 43) P I.101.2 - 16  R I.320 -322	<V>;si sarvanaamasthaanam su.t anapu.msakasya iti cet jasi ;siprati.sedha.h</V> . ;si sarvanaamasthaanam su.t anapu.msakasya iti cet jasi ;se.h prati.sedha.h praapnoti : ku.n.daani ti.s.thanti vanaani ti.s.thanti . asamarthasamaasa.h ca ayam dra.s.tavya.h anapu.msakasya iti . na hi na;na.h napu.msakena saamarthyam . kena tarhi . bhavatinaa : na bhavati napu.msakasya iti . yat taavat ucyate ;si sarvanaamasthaanam su.t anapu.msakasya iti cet jasi ;siprati.sedha.h iti . na aprati.sedhaat . na ayam prasajyaprati.sedha.h : napu.msakasya na iti . kim tarhi . paryudaasa.h ayam : yat anyat napu.msakaat iti . napu.msake avyaapaara.h . yadi kena cit praapnoti tena bhavi.syati . puurve.na ca praapnoti . apraapte.h vaa . atha vaa anantaraa yaa praapti.h saa prati.sidhyate . kuta.h etat . anantarasya vidhi.h vaa bhavati prati.sedha.h vaa iti . puurvaa praapti.h aprati.siddhaa . tayaa bhavi.syati . nanu ca iyam praapti.h puurvaam praaptim baadhate . na utsahate prati.siddhaa satii baadhitum . yat api ucyate . asamarthasamaasa.h ca ayam dra.s.tavya.h iti yadi api vaktavya.h atha vaa etarhi bahuuni prayojanaani . kaani . asuuryampa;syaani mukhaani , apunargeyaa.h ;slokaa.h , a;sraaddhabhojii braahma.na.h iti .
(1.1.44.1) P I.101.18 - 102.10  R I.322 - 323	<V>na vaa iti vibhaa.saayaam arthasa;nj;naakara.nam</V> . na vaa iti vibhaa.saayaam arthasya sa;nj;naa kartavyaa . navaa;sabdasya ya.h artha.h tasya sa;nj;naa bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . <V>;sabdasa;nj;naayaam hi arthaasampratyaya.h yathaa anyatra</V> . ;sabdasa;nj;naayaam hi satyaam arthasya asampratyaya.h syaat yathaa anyatra . anyatra api ;sabdasa;nj;naayaam ;sabdasya sampratyaya.h bhavati na arthasya . kva anyatra . daadhaa.h ghu adaap taraptamapau gha.h iti ghugraha.ne.su ghagraha.ne.su ca ;sabdasya sampratyaya.h bhavati na arthasya . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . <V>itikara.na.h arthanirde;saartha.h</V> . itikara.na.h kriyate . sa.h arthanirde;saartha.h bhavi.syati . kim gatam etat itinaa aahosvit ;sabaadhikyaat arthaadhikyam . gatam iti aaha . kuta.h . lokata.h . tat yathaa loke gau.h ayam iti aaha iti go;sabdaat itikara.na.h para.h prayujyamaana.h go;sabdam svasmaat padaarthaat pracyaavayati . sa.h asau svasmaat padaarthaat pracyuta.h yaa asau arthapadaarthakataa tasyaa.h ;sabdapadaarthaka.h sampadyate . evam iha api navaa;sabdaat itikara.na.h para.h prayujyamaana.h navaa;sabdam svasmaat padaarthaat pracyaavayati . sa.h asau svasmaat padaarthaat pracyuta.h yaa asau ;sabdapadaarthakataa tasyaa.h laukikam artham sampratyaayayati . na vaa iti yat gamyate na vaa iti yat pratiiyate iti .
(1.1.44.2) P I.102.11 - 103.2  R I.324 - 325	<V>samaana;sabdaprati.sedha.h</V> . samaana;sabdaanaam prati.sedha.h vaktavya.h : navaa ku.n.dikaa navaa gha.tikaa iti . kim ca syaat yadi ete.saam api vibhaa.saasa;nj;naa syaat . vibhaa.saa diksamaase bahuvriihau : dak.si.napuurvasyaam ;saalaayaam . acirak.rtaayaam sampratyaya.h syaat . <V>na vaa vidhipuurvakatvaat prati.sedhasamapratyaya.h yathaa loke</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . vidhipuurvakatvaat . vidhaaya kim cit na vaa iti ucyate . tena prati.sedhavaacina.h samapratyaya.h bhavati . tat yathaa loke : graama.h bhavataa gantavya.h na vaa . na iti gamyate . asti kaar.nam yena loke prati.sedhavaacina.h samapratyaya.h bhavati . kim kaara.nam . vili:ngam hi bhavaan loke nirde;sam karoti . aa:nga hi samaanali:nga.h nirde;sa.h kriyataam pratyagravaacina.h sampratyaya.h bhavi.syati . tat yathaa : graama.h bhavataa gantavya.h nava.h . pratyagra.h iti gamyate . etat ca eva na jaaniima.h : kva cit vyaakara.ne samaanali:nga.h nirde;sa.h kriyate iti . api ca kaamacaara.h prayoktu.h ;sabdaanaam abhisambandhe . tat yathaa : yavaaguu.h bhavataa bhoktavyaa navaa . yadaa yavaaguu;sabda.h bhujinaa abhisambadhyate bhuji.h navaa;sabdena tadaa prati.sedhavaacina.h sampratyaya.h bhavati : yavaaguu.h bhavataa bhoktavyaa navaa . na iti gamyate . yadaa yavaaguu;sabda.h navaa;sabdena abhisambadhyate na bhujinaa tadaa pratyagravaacina.h sampratyaya.h bhavati : yavaaguu.h navaa bhavataa bhoktavyaa . pratyagraa iti gamyate . na ca iha vayam vibhaa.saagraha.nena sarvaadiini abhisambadhniima.h : diksamaase bahuvriihau sarvaadiini vibhaa.saa bhavanti iti . kim tarhi . bhavati.h abhisambadhyate : diksamaase bahuvriihau sarvaadiini bhavanti vibhaa.saa iti .
(1.1.44.3) P I.103.3 - 104.7  R I.325 - 328	<V>vidhyanityatvam anupapannam prati.sedhasa;nj;naakara.naat</V> . vidhyanityatvam na upapadyate : ;su;saava , ;su;suvatu.h , ;su;suvu.h , ;si;svaaya , ;si;sviyatu.h , ;si;sviyu.h . kim kaara.nam . prati.sedhasa;nj;naakara.naat . prati.sedhasya iyam sa;nj;naa kriyate . tena vibhaa.saaprade;se.su prati.sedhasya eva sampratyaya.h syaat . <V>siddham tu prasajyaprati.sedhaat</V> . siddham etat . katham . prasajyaprati.sedhaat . prasajya kim cit na vaa iti ucyate . tena ubhayam bhavi.syati . <V>viprati.siddham tu</V> . viprati.siddham tu bhavati . atra na j;naayate : kena abhipraaye.na prasajati kena niv.rttim karoti iti . <V>na vaa prasa:ngasaamarthyaat anyatra prati.sedhavi.sayaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . prasa:ngasaamarthyaat . prasa:ngasaamarthyaat ca vidhi.h bhavi.syati anyatra prati.sedhavi.sayaat prati.sedhasaamarthyaat ca prati.sedha.h bhavi.syati anyatra vidhivi.sayaat . tat etat kva siddham bhavati . yaa apraapte vibhaa.saa . yaa hi praapte k.rtasaamarthya.h tatra puurve.na vidhi.h iti k.rtvaa prati.sedhasya eva sampratyaya.h syaat . etat api siddham . katham . vibhaa.saa iti mahatiisa;nj;naa kriyate . sa;nj;naa ca naama yata.h na laghiiya.h . kuta.h etat . laghvartham hi sa;nj;naakara.nam . tatra mahatyaa.h sa;nj;naayaa.h kara.ne etat prayojanam ubhayo.h sa;nj;naa yathaa vij;naayeta : na iti ca vaa iti ca . tatra yaa taavat apraapte vibhaa.saa tatra prati.sedhyam na asti iti k.rtvaa vaa iti anena vikalpa.h bhavi.syati . yaa hi praapte vibhaa.saa tatra ubhayam upasthitam bhavati : na iti ca vaa iti ca . tatra na iti anena prati.siddhe vaa iti anena vikalpa.h bhavi.syati . evam api <V>viprati.sedhayo.h yugapadvacanaanupapatti.h</V> . viprati.sedhayo.h yugapadvacanam na upapadyate : ;su;saava ;su;suvatu.h ;su;suvu.h ;si;svaaya ;si;sviyatu.h ;si;sviyu.h . kim kaara.nam . <V>bhavati iti cet na prati.sedha.h</V> . bhavati iti cet prati.sedha.h na praapnoti . <V>na iti cet na vidhi.h</V> . na it cet vidhi.h na sidhyati . <V>siddham tu puurvasya uttare.na baadhitatvaat</V> . siddham etat . katham . puurvavidhim uttarvidhi.h baadhate . itikara.na.h arthanirde;saa.rtha.h iti uktam .
(1.1.44.4) P I.104.8 - 105.13  R I.328 - 332	<V>saadhvanu;saasane asmin yasya vibhaa.saa tasya saadhutvam</V> . saadhvanu;saasane asmin ;saastre yasya vibhaa.saa kriyate sa.h vibhaa.saa saadhu.h syaat . samaasa.h ca eva hi vibhaa.saa . tena samaasasya eva vibhaa.saa saadhutvam syaat . astu . ya.h saadhu.h sa.h prayok.syate . asaadhu.h na prayok.syate . na ca eva hi kadaa cit raajapuru.sa.h iti asyaam avasthaayaam asaadhutvam i.syate . api ca <V>dvedhaapratipatti.h</V> . dvaidham ;sabdaanaam apratipatti.h . icchaama.h ca puna.h vibhaa.saaprade;se.su dvaidham ;sabdaanaam pratipatti.h syaat iti tat ca na sidhyati . yasya puna.h kaaryaa.h ;sabdaa.h vibhaa.saa asau samaasam nirvartayati . yasya api nityaa.h ;sabdaa.h tasya api e.sa.h na do.sa.h . katham . na vibhaa.saagraha.nena saadhutvam abhisambadhyate . kim tarhi . samaasasa;nj;naa abhisambadhyate : samaasa.h iti e.saa sa;nj;naa vibhaa.saa bhavati iti . tat yathaa : medhya.h pa;su.h vibhaa.sita.h . medhya.h ana.dvaan vibhaa.sita.h iti . na etat vicaaryate : ana.dvaan na ana.dvaan iti . kim tarhi aalabdhavya.h na aalabdhavya.h iti . <V>kaarye yugapadanvaacayayaugapadyam</V> . kaarye.su ;sabde.su yugapat anvaacayena ca yat ucyate tasya yugapadvacanataa praapnoti : tavyattavyaaniiyara.h , .dhak ca ma.n.duukaat iti . yasya puna.h nityaa.h ;sabdaa.h prayuktaanaam asau saadhutvam anvaaca.s.te . nanu ca yasya api kaaryaa.h tasya api e.sa.h na do.sa.h . katham . pratyaya.h para.h bhavati iti ucyate . na ca ekasyaa.h prak.rte.h anekasya pratyayasya yugapat paratvena sambhava.h asti . na api bruuma.h pratyayamaalaa praapnoti . kim tarhi . kartavyam iti prayoktavye yugapat dvitiiyasya t.rtiiyasya ca prayoga.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . arthagatyartha.h ;sabdaprayoga.h . artham sampratyaayayi.syaami iti ;sabda.h prayujyate . tatra ekena uktatvaat tasya arthasya dvitiiyasya prayoge.na na bhavitavyam uktaarthaanaam aprayoga.h iti . <V>aacaaryade;sa;siilane ca tadvi.sayataa</V> . aacaaryade;sa;siilanena yat ucyate tasya tadvi.sayataa praapnoti . ika.h hrasva.h a:nya.h gaalavasya praacaam av.rddhaat phin bahulam iti gaalavaa.h eva hrasvaan prayu;njiiran praak.su ca eva hi phin syaat . tat yathaa : jamadagni.h vai etat pa;ncamam avadaanam avaadyat tasmaat na ajaamadagnya.h pa;ncaavattam juhoti . yasya puna.h nityaa.h ;sabdaa.h gaalavagraha.nam tasya puujaartham de;sagraha.nam ca kiirtyartham . nanu ca yasya api kaaryaa.h tasya api puujaartham gaalavagraha.nam syaat de;sagraham ca kiirtyartham . <V>tatkiirtane ca dvedhaapratipatti.h</V> . tatkiirtane ca dvaidham ;sabdaanaam apratipatti.h syaat . icchaama.h ca puna.h aacaaryagraha.ne.su de;sagraha.ne.su ca dvaidham ;sabdaanaam pratipatti.h syaat iti tat ca na sidhyati .
(1.1.44.5) P I.105.14 - 20  R I.332 - 333	<V>a;si.sya.h vaa viditatvaat</V> . a;si.sya.h vaa puna.h ayam yoga.h . kim kaara.nam . viditatvaat . yat anena yogena praarthyate tasya arthasya viditatvaat . ye api hi etaam sa;nj;naam na aarabhante te api vibhaa.saa iti ukte anityatvam avagacchanti . yaaj;nikaa.h khalu api sa;nj;naam anaarabhamaa.naa.h vibhaa.saa iti ukte anityatvam avagacchanti . tat yathaa . medhya.h pa;su.h vibhaa.sita.h . medhya.h ana.dvaan vibhaa.sita.h iti . aalabdhavya.h na aalabdhavya.h iti gamyate . aacaarya.h khalu api sa;nj;naam aarabhamaa.na.h bhuuyi.s.tham anyai.h api ;sabdai.h etam artham sampratyaayayati bahulam anyatarasyaam ubhayathaa vaa eke.saam iti .
(1.1.44.6) P I.105.21 - 108.7  R I.333 - 339	<V>apraapte trisa.m;sayaa.h</V> . ita.h uttaram yaa.h vibhaa.saa.h anukrami.syaama.h apraapte taa.h dra.s.tavyaa.h . trisa.m;sayaa.h tu bhavanti : praapte apraapte ubhayatra vaa iti . dvandve ca vibhaa.saa jasi : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . ubhaya;sabda.h sarvaadi.su pa.thyate tayapa.h ca ayajaade;sa.h kriyate . tena vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . ayac pratyayaantaram . yadi pratyayaantaram ubhayii iti iikaara.h na praapnoti . maa bhuut evam . maatraca.h iti evam bhavi.syati . katham . maatrac iti na idam pratyayagraha.nam . kim tarhi . pratyaahaaragraha.nam . kva sannivi.s.taanaam pratyaahaara.h . maatra;sabdaat prabh.rti aa aayaca.h cakaaraat . yadi pratyaahaaragraha.nam kati ti.s.thanti : atra api praapnoti . ata.h iti vartate . evam api tailamaatraa ghrtamaatraa iti atra api praapnoti . sad.r;sasya api asannivi.s.tasya na bhavi.syati pratyaahaare.na graha.nam . uur.no.h vibhaa.saa : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . asa.myogaat li.t kit iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . anyat hi kittvam anyat :nittvam . ekam cet :nitkitau . yadi ekam :nitkitau tata.h asti sandeha.h . atha hi naanaa na asti sandeha.h . yadi api naanaa evam api sandeha.h . katham . praur.nuvi iti . saarvadhaatukam apit iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . vibhaa.saa upayamane : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . gandhane iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . gandhane iti niv.rttam . anupasargaat vaa : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . v.rttisargataayane.su krama.h iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . v.rttyaadi.su iti niv.rttam . vibhaa.saa v.rk.sam.rgaadiinaam : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . jaati.h apraa.ninaam iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . jaati.h apraa.ninaam iti niv.rttam . u.savidajaag.rbhya.h anyatarasyaam : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . pratyayaantaat iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . pratyayaantaa.h dhaatvantaraa.ni . diipaadiinaam vibhaa.saa : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . bhaavakarma.no.h iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . kartari iti vartate . evam api sandeha.h : nyaayye vaa kartari karmakartari vaa iti . na asti sandeha.h . sakarmakasya kartaa karmavat bhavati akarmakaa.h ca diipaadaya.h . akarmakaa.h api vai sopasargaa.h sakarmakaa.h bhavanti . karmaapadi.s.taa.h vidhaya.h karmasthabhaavakaanaam karmasthakriyaa.naam ca bhavanti kart.rsthabhaavakaa.h ca diipaadaya.h . vibhaa.saa agreprathamapuurve.su : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . aabhiik.s.nye iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . aabhiik.s.nye iti niv.rttam . t.rnaadiinaam vibhaa.saa : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . aakro;se iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . aakro;se iti niv.rttam . ekahalaadau puurayitavye anyatarasyaam . praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . udakasya uda.h sa;nj;naayaam iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . sa;nj;naayaam iti niv.rttam . ;svaade.h i;ni padaantasya anyatarasyaam . praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . i;ni iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . i;ni iti niv.rttam . sapuurvaayaa.h prathamaayaa.h vibhaa.saa . praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . caadibhi.h yoge iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . caadibhi.h yoge iti niv.rttam . gra.h ya:ni aci vibhaa.saa . praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . ya:ni iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . apraapte . apraapte . ya:ni iti niv.rttam 
(1.1.44.7) P I.108.8 - 109.3  R I.339 -40	<V>praapte ca</V> . ita.h uttaram yaa.h vibhaa.saa.h anukrami.syaama.h praapte taa.h dra.s.tavyaa.h . trisa.m;sayaa.h tu bhavanti : praapte apraapte ubhayatra vaa iti . vibhaa.saa vipralaape : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . vyaktavaacaam iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . praapte . vyaktavaacaam iti hi vartate . vibhaa.saa upapadena pratiiyamaane : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . svarita;nita.h iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . praapte . svarita;nita.h iti hi vartate . tira.h antardhau vibhaa.saa k.r;ni : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . antardhau iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . praapte . antardhau iti hi vartate . adhi.h ii;svare vibhaa.saa k.r;ni : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . ii;svare iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . praapte . ii;svare iti hi vartate . diva.h tadarthasya vibhaa.saa upasarge : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . tadarthasya iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . praapte . tadarthasya iti vartate 
(1.1.44.8) P I.109.4 - 110.8  R I.340 - 341	<V>ubhayatra ca</V> . ita.h uttaram yaa.h vibhaa.saa.h anukrami.syaama.h ubhayatra taa.h dra.s.tavyaa.h . trisa.m;sayaa.h tu bhavanti : praapte apraapte ubhayatra vaa iti . h.rkro.h anyatarasyaam : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . gatibuddhipratyavasaanaartha;sabdakarmaakarmakaa.naam iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . ubhayatra . praapte taavat : abhyavahaarayati saindhavaan , abhyavahaarayati saindhavai.h , vikaarayati saindhavaan , vikaarayati saindhavai.h . apraapte : harati bhaaram devadatta.h . haarayati bhaaram devadattam , haarayati bhaaram devadattena . karoti ka.tam devadatta.h . kaarayati ka.tam devadattam , kaarayati ka.tam devadattena . na yadi vibhaa.saa saakaa:nk.se : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra .yadi iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . ubhayatra . praapte taavat : abhijaanaasi devadatta yat ka;smiire.su vatsyaama.h , yat ka;smiire.su avasaama , yat tatra odanaan bhok.syaamahe , yat tatra odanaan abhu;njmahi . apraapte : abhijaanaasi devadatta ka;smiiraan gami.syaama.h , ka;smiiraan agacchaama , tatra odanaam bhok.syaamahe , tatra odanaan abhu;njmahi . vibhaa.saa ;sve.h : praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra .kiti iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . ubhayatra . praapte taavat : ;su;suvatu.h , ;su;suvu.h , ;si;sviyatu.h , ;si;sviyu.h . apraapte : ;su;saava ;su;savitha ;si;svaaya ;si;svayitha . vibhaa.saa sa:nghu.saasvanaam : sampuurvaat ghu.se.h praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . ghu.si.h avi;sabdane iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . ubhayatra . praapte taavat : sa:nghu.s.taa rajju.h , sa:nghu.sitaa rajju.h . apraapte : sa:nghu.s.tam vaakyam , sa:nghu.sitam vaakyam . aa:npuurvaat svane.h praapte apraapte ubhayatra vaa iti sandeha.h . katham ca praapte katham vaa apraapte katham vaa ubhayatra . manasi iti vaa nitye praapte anyatra vaa apraapte ubhayatra vaa iti . ubhayatra . praapte taavat : aasvaantam mana.h , aasvanitam mana.h . apraapte : aasvaanta.h devadatta.h , aasvanita.h devadatta.h iti .
(1.1.45) P I.111.2 - 112.17  R I.342 - 346	kim iyam vaakyasya samprasaara.nasa;nj;naa kriyate : ik ya.na.h iti etat vaakyam samprasaara.nasa;nj;nam bhavati iti , aahosvit var.nasya : ik ya.h ya.na.h sthaane sa.h samprasaara.nasa;nj;na.h bhavati iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>samprasaara.nasa;nj;naayaam vaakyasa;nj;naa cet var.navidhi.h</V> . samprasaara.nasa;nj;naayaam vaakyasa;nj;naa cet var.navidhi.h na sidhyati : samprasaara.naat para.h puurva.h bhavati , samprasaara.nasya diirgha.h bhavati iti . na hi vaakyasya samprasaara.nasa;nj;naayaam satyaam e.sa.h nirde;sa.h upapadyate na api etayo.h kaaryayo.h sambhava.h asti . astu tarhi var.nasya . <V>var.nasa;nj;naa cet nirv.rtti.h</V> . var.nasa;nj;naa cet nirv.rtti.h na sidhyati : .sya:na.h samprasaara.nam iti . sa.h eva hi taavat ik durlabha.h yasya sa;nj;naa kriyate . atha api katham cit labhyeta kena asu ya.na.h sthaane syaat . anena eva hi asau vyavasthaapyate . tat etat itaretaraa;srayam bhavati , itaretaraa;srayaa.ni ca kaaryaa.ni na prakalpante . <V>vibhaktivi;se.sanirde;sa.h tu j;naapaka.h ubhayasa;nj;naatvasya</V> . yat ayam vibhaktivi;se.sai.h nirde;sam karoti samprasaara.naat para.h puurva.h bhavati samprasaara.nasya diirgha.h bhavati .sya:na.h samprasaara.nam iti tena j;naayate ubhayo.h sa;nj;naa bhavati iti . yat taavat aaha samprasaara.naat para.h puurva.h bhavati samprasaara.nasya diirgha.h bhavati iti tena j;naayate var.nasya bhavati iti . yat api aaha .sya:na.h samprasaara.nam iti tena j;naayate vaakyasya api sa;nj;naa bhavati iti . atha vaa puna.h astu vaakyasya eva . nanu ca uktam samprasaara.nasa;nj;naayaam vaakyasa;nj;naa cet var.navidhi.h iti . na e.sa.h do.sa.h . yathaa kaakaat jaata.h kaaka.h , ;syenaat jaata.h ;syena.h evam samprasaara.naat jaatam samprasaara.nam . yat tat samprasaara.naat jaatam samprasaara.nam tasmaat para.h puurva.h bhavati tasya diirgha.h bhavati iti . atha vaa d.r;syante hi vaakye.su vaakyaikade;saan prayu;njaanaa.h pade.su ca padaikade;saan . vaakye.su taavat vaakyaikade;saan : pravi;sa pi.n.diim , pravi;sa tarpar.nam . pade.su padaikade;saan : devadatta.h datta.h , satyabhaamaa bhaamaa iti . evam iha api samprasaara.nanirv.rttaat samprasaara.nanirv.rttasya iti etasya vaakyasya arthe samprasaara.naat samprasaara.nasya iti vaakyaikade;sa.h prayujyate . tena nirv.rttasya vidhim vij;naasyaama.h . samprasaara.nanirv.rttaat samprasaara.nanirv.rttasya iti . atha vaa aaha ayam samprasaara.naat para.h puurva.h bhavati samprasaara.nasya diirgha.h bhavati iti . na ca vaakyasya samprasaara.nasa;nj;naayaam satyaam e.sa.h nirde;sa.h upapadyate na api etayo.h kaaryayo.h sambhava.h asti . tatra vacanaat bhavi.syati . atha vaa puna.h astu var.nasya . nanu ca uktam var.nasa;nj;naa cet nirv.rtti.h iti . na e.sa.h do.sa.h . itaretaraa;srayamaatram etat coditam . sarvaa.ni ca itaretaraa;srayaa.ni ekatvena parih.rtaani siddham tu nitya;sabdatvaat iti . na idam tulyam anyai.h itaretaraa;srayai.h . na hi tatra kim cit ucyate asya sthaane ye aakaaraikaaraukaaraa.h bhaavyante te v.rddhisa;nj;naa.h bhavanti iti . iha puna.h ucyate ik ya.h ya.na.h sthaane sa.h samprasaara.nasa;nj;na.h bhavati iti . evam tarhi bhaavinii iyam sa;nj;naa vij;naasyate . tat yathaa : ka.h cit kam cit tantuvaayam aaha : asya suutrasya ;saa.takam vaya iti . sa.h pa;syati : yadi ;saa.taka.h na vaatavya.h atha vaatavya.h na ;saa.taka.h . ;saa.taka.h vaatavya.h iti viprati.siddham . bhaavinii khalu asya sa;nj;naa abhipretaa . sa.h manye vaatavya.h yasmin ute ;saa.taka.h iti etat bhavati iti . evam iha api sa.h ya.na.h sthaane bhavati yasya abhinirv.rttasya samprasaara.nam iti e.saa sa;nj;naa bhavi.syati . atha vaa ijaadiyajaadiprav.rtti.h ca eva hi loke lak.syate . yajaadyupade;saat tu ijaadiniv.rtti.h prasaktaa . prayu;njate ca puna.h lokaa.h i.s.tam uptam iti . te manyaamahe : asya ya.na.h sthaane imam ikam prayu;njate iti . tatra tasya asaadhvabhimatasya ;saastre.na saadhutvam avasthaapyate : kiti saadhu.h bhavati :niti saadhu.h bhavati iti .
(1.1.46.1) P I.112.19 - 22 R I.346	samaasanirde;sa.h ayam . tatra na j;naayate ka.h aadi.h ka.h anta.h iti . tat yathaa : ajaavidhanau devadattayaj;nadattau iti ukte na j;naayate kasya ajaa.h dhanam kasya avaya.h iti . yadi api taavat loke e.sa.h d.r.s.taanta.h d.r.s.taantasya api puru.saarambha.h nivartaka.h bhavati . asti ca iha ka.h cit puru.saarambha.h . asti iti aaha . ka.h . sa:nkhyaatanude;sa.h naama .
(1.1.46.2) P I.112.23 - 113.15  R I.346 - 349	kau puna.h .takitau aadyantau bhavata.h . aagamau iti aaha . yuktam puna.h yat nitye.su naama ;sabde.su aagama;saasanam syaat na nitye.su ;sabde.su kuu.tasthai.h avicaalibhi.h var.nai.h bhavitavyam anapaayopajanavikaaribhi.h . aagama.h ca naama apuurva.h ;sabdopajana.h . atha yuktam yat nitye.su ;sabde.su aade;saa.h syu.h . baa.dham yuktam . ;sabdaantarai.h iha bhavitavyam . tatra ;sabdaantaraat ;sabdaantarasya pratipatti.h yuktaa . aade;saa.h tarhi ime bhavi.syanti anaagamakaanaam saagamakaa.h . tat katham . sa;nj;naadhikaara.h ayam . aadyantau ca iha sa:nkiirtyete . .takaarkakaarau itau udaahriyete . tatra aadyantayo.h .takaarakakaarau itau sa;nj;ne bhavi.syata.h . tatra aardhadhaatukasya i.t valaade.h iti upasthitam idam bhavati : aadi.h iti . tena ikaaraadi.h aade;sa.h bhavi.syati . etaavat iha suutram i.t iti . katham puna.h iyataa suutre.na ikaaraadi.h aade;sa.h labhya.h . labhya.h iti aaha . katham . bahuvriihinirde;saat . bahuvriihinirde;sa.h ayam : ikaara.h aadi.h asya iti . yadi api taavat atra etat ;sakyate vakutm iha katham : lu:nla:nl.r:nk.su a.t udaatta.h iti yatra a;sakyam udaattagraha.nena akaara.h vi;se.sayitum . tatra ka.h do.sa.h . a:ngasya udaattatvam prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . tripada.h ayam bahuvriihi.h . tatra vaakye eva udaattagraha.nena akaara.h vi;se.syate : akaara.h udaatta.h aadi.h asya iti . yatra tarhi anuv.rttyaa etat bhavati : aa.t ajaadiinaam iti . vak.syati etat : ajaadiinaam a.taa siddham iti . atha vaa yat taavat ayam saamaanyena ;saknoti upade.s.tum tat taavat upadi;sati prak.rtim tata.h valaadi aardhadhaatukam tata.h pa;scaat ikaaram . tena ayam vi;se.se.na ;sabdaantaram samudaayam pratipadyate . tat yathaa khadiraburburayo.h : khadiraburburau gaurakaa.n.dau suuk.smapar.nau . tata.h pa;scaat aaha ka.n.takavaan khadira.h iti . tena asau vi;se.se.na dravyaantaram samudaayam pratipadyate . atha vaa etayaa aanupuurvyaa ayam ;sabdaantaram upadi;sati : prak.rtim tata.h valaadi aardhadhaatukam tata.h pa;scaat ikaaram yasmin tasya aagamabuddhi.h bhavati .
(1.1.46.3) P I.113.16 - 114.16  R I.349 - 351	<V>.takito.h aadyantavidhaane pratyayaprati.sedha.h</V> . .takito.h aadyantavidhaane pratyayasya prati.sedha.h vaktavya.h . pratyaya.h aadi.h anta.h vaa maa bhuut : care.h .ta.h aata.h anupasarge ka.h iti . paravacanaat siddham . paravacanaat pratyaya.h aadi.h anta.h vaa na bhavi.syati . <V>paravacanaat siddham iti cet na apavaadatvaat</V> . paravacanaat siddham iti cet na . kim kaara.nam . apavaadatvaat . apavaada.h ayam yoga.h . tat yathaa mit aca.h antyaat para.h iti e.sa.h yoga.h sthaaneyogatvasya pratyayaparatvasya ca apavaada.h . vi.sama.h upanyaasa.h . yuktam tatra yat anavakaa;sam mitkara.nam sthaaneyogatvam pratyayaparatvam ca baadhate . iha puna.h ubhayam saavakaasam . ka.h avakaa;sa.h . .titkara.nasya avakaa;sa.h : .tita.h iti iikaara.h yathaa syaat . kitkara.nasya avakaa;sa.h : kiti iti aakaaralopa.h yathaa syaat . prayojanam naama tat vaktavyam yat niyogata.h syaat . yadi ca ayam niyogata.h para.h syaat tata.h etat prayojanam syaat . kuta.h nu khalu etat .titkara.naat ayam para.h bhavi.syati na puna.h aadi.h iti kitkara.naat ca para.h bhavi.syati na puna.h anta.h iti . .tita.h khalu api e.sa.h parihaara.h yatra na asti sambhava.h yat para.h ca syaat aadi.h ca . kita.h tu aparihaara.h . asti hi sambhava.h yat para.h ca syaat anta.h ca . tatra ka.h do.sa.h . upasarge gho.h ki.h : aadhyo.h , pradhyo.h . no:ndhaatvo.h iti prati.sedha.h prasajyeta . .tita.h ca api aparihaara.h . syaat eva hi ayam .titkara.naat aadi.h na puna.h para.h . kva tarhi idaaniim idam syaat : .tita.h iikaara.h bhavati iti . ya.h ubhayavaan : gaapo.h .tak iti . <V>siddham tu .sa.s.thyadhikaare vacanaat</V> . siddham etat . katham . .sa.s.thyadhikaare ayam yoga.h karatvya.h : aadyantau .takitau .sa.s.thiinirdi.s.tasya iti . <V>aadyantayo.h vaa .sa.sthyarthatvaat tadabhaave asampratyaya.h</V> . aadyantayo.h vaa .sa.sthyarthatvaat .sa.s.thyaa.h abhaave asampratyaya.h . aadi.h anta.h vaa na bhavi.syati . yuktam puna.h yat ;sabdanimittaka.h naama artha.h syaat na arthanimittakena ;sabdena bhavitavyam . arthanimittaka.h eva ;sabda.h . tat katham . aadyantau .sa.s.thyarthau . na ca atra .sa.s.thiim pa;syaama.h . te manyaamahe : aadyantau eva atra na sta.h . tayo.h abhaave .sa.s.thii api na bhavati iti .
(1.1.47.1) P I.114.18 - 115.4  R I.352	kimartham idam ucyate . <V>mit aca.h antyaat para.h iti sthaanaparapratyayaapavaada.h</V> . mit aca.h antyaat para.h iti ucyate sthaaneyogatvasya pratyayaparatvasya ca apavaada.h . sthaaneyogatvasya taavat : ku.n.daani vanaani payaa.msi ya;saa.msi . pratyayaparatvasya : bhinatti chinatti . bhavet idam yuktam udaahara.nam ku.n.daani vanaani yatra na asti sambhava.h yat ayam aca.h anytaat para.h ca syaat sthaane ca iti . idam tu ayuktam payaa.msi ya;saa.msi . asti hi sambhava.h yat aca.h anytaat para.h ca syaat sthaane ca . etat api yuktam . katham . na eva ii;svara.h aaj;naapayati na api dharmasuutrakaaraa.h pa.thanti apavaadai.h utsargaa.h baadhyantaam iti . kim tarhi . laukika.h ayam d.r.s.taanta.h . loke hi sati api sambhave baadhanam bhavati . tat yathaa : dadhi braahma.nebhya.h diiyataam takram kau.n.dinyaaya iti sati api sambhave dadhidaanasya takradaanam nivartakam bhavati . evam iha api sati api sambhave acaam antyaat paratvam .sa.s.thiisthaaneyogatvam baadhi.syate .
(1.1.47.2) P I.115.5 - 12  R I.352 - 353	<V>antyaat puurva.h masje.h anu.sa:ngasa.myogaadilopaartham</V> . antyaat puurva.h masje.h mit vaktavya.h . kim prayojanam . anu.sa:ngasa.myogaadilopaartham . anu.sa:ngalopaartham sa.myogaadilopaartham ca . anu.sa:ngalopaartham taavat : magna.h , magnavaan . sa.myogaadilopaartham ma:nktaa ma:nktum , ma:nktavyam . <V>bharjimarcyo.h ca</V> . bharjimarcyo.h ca antyaat puurva.h mit vaktavya.h . bharuujaa mariicaya.h iti . sa.h tarhi vaktavya.h . na vaktavya.h . nipaatanaat siddham . kim nipaatanam . bharuujaa;sabda.h a:ngulyaadi.su pa.thyate mariici;sabda.h baahvaadi.su .
(1.1.47.3) P I.115.13 - 117.2  R I.353 - 357	kim puna.h ayam puurvaanta.h aahosvit paraadi.h aahosvit abhakta.h . katham ca ayam puurvaanta.h syaat katham vaa paraadi.h katham vaa abhakta.h . yadi anta.h iti vartate tata.h puurvaanta.h . atha aadi.h iti vartate tata.h paraadi.h . atha ubhayam niv.rttam tata.h abhakta.h . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>abhakte diirghanalopasvara.natvaanusvaara;siibhaavaa.h</V> . yadi abhakta.h diirghatvam na praapnoti : ku.n.daani vanaani . nopadhaayaa.h sarvanaamasthaane ca asambuddhau iti diirghatvam na praapnoti . diirgha . nalopa : nalopa.h ca na sidhyati : agne trii te vaajinaa trii sadhasthaa , taa taa pi.n.daanaam . nalopa.h praatipadikaantasya iti nalopa.h na praapnoti . nalopa . svara : svara.h ca na sidhyati : sarvaa.ni jyotii.m.si . sarvasya supi iti aadyudaattatvam na praapnoti . svara . .natva : .natvam ca na sidhyati : maa.savaapaa.ni vriihivaapaa.ni . puurvaante praatipadikaantanakaarasya iti siddham , paraadau vibhaktinakaarasya , abhakte numa.h graha.nam kartavyam . na kartavyam . kriyate nyaase eva : praatipadikaantanumvibhakti.su iti . .natva . anusvaara : anusvaara.h ca na sidhyati : dvi.santapa.h , parantapa.h . ma.h anusvaara.h hali iti anusvaara.h na praapnoti . maa bhuut evam . na.h ca apadaantasya jhali iti evam bhavi.syati . ya.h tarhi na jhalpara.h : vaha.mliha.h gau.h , abhra.mliha.h vaayu.h . anusvaara . ;siibhaava : ;siibhaava.h ca na sidhyati : trapu.nii jatunii tumburu.nii . napu.msakaat uttarasya au:na.h ;siibhaava.h bhavati iti ;siibhaava.h na praapnoti . ;siibhaava . evam tarhi paraadi.h kari.syate . <V>paraadau gu.nav.rddhyauttvadiirghanalopaanusvaara;siibhaavenakaaraprati.sedha.h</V> . yadi paraadi.h gu.na.h prati.sedhya.h : trapu.ne jatune tumburu.ne . ghe.h :niti iti gu.na.h praapnoti . gu.na . v.rddhi : v.rddhi.h prati.sedhyaa : atisakhiini braahma.nakulaani . sakhyu.h asambuddhau iti .nittve aca.h ;n.niti iti v.rddhi.h praapnoti . v.rddhi . auttva : auttvam ca prati.sedhyam : trapu.ni jatuni tumburu.ni . idudbhyaam aut at ca ghe.h iti auttvam praapnoti . auttva . diirgha : diirghatvam ca na sidhyati : ku.n.daani vanaani . nopadhaayaa.h sarvanaamasthaane ca asambuddhau iti diirghatvam na praapnoti . maa bhuut evam . ata.h diirgha.h ya;ni supi ca iti evam bhavi.syati . iha tarhi : asthiini dadhiini priyasakhiini braahma.nakulaani . diirgha . nalopa : nalopa.h ca na sidhyati : agne trii te vaajinaa trii sadhasthaa , taa taa pi.n.daanaam . nalopa.h praatipadikaantasya iti nalopa.h na praapnoti . nalopa . anusvaara : anusvaara.h ca na sidhyati : dvi.santapa.h , parantapa.h . ma.h anusvaara.h hali iti anusvaara.h na praapnoti . maa bhuut evam . na.h ca apadaantasya jhali iti evam bhavi.syati . ya.h tarhi na jhalpara.h : vaha.mliha.h gau.h , abhra.mliha.h vaayu.h . anusvaara . ;siibhaavenakaaraprati.sedha.h : ;siibhaave nakaarasya prati.sedha.h vaktavya.h : trapu.nii jatunii tumburu.nii . sanumkasya ;siibhaava.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . nirdi;syamaanasya aade;saa.h bhavanti iti evam na bhavi.syati . ya.h tarhi nirdi;syate tasya na praapnoti . kasmaat . numaa vyavahitatvaat . evam tarhi puurvaanta.h kari.syate . <V>puurvaante napu.msakopasarjanahrasvatvam dvigusvara.h ca</V> . yadi puurvanta.h kriyate napu.msakopasarjanahrasvatvam dvigusvara.h ca na sidhyati . napu.msakopasarjanahrasvatvam : aaraa;sastri.nii dhaanaa;sa.skulinii ni.skau;saambinii nirvaaraa.nasinii . dvigusvara : pa;ncaaratninii da;saaratninii . numi k.rte anantyatvaat ete vidhaya.h na praapnunvanti . <V>na vaa bahira:ngalak.sa.natvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . bahira:ngalak.sa.natvaat . bahira:nga.h num , antara:ngaa.h ete vidhaya.h . asiddham bahira:ngam antara:nge . dvigusvare bhuuyaan parihaara.h : sa:nghaatabhakta.h asau na utsahate avayavasya igantataam vihantum iti k.rtvaa dvigusvara.h bhavi.syati .
(1.1.48) P I.117.4 - 118.4  R I.357 - 359	kimartham idam ucyate . <V>eca.h ik savar.naakaaraniv.rttyartham</V> . eca.h ik bhavati iti ucyate savar.naniv.rttyartham akaaraniv.rttyartham ca . savar.nniv.rttyartham taavat : e:na.h hrasva;saasane.su ardha.h ekaara.h ardha.h okaara.h vaa maa bhuut iti . akaaraniv.rttyartham ca . imau aicau samaahaaravar.nau . maatraa avar.nasya maatraa ivar.novar.nayo.h . tayo.h hrasva;saasane.su kadaa cit avar.na.h syaat kadaa cit ivar.novar.nau . maa kadaa cit avar.nam bhuut iti evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . diirghaprasa:nga.h . diirghaa.h tu ika.h praapnuvanti . kim kaara.nam . sthaane antaratama.h bhavati iti . nanu ca hrasvaade;se iti ucyate . tena diirghaa.h na bhavi.syanti . vi.syaartham etat syaat . eca.h hrasvaprasa:nge ik bhavati iti . <V>diirghaaprasa:nga.h tu nivartakatvaat</V> . diirghaa.naam tu ikaam aprasa:nga.h . kim kaara.nam . nivartakatvaat . na anena ika.h nirvartyante . kim tarhi . anika.h nivartyante . siddhaa.h eva hrasvaa.h ika.h ca anika.h ca . tatra anena anika.h nivartyante . savar.naniv.rttyarthena taavat na artha.h . <V>siddham e:na.h sasthaanatvaat</V> . siddham etat . katham . e:na.h sasthaanatvaat ikaarokaarau bhavi.syata.h . ardha.h ekaara.h aradha.h okaara.h vaa na bhavi.syati . nanu ca e:na.h sasthaanatarau ardha.h ekaaraukaarau . na tau sta.h . yadi hi tau syaataam tau eva ayam upadi;set . nanu ca bho.h chandogaanaam saatyamugriraa.naayaniiyaa.h ardham ekaaram ardham okaaram ca adhiiyate : sujaate e;svasuun.rte , adhvaryo odribhi.h sutam , ;sukram te enyat yajatam te enyat iti . paar.sadak.rti.h e.saa tatrabhavataam . na eva loke na anyasmin vede ardha.h ekaara.h ardha.h okaara.h vaa asti . akaaraniv.rttyarthena api na artha.h . <V>aico.h ca uttarabhuuyastvaat</V> . aico.h ca uttarabhuuyastvaat avar.na.h na bhavi.syati . bhuuyasii maatraa ivar.novar.nayo.h alpiiyasii avar.nasya . bhuuyasa.h eva graha.naani bhavi.syanti . tat yathaa braahma.nagraama.h aaniiyataam iti ucyate tatra ca avarata.h pa;ncakaarukii bhavati .
(1.1.49.1) P I.118.6 - 7  R I.360	kim idam sthaaneyogaa iti . sthaane yoga.h asyaa.h saa iyam sthaaneyogaa . saptamyalopa.h nipaatanaat . t.rtiyaayaa vaa etvam : sthaanena yoga.h asyaa.h saa iyam sthaaneyogaa .
(1.1.49.2) P I.118.8 - 119.28  R I.360 - 364	kimartham puna.h idam ucyate . <V>.sa.s.thyaa.h sthaaneyogavacanam niyamaartham</V> . niyamaa.rtha.h ayam aarambha.h . eka;satam .sa.s.thyarthaa.h yaavanta.h vaa te sarve .sa.s.thyaam uccaaritaayaam praapnuvanti . i.syate ca vyaakara.ne yaa .sa.s.thii saa sthaaneyogaa eva syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti .sa.s.thyaa.h sthaaneyogavacanam niyamaartham . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . <V>avayava.sa.s.thyaadi.su atiprasa:nga.h ;saasa.h goha.h iti</V> . avayava.sa.s.thyaadaya.h tu na sidhyanti . tatra ka.h do.sa.h . ;saasa.h it a:nhalo.h iti ;saase.h ca antyasya syaat upadhaamaatrasya ca . uut upadhaayaa.h goha.h iti goha.h ca antyasya syaat upadhaamaatrasya ca . <V>avayava.sa.s.thyaadiinaam ca apraapti.h yogasya asandigdhatvaat</V> . avayava.sa.s.thyaadiinaam ca niyamasya apraapti.h . kim kaara.nam . yogasya asandigdhatvaat . sandehe niyama.h na ca avayava.sa.s.thyaadi.su sandeha.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . laukika.h ayam d.r.s.taa.nta.h . tat yathaa loke : kam cit ka.h cit p.rcchati : graamaantaram gami.syaami panthaanam me bhavaan upadi;satu iti . sa.h tasmai aaca.s.te . amu.smin avakaa;se hastadak.si.na.h grahiitavya.h amu.smin avakaa;se hastavaama.h iti . ya.h tu atra tiryakpatha.h bhavati na tasmin sandeha.h iti k.rtvaa na asau upadi;syate . evam iha api sandehe niyama.h na ca avayava.sa.s.thyaadi.su sandeha.h . atha vaa sthaane ayogaa sthaaneyogaa kim idam ayogaa iti . avyaktayogaa ayogaa . atha vaa yogavatii yogaa . kaa puna.h yogavatii . yasyaa.h bahava.h yogaa.h . kuta.h etat . bhuumni hi matup bhavati . <V>vi;si.s.taa vaa .sa.s.thii sthaaneyogaa</V> . atha vaa kim cid li:ngam aasajya vak.syaami : ittha.mli:ngaa .sa.s.thii sthaaneyogaa bhavati iti . na tat li:ngam avayava.sa.s.thyaadi.su kari.syate . yadi evam ;saasa.h it a:nhalo.h ;saa hau ;saasigraha.nam kartavyam sthaaneyogaartham li:ngam aasa:nk.syaami iti . na kartavyam . yat eva ada.h purastaat avayava.sa.s.thyartham prak.rtam etat uttaratra anuv.rttam sat sthaaneyogaartham bhavi.syati . katham . adhikaara.h naama triprakaara.h . ka.h cit ekade;sastha.h sarvam ;saastram abhijvalayati yathaa pradiipa.h supravijvalita.h sarvam ve;sma abhijvalayati . apara.h adhikaara.h yathaa rajjvaa ayasaa vaa baddham kaa.s.tham anuk.r.syate tadvat anuk.r.syate cakaare.na . apara.h adhikaara.h pratiyogam tasya anirde;saartha.h iti yoge yoge upati.s.thate . tat yadaa e.sa.h pak.sa.h adhikaara.h pratiyogam tasya anirde;saartha.h iti tadaa hi yat eva ada.h purastaat avayava.sa.s.thyartham praka.rtam etat uttaratra anuv.rttam sat sthaaneyogaartham bhavi.syati . sampratyayamaatram etat bhavati . na hi anuccaarya ;sabdam li:ngam ;sakyam aasa:nktum . evam tarhi aade;se tat li:ngam kari.syate tat prak.rtim aaskantsyati . yadi niyama.h kriyate yatra ekaa .sa.s.thii anekam ca vi;se.syam tatra na sidhyati : a:ngasya , hala.h , a.na.h , samprasaara.nasya iti . hal api vi;se.sya.h a.n api vi;se.sya.h samprasaara.nam api vi;se.syam . asati puna.h niyame kaamacaara.h ekayaa .sa.sthyaa anekam vi;se.sayitum . tat yathaa . devadattasya putra.h paa.ni.h kambala.h iti . tasmaat na artha.h niyamena . nanu ca uktam eka;satam .sa.s.thyarthaa.h yaavanta.h vaa te sarve .sa.s.thyaam uccaaritaayaam praapnuvanti iti . na e.sa.h do.sa.h . yadi api loke bahava.h abhisambandhaa.h aarthaa.h yaunaa.h maukhaa.h srauvaa.h ca ;sabdasya tu ;sabdena ka.h anya.h abhisambandha.h bhavitum arhati anyat ata.h sthaanaat . ;sabdasya api ;sabdena anantaraadaya.h abhisambandhaa.h . aste.h bhuu.h bhavati iti sandeha.h : sthaane anantare samiipe iti . sandehamaatram etat bhavati . sarvasandehe.su ca idam upati.s.thate : vyaakhyaanata.h vi;se.sapratipatti.h na hi sandehaat alak.sa.nam iti . sthaane iti vyaakhyaasyaama.h . na tarhi idaaniim ayam yoga.h vaktavya.h . vaktavya.h ca . kim prayojanam . .sa.s.thyantam sthaanena yathaa yujyeta yata.h .sa.s.thii uccaaritaa . kim k.rtam bhavati . nirdi;syamaanasya aade;saa.h bhavanti iti e.saa paribhaa.saa na kartavyaa bhavati .
(1.1.50.1) P I.120.2 - 13  R I.364 - 366	kim udaahara.nam . ika.h ya.n aci : dadhi atra madhu atra : taalusthaanasya taalusthaana.h o.s.thasthaanasya o.s.thasthaana.h yathaa syaat . na etat asti . sa:nkhyaataanude;sena api etat siddham . idam tarhi : tasthasthamipaam taamtamtaama.h iti ekaarthasya ekaartha.h dvyarthasya dvyartha.h bahvarthasya bahuvartha.h yathaa syaat . nanu ca etat api sa:nkhyaataanude;sena eva siddham . idam tarhi : aka.h savar.ne diirgha.h iti : da.n.daagram , k.supaagram , dadhi indra.h , madhu u.s.tra.h iti : ka.n.thasthaanayo.h ka.n.thasthaana.h taalusthaanayo.h taalusthaana.h o.s.thasthaanayo.h o.s.thasthaana.h yathaa syaat iti . atha sthaane iti vartamaane puna.h sthaanagraha.nam kimartham . yatra anekavidham aantaryam tatra sthaanata.h eva aantaryam baliiya.h yathaa syaat . kim puna.h tat . cetaa stotaa : pramaa.nata.h akaara.h gu.na.h praapnoti sthaanata.h ekaaraukaarau . puna.h sthaanagraha.naat ekaaraukaarau bhavata.h . atha tamabgraha.nam kimartham . jhaya.h ha.h anyatarasyaam iti atra so.sma.na.h so.smaa.na.h iti dvitiiyaa.h prasaktaa.h naadavata.h naadavanta.h iti t.rtiiyaa.h . tamapgraha.nena so.smaa.na.h naadavanta.h ca te bhavanti caturthaa.h : vaag ghasati tri.s.tub bhasati iti .
(1.1.50.2) P I.120.14 - 121.29  R I.366 - 370	kimartham puna.h idam ucyate . <V>sthaanina.h ekatvanirde;saat anekaade;sanirde;saat ca sarvaprasa:nga.h tasmaat sthaanentaratamavacanam</V> . sthaanii ekatvena nirdi;syate : aka.h iti , aneka.h ca puna.h aade;sa.h pratinirdi;syate : diirgha.h iti . sthaanina.h ekatvanirde;saat anekaade;sanirde;saat ca sarvaprasa:nga.h . sarve sarvatra praapnuvanti . i.syate ca antaratamaa.h eva syu.h iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati . tasmaat sthaane antaratama.h iti vacanam niyamaartham . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . yathaa puna.h iyam antaratamanirv.rttti.h saa kim prak.rtita.h bhavati : sthaanini antaratame .sa.s.thii , aahosvit aade;sata.h : sthaane praapyamaa.naanaam antaratama.h aade;sa.h bhavati iti . kuta.h puna.h iyam vicaara.naa . ubhayathaa api tulyaa sa.mhitaa : sthaanentaratama , ura.n rapara.h iti . kim ca ata.h . yadi prak.rtita.h : ika.h ya.n aci : ya.naam ye antaratamaa.h ika.h tatra .sa.s.thii , yatra .sa.s.thii tatra aade;saa.h bhavanti iti iha eva syaat : dadhi atra madhu atra . kumaarii atra brahmabandhvartham iti atra na syaat . aade;sata.h puna.h antaratamanirv.rttau satyaam sarvatra .sa.s.thii , yatra .sa.s.thii tatra aade;saa.h bhavanti iti sarvatra siddham bhavati . tathaa ika.h gu.nav.rddhii : gu.nav.rddhyo.h ye antaratamaa.h ika.h tatra .sa.s.thii , yatra .sa.s.thii tatra aade;saa.h bhavanti iti iha eva syaat : netaa lavitaa naayaka.h laavaka.h . cetaa stotaa caayaka.h staavaka.h iti atra na syaat . aade;sata.h puna.h antaratamanirv.rttau satyaam sarvatra .sa.s.thii , yatra .sa.s.thii tatra aade;saa.h bhavanti iti sarvatra siddham bhavati . tathaa .rvar.nasya gu.nav.rddhiprasa:nge gu.nav.rddhyo.h yat antaratamam .rvar.nam tatra .sa.s.thii , yatra .sa.s.thii tatra aade;saa.h bhavanti iti iha eva syaat : kartaa hartaa , aastaaraka.h , nipaaraka.h . aastaritaa niparitaa kaaraka.h , haaraka.h iti atra na syaat . aade;sata.h puna.h antaratamanirv.rttau satyaam sarvatra .sa.s.thii , yatra .sa.s.thii tatra aade;saa.h bhavanti iti sarvatra siddham bhavati . atha aade;sata.h antaratamanirv.rttau satyaam ayam do.sa.h : vaanta.h yi pratyaye : sthaaninirde;sa.h kartavya.h . okaaraukaarayo.h iti vaktavyam ekaaraikaarayo.h maa bhuut iti . prak.rtita.h puna.h antaratamanirv.rttau satyaam vaantaade;sasya yaa antaratamaa prak.rti.h tatra .sa.s.thii , yatra .sa.s.thii tatra aade;saa.h bhavanti iti antare.na sthaaninirde;sam siddham bhavati . aade;sata.h api antaratamanirv.rttau satyaam na do.sa.h . katham . vaantagraha.nam na kari.syate . yi pratyaye eca.h ayaadaya.h bhavanti iti eva . yadi na kriyate ceyam , jeyam iti atra api praapnoti . k.sayyajayyau ;sakyaarthe iti etat niyamaartham bhavi.syati : k.sijyo.h eva eca.h iti . tayo.h tarhi ;sakyaarthaat anyatra api praapnoti : k.seyam paapam jeya.h v.r.sala.h iti . ubhayata.h niyama.h vij;naasyate : k.sijyo.h eva eca.h anayo.h ca ;sakyaa.rthe eva iti . iha api tarhi niyamaat na praapnoti : lavyam , pavyam ava;syalaavyam ava;syapaavyam iti . tulyajaatiiyasya niyama.h . ka.h ca tulyajaatiiya.h . yathaajaatiiyaka.h k.sijyo.h ec . katha;njaatiiyaka.h k.sijyo.h ec . ekaara.h . evam api raayam icchati raiyati atra api praapnoti . raayi.h chaandasa.h . d.r.s.taanuvidhi.h chandasi bhavati . uudupadhayaa.h goha.h : aade;sata.h antaratamanirv.rttau satyaam upadhaagraha.nam kartavyam . prak.rtita.h puna.h antaratamanirv.rttau satyaam uukaarasya goha.h yaa antaratamaa prak.rti.h tatra .sa.s.thii , yatra .sa.s.thii tatra aade;saa.h bhavanti iti antare.na upadhaagraha.nam siddham bhavati . aade;sata.h api antaratamanirv.rttau satyaam na do.sa.h . kriyate etat nyaase eva . radaabhyaam ni.s.thaata.h na.h puurvasya ca da.h : aade;sata.h antaratamanirv.rttau satyaam takaaragraha.nam kartavyam . prak.rtita.h puna.h antaratamanirv.rttau satyaam nakaarasya ni.s.thaayaam yaa antaratamaa prak.rti.h tatra .sa.s.thii , yatra .sa.s.thii tatra aade;saa.h bhavanti iti antare.na takaaragraha.nam siddham bhavati . aade;sata.h api antaratamanirv.rttau satyaam na do.sa.h . kriyate etat nyaase eva .
(1.1.50.3) P I.122.1 - 20  R I.370 - 372	kim puna.h idam nirvartakam : antaratamaa.h anena nirvartyante , aahosvit pratipaadakam : anyena nirv.rttaanaam anena pratipatti.h . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>sthaane antaratamanirvatake sthaaniniv.rtti.h</V> . sthaane antaratamanirvatake sarvasthaaninaam niv.rtti.h praapnoti . asya api praapnoti : dadhi madhu . astu . na ka.h cit anya.h aade;sa.h pratinirdi;syate . tatra aantaryata.h dadhi;sabdasya dadhi;sabda.h eva madhu;sabdasya madhu;sabda.h eva aade;sa.h bhavi.syati . yadi ca evam kva cit vairuupyam tatra do.sa.h syaat : bisam bisam , musalam musalam . i.nko.h iti .satvam praapnoti . api ca i.s.taa vyavasthaa na prakalpeta . tat yathaa tapte bhraa.s.tre tilaa.h k.siptaa.h muhuurtam api na avati.s.thante evam ime var.naa.h muhuurtam api na avati.s.theran . astu tarhi pratipaadakam : anyena nirv.rttaanaam anena pratipatti.h . <V>nirv.rttapratipattau nirv.rtti.h</V> . nirv.rttapratipattau nirv.rtti.h na sidhyati . sarve sarvatra praapnuvanti . kim tarhi ucyate nirv.rtti.h na sidhyati iti . na saadhiiya.h nirv.rtti.h siddhaa bhavati . na bruuma.h nirv.rtti.h na sidhyati iti . kim tarhi . i.s.taa vyavasthaa na prakalpeta . na sarve sarvatra i.syante . idam idaaniim kimartham syaat . <V>anarthakam ca</V> . anarthakam etat syaat . ya.h hi bhuktavantam bruuyaat maa bhukthaa.h iti kim tena k.rtam syaat . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . siddham tu .sa.s.thyadhikaare vacanaat iti . .sa.s.thyadhikaare ayam yoga.h kartvya.h : sthaane antaratama.h .sa.s.thiinirdi.s.tasya .
(1.1.50.4) P I.122.21 - 123.16  R I.372 - 373	<V>pratyaatmavacanam ca</V> . pratyaatmam iti ca vaktavyam . kim prayojanam . ya.h yasya antaratama.h sa tasya sthaane yathaa syaat anyasya antaratama.h anyasya sthaane maa bhuut iti . <V>pratyaatmavacanam a;si.syam svabhaavasiddhatvaat</V> . pratyaatmavacanam a;si.syam . kim kaara.nam . svabhaavasiddhatvaat . svabhaavata.h etat siddham . tat yathaa : samaaje.su samaa;se.su samavaaye.su ca aasyataam iti ucyate . na ca ucyate pratyaatmam iti pratyaatmam ca aasate . <V>antaratamavacanam ca</V> . antaratamavacanam ca a;si.syam . yoga.h ca api ayam a;si.sya.h . kuta.h . svabhaavasiddhatvaat eva . tat yathaa : samaaje.su samaa;se.su samavaaye.su ca aasyataam iti ukte na eva k.r;saa.h k.r;sai.h saha aasata na paa.n.dava.h paa.n.dubhi.h . ye.saam eva kim cit arthak.rtam aantaryam tai.h eva sa.h aasate . tathaa gaava.h divasam caritavatya.h ya.h yasyaa.h prasava.h bhavati tena saha ;serate . tathaa yaani etaani goyuktakaani sa:nghu.s.takaani bhavanti taani anyonyam pa;syanti sabdam kurvanti . evam taavat cetanaavatsu . acetane.su api . lo.s.ta.h k.sipta.h baahuvegam gatvaa na eva tiryak gacchati na uurdhvam aarohati p.rthiviivikaara.h p.rthiviim gacchati aantaryata.h . tathaa yaa etaa.h aantarik.sya.h suuk.smaa.h aapa.h taasaam vikaara.h dhuuma.h sa.h aakaa;sade;se nivaate na eva tiryak gacchati na avaak avarohati abvikaara.h apa.h eva gacchati aantaryata.h . tathaa jyoti.sa.h vikaara.h arci.h aakaa;sade;se nivaate suprajvalita.h na eva tiryak gacchati na avaak avarohati jyoti.sa.h vikaara.h jyoti.h eva gacchati aantaryata.h .
(1.1.50.5) P I.123.17 - 125.15  R I.373 - 377	<V>vya;njanasvaravyatikrame ca tatkaalaprasa:nga.h</V> . vya;njanavyatikrame svaravyatikrame ca tatkaalataa praapnoti . vya;njanavyatikrame : i.s.tam uptam . aantaryata.h ardhamaatrikasya vya;njanasya ardhamaatrika.h ik praapnoti . na eva loke na ca vede ardhamaatrika.h ik asti . ka.h tarhi . maatrika.h . ya.h asti sa.h bhavi.syati . svaravyatikrame : dadhi atra madhu atra kumaarii atra brahmabandhvartham iti . aantaryata.h maatrikasya dvimaatrikasya ika.h maatrika.h dvimaatrika.h vaa ya.n praapnoti . na eva loke na ca vede maatrika.h dvimaatrika.h vaa ya.n asti .ka.h tarhi . ardhamaatrika.h . ya.h asti sa.h bhavi.syati . <V>ak.su ca anekavar.naade;se.su</V> . ak.su ca anekavar.naade;se.su tatkaalataa praapnoti . idama.h i;s : aantaryata.h ardht.rtiiyamaatrasya idama.h sthaane ardht.rtiiyamaatram ivar.nam praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . bhaavyamaanena savar.naanaam graha.nam na iti evam na bhavi.syati . <V>gu.nav.rddhyejbhaave.su ca</V> . gu.nav.rddhyejbhaave.su ca tatkaalataa praapnoti : kha.tvaa indra.h kha.tvendra.h kha.tvaa udakam kha.tvodakam kha.tvaa ii.saa kha.tve.saa kha.tvaa uu.dhaa kha.tvo.dhaa kha.tvaa elakaa kha.tvailakaa kha.tvaa odana.h kha.tvaudana.h , kha.tvaa aitikayana.h kha.tvaitikaayana.h , kha.tvaa aupagava.h kha.tvaupagava.h iti . aantaryata.h trimaatrcaturmaatraa.naam sthaaninaam trimaatracaturmaatraa.h aade;saa.h praapnuvanti . na e.sa.h do.saa.h . tapare gu.nav.rddhii . nanu ca ta.h para.h yasmaat sa.h ayam tapara.h . na iti aaha . taat api para.h tapara.h . yadi taat api para.h tapara.h .r.rdo.h ap iti iha eva syaat : yava.h , stava.h . lava.h , pava.h iti atra na syaat . na e.sa.h takaara.h . ka.h tarhi . dakaara.h . kim dakaare prayojanam . atha kim takaare prayojanam . yadi asandehaartha.h takaara.h dakaara.h api . atha mukhasukhaartha.h takaara.h dakaara.h api . ejbhaave : kurvaate kurvaathe . aantaryata.h ardhat.rtiiyamaatrasya .tisa;nj;nakasya ardhat.rtiiyamaatra.h e.h praapnoti . na eva loke na ca vede ardhat.rtiiyamaatra.h e.h asti . <V>.rvar.nasya gu.nav.rddhiprasa:nge sarvaprasa:nga.h avi;se.saat</V> . .rvar.nasya gu.nav.rddhiprasa:nge sarvaprasa:nga.h . sarve gu.nav.rddhisa;nj;nakaa.h .rvar.nasya sthaane praapnuvanti . kim kaara.nam . avi;se.saat . na hi ka.h cit vi;se.sa.h upaadiiyate eva;njaatiiyaka.h gu.nav.rddhisa;nj;naka.h .rvar.nasya sthaane bhavati iti . anupaadiiyamaane vi;se.se sarvaprasa:nga.h . <V>na vaa .rvar.nasya sthaane raparaprasa:ngaat avar.nasya aantaryam</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . .rvar.nasya sthaane raparaprasa:ngaat . u.h sthaane a.n prasajyamaana.h eva rapara.h bhavati iti ucyate . tatra .rvar.nasya aantaryata.h rephavata.h rephavaan akaara.h eva antaratama.h bhavati . <V>sarvaade;saprasa:nga.h tu anekaaltvaat</V> . sarvaade;saprasa:nga.h tu gu.nav.rddhisa;nj;naka.h .rvar.nasya praapnoti . kim kaara.nam . anekaaltvaat . anekaal ;sit sarvasya iti . <V>na vaa anekaaltvasya tadaa;srayatvaat .rvar.naade;sasya avighaata.h</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . anekaaltvasya tadaa;srayatvaat . yadaa ayam u.h sthaane tadaa anekaal . anekaaltvasya tadaa;srayatvaat .rvar.naade;sasya vighaata.h na bhavi.syati . athavaa anaantaryam eva etayo.h aantaryam . ekasya api antaratamaa prak.rti.h na asti aparasya api antaratama.h aade;sa.h na asti . etat eva etayo.h aantaryam . <V>samprayoga.h vaa na.s.taa;svadagdharathavat</V> . atha vaa na.s.taa;svadagdharathavat samprayoga.h bhavati . tat yathaa : tava a;sva.h na.s.ta.h mama api ratha.h dagdha.h . ubhau samprayujyaavahai iti . evam iha api : tava api antaratamaa prak.rti.h na asti mama api antaratama.h aade;sa.h na asti . astu nau samprayoga.h iti . vi.sama.h upanyaasa.h . cetanaavatsu arthaat prakara.naat vaa loke samprayoga.h bhavati . var.naa.h ca puna.h acetanaa.h . tatra ki:nk.rta.h samprayoga.h . yadi api var.naa.h acetanaa.h ya.h tu asau prayu:nkte sa.h cetanaavaan . <V>ejavar.nayo.h aade;se avar.nam sthaanina.h avar.napradhaanatvaat</V> . ejavar.nayo.h aade;se avar.nam praapnoti :kha.tvaa elakaa , maalaa aupagava.h . kim kaara.nam . sthaanina.h avar.napradhaanatvaat . sthaanii hi atra avar.napradhaana.h . <V>siddham tu ubhayaantaryaat</V> . siddham etat . katham . ubhayo.h ya.h antaratama.h tena bhavitavyam . na ca avar.nam ubhayo.h antaratamam .
(1.1.51.1) P I.125.17 - 126.19  R I.378 - 381	kim idam ura.nraparavacanam anyaniv.rttyartham : u.h sthaane a.n eva bhavati rapara.h ca iti , aahosvit raparatvam anena vidhiiyate : u.h sthaane a.n ca ana.n ca a.n tu rapara.h eva . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>ura.nraparavacanam anyaniv.rttyartham cet udaattaadi.su do.sa.h</V> . ura.nraparavacanam anyaniv.rttyartham cet udaattaadi.su do.sa.h bhavati . ke puna.h udaattaadaya.h . udaattaanudaattasvaritaanunaasikaa.h . k.rti.h , h.rti.h , k.rtam , h.rtam , prak.rtam , prah.rtam n.r.r;m.h paahi . astu tarhi u.h sthaane a.n ca ana.n ca a.n tu rapara.h iti . <V>ya.h u.h sthaane sa.h rapara.h iti cet gu.nav.rddhyo.h avar.naapratipatti.h</V> . ya.h u.h sthaane sa.h rapara.h iti cet gu.nav.rddhyo.h avar.naapratipatti.h . kartaa hartaa vaar.saga.nya.h . kim hi saadhiiya.h .rvar.nasya asavar.ne yat avar.nam syaat na puna.h e:naicau . puurvasmin api pak.se e.sa.h do.sa.h . kim hi saadhiiya.h tatra api .rvar.nasya asavar.ne yat avar.nam syaat na puna.h ivar.novar.nau . atha matam etat u.h sthaane a.na.h ca ana.na.h ca prasa:nge a.n eva bhavati rapara.h ca iti siddhaa puurvasmin pak.se avar.nasya pratipatti.h . yat tu tat uktam udaattaadi.su do.sa.h bhavati iti iha sa.h do.sa.h jaayate . na jaayate . jaayate sa.h do.sa.h . katham . udaatta.h iti anena a.na.h api pratinirdi;syante ana.na.h api . yadi api pratinirdi;syante na tu praapnuvanti . kim kaara.nam . sthaane antaratama.h bhavati . kuta.h nu khalu dvayo.h paribhaa.sayo.h saavakaa;sayo.h samavasthitayo.h sthaane antaratama.h u.h a.n rapara.h iti ca sthaane antaratama.h iti anayaa paribhaa.sayaa vyavasthaa bhavi.syati na puna.h u.h a.n rapara.h iti . ata.h kim . ata.h e.sa.h do.sa.h jaayate : udaattaadi.su do.sa.h iti . ye ca api ete .rvar.nasya sthaane pratipadam aade;saa.h ucyante te.su raparatvam na praapnoti : .r.rta.h it dhaato.h ut o.s.thyapuurvasya iti . <V>siddham tu prasa:nge raparatvaat</V> . siddham etat . katham . prasa:nge raparatvaat . u.h sthaane a.n prasajyamaana.h eva rapara.h bhavati iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . sthaane iti vartate sthaana;sabda.h ca prasa:ngavaacii . yadi evam aade;sa.h avi;se.sita.h bhavati . aade;sa.h ca vi;se.sita.h . katham . dvitiiyam sthaanagraha.nam prak.rtam anuvartate . tatra evam abhisambandha.h kari.syate : u.h sthaane a.n sthaane iti . u.h prasa:nge a.n prasajyamaana.h eva rapara.h bhavati .
(1.1.51.2) P I.126.20 - 127.3  R I.382	atha a.ngraha.nam kimartham na u.h rapara.h iti eva ucyeta . u.h rapara.h iti iyati ucyamaane ka.h idaaniim rapara.h syaat . ya.h u.h sthaane bhavati . ka.h ca u.h sthaane bhavati . aade;sa.h . <V>aade;sa.h rapara.h iti cet riirividhi.su raparaprati.sedha.h</V> . aade;sa.h rapara.h iti cet riirividhi.su raparatvasya prati.sedha.h vaktavya.h . ke puna.h riirividhaya.h . aka:nlopaana:nana:nrii:nri:naade;saa.h . aka:n: saudhaataki.h . lopa.h : pait.r.svaseya.h . aana:n : hotaapotaarau . ana:n : kartaa hartaa . rii:n : maatriiyati pitriiyati . ri:n : kriyate hriyate . <V>udaattaadi.su ca</V> . kim . raparatvasya prati.sedha.h vaktavya.h . k.rti.h , h.rti.h , k.rtam , h.rtam , prak.rtam , prah.rtam n.r.r;m.h paahi . tasmaat a.ngraha.nam kartavyam .
(1.1.51.3) P I.127.4 - 24  R I.382 - 385	<V>ekaade;sasya upasa:nkhyaanam</V> . ekaade;sasya upasa:nkhyaanam kartavyam : kha.tvar;sya.h , maalar;sya.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . u.h sthaane a.n prasajyamaana.h eva rapara.h bhavati iti ucyate na ca ayam u.h eva sthaane a.n ;si.syate . kim tarhi . u.h ca anyasya ca . avayavagraha.naat siddham . yat atra .rvar.nam tadaa;srayam raparatvam bhavi.syati . tat yathaa maa.saa.h na bhoktavyaa.h iti mi;sraa.h api na bhujyante . <V>avayavagraha.naat siddham iti cet aade;se raantaprati.sedha.h</V> . avyayavagraha.naat siddham iti cet aade;se raantasya prati.sedha.h vaktavya.h : hotaapotaarau . yathaa eva u.h ca anyasya ca sthaane a.n rapara.h bhavati evam ya.h u.h sthaane a.n ca ana.n ca sa.h api rapara.h syaat . yadi puna.h .rvar.naantasya sthaanina.h raparatvam ucyeta : kha.tvar;sya.h , maalar;sya.h . na evam ;sakyam . iha hi do.sa.h syaat : kartaa hartaa kirati girati . .rvar.naantasya iti ucyate . na ca etat .rvar.naantam . nanu ca etat api vyapade;sivadbhaavena .rvar.naantam . arthavataa vyapade;sivadbhaava.h na ca e.sa.h arthavaan . tasmaat na evam ;sakyam . na cet evam upasa:nkhyaanam kartavyam . iha ca raparatvaprati.sedha.h vaktavya.h : maatu.h , pitu.h iti . ubhayam na vaktavyam . katham . iha ya.h dvayo.h .sa.s.thiinirdi.s.tayo.h prasa:nge bhavati labhate asau anyatarata.h vyapade;sam . tat yathaa devadattasya putra.h , devadattaayaa.h putra.h iti . katham maatu.h pitu.h iti . astu atra raparatvam . kaa ruupasiddi.h . raat sasya iti sakaarasya lopa.h rephasya visarjaniiya.h . na evam ;sakyam . iha hi maatu.h karoti , pitu.h karoti iti apratyayavisarjaniiyasya iti .satvam prasajyeta . apratyayasvisarjaniiyasya iti ucyate . pratyayavisarjaniiya.h ca ayam . lupyate atra pratyaya.h raat sasya iti . evam tarhi bhraatu.sputragraha.nam j;naapakam ekaade;sanimittaat .satvaprati.sedhasya . yat ayam kaskaadi.su bhraatu.sputra;sabdam pa.thati tat j;naapayati aacaarya.h na ekaade;sanimitttaat .satvam bhavati iti . 
(1.1.51.4) P I.127.25 - 130.2  R I.385 - 391	kim puna.h ayam puurvaanta.h aahosvit paraadi.h aahosvit abhakta.h . katham ca ayam puurvaanta.h syaat katham vaa paraadi.h katham vaa abhakta.h . yadi anta.h iti vartate tata.h puurvaanta.h . atha aadi.h iti vartate tata.h paraadi.h . atha ubhayam niv.rttam tata.h abhakta.h . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>abhakte diirghalatvayagabhyastasvarahalaadi;se.savisarjaniiyaprati.sedha.h pratyayaavyavasthaa ca</V> . yadi abhakta.h diirghatvam na praapnoti : gii.h , puu.h . rephavakaaraantasya dhaato.h iti diirghatvam na praapnoti . kim puna.h kaara.nam rephavakaaraabhyaam dhaatu.h vi;se.syate na puna.h padam vi;se.syate rephavakaaraantasya padasya iti . na evam ;sakyam . iha api prasajyeta : agni.h , vaayu.h iti . evam tarhi rephavakaaraabhyaam padam vi;se.sayi.syaama.h dhaatunaa ikam : rephavakaaraantasya padasya ika.h dhaato.h iti . evam api priyam graama.ni kulam asya priyagraama.ni.h , priyasenaani.h atra api praapnoti . tasmaat dhaatu.h eva vi;se.syate . dhaatau ca vi;se.syamaa.ne iha diirghatvam na praapnoti : gii.h , puu.h . diirgha . latva : latvam ca na sidhyati : nijegilyate . gra.h ya:ni iti latvam na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . gra.h iti anantarayogaa e.saa .sa.s.thii . evam api sva.h jegilyate iti atra api praapnoti . evam tarhi ya:naa aanantaryam vi;se.sayi.syaama.h . atha vaa gra.h iti pa;ncamii . latva . yaksvara : yaksvara.h ca na sidhyati . giiryate svayam eva , puuryate svayam eva . aca.h kart.ryaki iti e.sa.h svara.h na praapnoti rephe.na vyavahitatvaat . na e.sa.h do.sa.h . svaravidhau vya;njanam avidyamaanavat iti na asti vyavadhaanam . yaksvara . abhyastasvara : abhyastasvara.h ca na sidhyati : maa hi sma te piparu.h , maa hi sma te bibharu.h . abhyastaanaam aadi.h udaatta.h bhavati ajaadau lasaarvadhaatuke iti e.sa.h svara.h na praapnoti rephe.na vyavahitatvaat . na e.sa.h do.sa.h . svaravidhau vya;njamam avidyamaanavat iti na asti vyavadhaanam . abhyastasvara . halaadi;se.sa : halaadi;se.sa.h ca na sidhyati : vav.rte vav.rdhe . abhyaasasya iti halaadi;se.sa.h na praapnoti . halaadi;se.sa . visarjaniiya : visarjaniiyasya ca prati.sedha.h vaktavya.h : naarku.ta.h , naarpatya.h . kharavasaanayo.h visarjaniiya.h iti visarjaniiya.h praapnoti . visarjaniiya . pratyayaavyavasthaa : pratyaye vyavasthaa na prakalpate : kirata.h , girata.h . repha.h api abhakta.h pratyaya.h api . tatra vyavasthaa na prakalpate . evam tarhi puurvaanta.h kari.syate . <V>puurvaante rvavadhaara.nam visarjaniiyaprati.sedha.h yaksvara.h ca</V> . yadi puurvaanta.h ro.h avadhaara.nam kartavyam : ro.h supi . ro.h eva supi na anyasya rephasya : sarpi.s.su dhanu.s.su . iha maa bhuut : giir.su puur.su . paraadau api sati avadhaara.nam kartavyam catur.su iti evam artham . visarjaniiyaprati.sedha.h : visarjaniiyasya ca prati.sedha.h vaktavya.h : naarku.ta.h , naarpatya.h . kharavasaanayo.h visarjaniiya.h iti visarjaniiya.h praapnoti . paraadau api visarjaniiyasya prati.sedha.h vaktavya.h naarkalpi.h iti evamartham . kalpipadasa:nghaatabhakta.h asau na utsahate avayavasya padaantataam vihantum iti k.rtvaa visarjaniiya.h praapnoti . yaksvara.h : yaksvara.h ca na sidhyati : giiryate svayam eva , puuryate svayam eva . aca.h kart.ryaki iti e.sa.h svara.h na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . upade;se iti vartate . atha vaa puna.h astu paraadi.h . <V>paraadau akaaralopautvapukprati.sedha.h ca:ni upadhaahrasvatvam i.ta.h avyavasthaa abhyaasalopa.h abhyastataadisvara.h diirghatvam ca</V> . yadi paraadi.h akaaralopa.h prati.sedhya.h : kartaa hartaa : ata.h lopa.h aardhadhaatuke iti akaaralopa.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . upade;se iti vartate . yadi upade;se iti vartate dhinuta.h , k.r.nuta.h atra lopa.h na praapnoti . na upade;sagraha.nena prak.rti.h abhisambadhyate . kim tarhi . aardhadhaatukam abhisambadhyate . aardhadhaatukopade;se yat akaaraantam iti . akaaralopa . autva : autvam ca prati.sedhyam : cakaara jahaara . aata.h au .nala.h iti autvam praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . nirdi;syamaanasya aade;saa.h bhavanti iti evam na bhavi.syati . ya.h tarhi nirdi;syate tasya kasmaat na bhavati . rephena vyavahitatvaat . autva . pukprati.sedha.h : puk ca prati.sedhya.h : kaarayati haarayati . aataam puk iti puk praapnoti . pukprati.sedha.h . ca:ni upadhaahrasvatvam ca na sidhyati : aciikarat ajiiharat . .nau ca:ni upadhaayaa.h hrasva.h iti hrasvatvam na praapnoti . ca:ni upadhaahrasvatvam . i.ta.h avyavasthaa : i.ta.h ca vyavasthaa na prakalpate : aastaritaa niparitaa . i.t api paraadi.h repha.h api . tatra vyavasthaa na prakalpate . i.ta.h avyavasthaa . abhyaasalopa.h : abhyaasalopa.h ca vaktavya.h : vav.rte vav.rdhe . abhyaasasya iti halaadi;se.sa.h na praapnoti . abhyaasalopa.h . abhyastasvara : abhyastasvara.h ca na sidhyati : maa hi sma te piparu.h , maa hi sma te bibharu.h . abhyastaanaam aadi.h udaatta.h bhavati ajaadau lasaarvadhaatuke iti e.sa.h svara.h na praapnoti . abhyastasvara . taadisvara.h : taadisvara.h ca na sidhyati : prakartaa prakartum , prahartaa prahartum . taadau ca niti k.rti atau iti e.sa.h svara.h na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . uktam etat : k.rdupade;se vaa taadyartham i.dartham iti . taadisvara.h . diirghatvam : diirghatvam ca na sidhyati : gii.h , puu.h . rephavakaaraantasya dhaato.h iti diirghatvam na praapnoti .
(1.1.52.1) P I.130.4 - 11 R I.391 - 392	kim idam algraha.nam antyavi;se.sa.nam aahosvit aade;savi;se.sa.nam . kim ca ata.h . yadi antyavi;se.sa.nam aade;sa.h avi;se.sita.h bhavati . tatra ka.h do.sa.h . anekaal api aade;sa.h antyasya prasajyeta . yadi puna.h al antyasya iti ucyeta . tatra ayam api artha.h anekaal ;sit sarvasya iti etat na vaktavyam bhavati . idam niyamaartham bhavi.syati : al eva antyasya bhavati na anya.h iti . evam api antya.h avi;se.sita.h bhavati . tatra ka.h do.sa.h . vaakyasya api padasya api antyasya prasajyeta . yadi khalu api e.sa.h abhipraaya.h tat na kriyeta iti antyavi;se.sa.ne api sati tat na kari.syate . katham . :nit ca ala.h antyasya iti etat niyamaartham bhavi.syati : :nit eva anekaal antyasya bhavati na anya.h iti .
(1.1.52.2) P I.130.12 - 20  RI.392 - 394	kimartham puna.h idam ucyate . <V>ala.h antyasya iti sthaane vij;naatasya anusa.mhaara.h</V> . ala.h antyasya iti sthaane vij;naatasya anusa.mhaara.h kriyate sthaane prasaktasya . <V>itarathaa hi ani.s.taprasa:nga.h</V> . itarathaa hi ani.s.taprasa:nga.h prasajyeta . .titkinmita.h api antyasya syu.h . yadi puna.h ayam yoga;se.sa.h vij;naayeta . <V>yoga;se.se ca</V> . kim . ani.s.tam prasajyete . .titkinmita.h api antyasya syu.h . tasmaat su.s.thu ucyate : ala.h antyasya iti sthaane vij;naatasya anusa.mhaara.h itarathaa hi ani.s.taprasa:nga.h iti .
(1.1.53) P I.130.21 - 131.7  R I.394 - 395	taata:n antyasya kasmaat na bhavati . :nit ca ala.h antyasya iti praapnoti . <V>taata:ni :nitkara.nasya saavakaa;satvaat viprati.sedhaat sarvaade;sa.h</V> . taata:ni :nitkara.nasya saavakaa;sam . ka.h avakaa;sa.h . gu.nav.rddhiprati.sedhaartha.h :nakaara.h . taata:ni :nitkara.nasya saavakaa;satvaat viprati.sedhaat sarvaade;sa.h bhavi.syati . prayojanam naama tat vaktavyam yat niyogata.h syaat . yadi ca ayam niyogata.h sarvaade;sa.h syaat tata.h etat prayojanam syaat . kuta.h nu khalu etat :nitkara.naat ayam sarvaade;sa.h bhavi.syati na puna.h antyasya syaat iti . evam tarhi etat eva j;naapayati na taata:n antyasya sthaane bhavati iti yat etam :nitam karoti . itarathaa hi lo.ta.h eruprakara.ne eva bruuyaat tihyo.h taat aa;si.si anyatarasyaam iti .
(1.1.54) P I.131.9 - 17  R I.395 - 396	<V>ala.h antyasya ade.h parasya anekaal ;sit sarvasya iti apavaadaviprati.sedhaat sarvaade;sa.h</V> . ala.h antyasya iti utsarga.h . tasya aade.h parasya anekaal;sit sarvasya iti apavaadau . apavaadaviprati.sedhaat tu sarvaade;sa.h bhavi.syati . aade.h parasya iti asya avakaa;sa.h dvyantarupasargebhya.h apa.h iit : dviipam anviipam . anekaal;sit sarvasya iti asya avakaa;sa.h aste.h bhuu.h : bhavitaa bhavitum . iha ubhayam praapnoti : ata.h bhisa.h ais . anekaal;sit sarvasya iti etat bhavati viprati.sedhena . ;sit sarvasya iti asya avakaa;sa.h idama.h i;s : ita.h , iha . aade.h parasya iti asya avakaa;sa.h sa.h eva . iha ubhayam praapnoti : a.s.taabhya.h au;s . ;sit sarvasya iti etat bhavati viprati.sedhena .
(1.1.55) P I.131.19 - 132.7  R I.396 - 397	;sit sarvasya iti kim udaahara.nam . idama.h i;s : ita.h , iha . na etat asti prayojanam . ;sitkara.naat eva atra sarvaade;sa.h bhavi.syati . idam tarhi : a.s.taabhya.h au;s . nanu ca atra api ;sitkara.naat eva sarvaade;sa.h bhavi.syati . idam tarhi : jasa.h ;sii ja;s;saso.h ;si.h . nanu ca atra api ;sitkara.naat eva sarvaade;sa.h bhavi.syati . asti anyat ;sitkara.ne prayojanam . kim . vi;se.sa.naartha.h . kva vi;se.sa.naarthena artha.h . ;si sarvanaamasthaanam vibhaa.saa :ni;syo.h iti . ;sit sarvasya iti ;sakyam akartum . katham . antyasya ayam sthaane bhavan na pratyaya.h syaat . asatyaam pratyayasa;nj;naayaam itsa;nj;naa na syaat . asatyaam itsa;nj;naayaam lopa.h na syaat . asati lope anekaal . yadaa anekaal tadaa sarvaade;sa.h . yadaa sarvaade;sa.h tada pratyaya.h . yadaa pratyaya.h tadaa itsa;nj;naa . yadaa itsa;nj;naa tadaa lopa.h . evam tarhi siddhe sati yat ;sit sarvasya iti aaha tat j;naapayati aacaarya.h asti e.saa paribhaa.saa : na anubandhak.rtam anekaaltvam bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . tatra asaruupasarvaade;saapprati.sedhe.su p.rthaktvanirde;sa.h anaakaaraantatvaat iti uktam . tat na vaktavyam bhavati iti .
(1.1.56.1) P I.133.2 - 16  R I.398 - 401	vatkara.nam kimartham . sthaanii aade;sa.h analvidhau iti iyati ucyamaane sa;nj;naadhikara.h ayam tatra sthaanii aade;sasya sa;nj;naa syaat . tatra ka.h do.sa.h . aa:na.h yamahana.h aatmanepadam bhavati iti vadhe.h eva syaat . hante.h na syaat . vatkara.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . sthaanikaaryam aade;se atidi;syate guruvat guruputra.h iti yathaa . atha aade;sagraha.nam kimartham . sthaanivat analvidhau iti iyati ucyamaane ka.h idaaniim sthaanivat syaat . ya.h sthaane bhavati . ka.h ca sthaane bhavati . aade;sa.h . idam tarhi prayojanam aade;samaatram sthaanivat yathaa syaat . ekade;savik.rtasya upasa:nkhyaanam codayi.syati . tat na vaktavyam bhavati . atha vidhigraha.nam kimartham . sarvavibhaktyanta.h samaasa.h yathaa vij;naayeta : ala.h parasya vidhi.h alvidhi.h , ala.h vidhi.h alvidhi.h , ali vidhi.h alvidhi.h , alaa vidhi.h alvidhi.h iti . na etat asti prayojanam . praatipadikarnirde;sa.h ayam . praatipadikarnirde;saa.h ca arthatantraa.h bhavanti . na kaa.m cit praadhaanyena vibhaktim aa;srayanti . tatra praatipadikaarthe nirdi.s.te yaam yaam vibhaktim aa;srayitum buddhi.h upajaayate saa saa aa;srayitavyaa . idam tarhi prayojanam : uttarapadalopa.h yathaa vij;naayeta : alam aa;srayate alaa;s.raya.h , alaa;sraya.h vidhi.h alvidhi.h iti . yatra praadhaanyena al aa;sriiyate tatra eva prati.sedha.h syaat . yatra vi;se.sa.natvena al aa;sriiyate tatra prati.sedha.h na syaat . kim prayojanam . pradiivya prasiivya iti valaadilak.sa.na.h i.t maa bhuut iti .
(1.1.56.2) P I.133.17 - 134.9  R I.401 - 402	kimartham puna.h idam ucyate . <V>sthaanyaade;sap.rthaktvaat aade;se sthaanivadanude;sa.h guruvat guruputre iti yathaa</V> . anya.h sthaanii anya.h aade;sa.h . sthaanyaade;sap.rthaktvaat etasmaat kaara.naat sthaanikaaryam aade;se na praapnoti . tatra ka.h do.sa.h . aa:na.h yamahana.h aatmanepadam bhavati iti hante.h eva syaat vadhe.h na syaat . i.syate ca vadhe.h api syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati . tasmaat . sthaanivadanude;sa.h . evamartham idam ucyate . guruvat guruputra.h iti yathaa . tat yathaa guruvat asmin guruputre vartitavyam iti gurau yat kaaryam tat guruputre atidi;syate , evam iha api sthaanikaaryam aade;se atidi;syate . na etat asti prayojanam . lokata.h etat siddham . tat yathaa loke ya.h yasya prasa:nge bhavati labhate asau tatkaaryaa.ni . tat yathaa upaadhyaayasya ;si.sya.h yaajyakulaani gatvaa agraasanaadiini labhate . yadi api taavat loke e.sa.h d.r.s.taanta.h d.r.s.taantasya api tu puru.saarambha.h nivartaka.h bhavati . asti ca iha ka.h cit puru.saarambha.h . asti iti aaha . ka.h . svaruupavidhi.h . hante.h aatmanepadam ucyamaanam hante.h eva syaat vadhe.h na syaat . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati sthaanivat aade;sa.h bhavati iti yat ayam yu.smadasmado.h anaade;se iti aade;saprati.sedham ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . yu.smadasmado.h vibhaktau kaaryam ucyamaanam ka.h prasa:nga.h yat aade;se syaat . pa;syati tu aacaarya.h sthaanivat aade;sa.h bhavati iti . ata.h aade;se prati.sedham ;saasti . idam tarhi prayojanam : analvidhau iti prati.sedham vak.syaami iti , iha maa bhuut : dyau.h , panthaa.h , sa.h iti . etat api na asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati alvidhau sthaanivadbhaava.h na bhavati iti yat ayam ada.h jagdhi.h lyap ti kiti iti ti kiti iti eva siddhe lyabgraha.nam karoti . tasmaat na artha.h anena yogena .
(1.1.56.3) P I.134.10 - 135.8  R I.403 - 406	aarabhyamaa.ne api etasmin yoge <V>alvidhau prati.sedhe avi;se.sa.ne apraapti.h tasya adar;sanaat</V> . alvidhau prati.sedhe asati api vi;se.sa.ne samaa;sriiyama.ne asati tasmin vi;se.sa.ne apraapti.h vidhe.h : pradiivya prasiivya . kim kaara.nam . tasya adar;sanaat . valaade.h iti ucyate na ca atra valaadim pa;syaama.h . nanu ca evamartha.h eva ayam yatna.h kriyate : anyasya kaaryam ucyamaanam anyasya yathaa syaat iti . satyam evamartha.h na tu praapnoti . kim kaara.nam . <V>saamaanyaatide;se vi;se.saanatide;sa.h</V> . saamanye hi atidi;syamaane vi;se.sa.h na atidi.s.ta.h bhavati . tat yathaa : brahma.navat asmin k.satriye vartitavyam iti saamaanyam yat braahma.nakaaryam tat k.satriye atidi;syate . yat vi;si.s.tam maa.thare kau.n.dinye vaa na tat atidi;syate . evam iha api saamaanyam yat pratyayakaaryam tat atidi;syate yat vi;si.s.tam valaade.h iti na tat atidi;syate . yadi evam agrahiit iti i.ta.h ii.ti iti sica.h lopa.h na praapnoti . analvidhau iti puna.h ucyamaane iha api prati.sedha.h bhavi.syati : pradiivya prasiivya iti . vi;si.s.tam hi e.sa.h alam aa;srayate valam naama . iha ca prati.sedha.h na bhavi.syati : agrahiit iti . vi;si.s.tam hi e.sa.h analam aa;srayati i.tam naama . yadi tarhi saamaanyam api atidi;syate vi;se.sa.h ca <V>sati aa;sraye vidhi.h i.s.ta.h</V> . sati ca valaaditve i.taa bhavitavyam : aruditaam aruditam arudita . kim ata.h yat sati bhavitavyam . <V>prati.sedha.h tu praapnoti alvidhitvaat</V> . prati.sedha.h tu praapnoti . kim kaara.nam . alvidhitvaat . alvidhi.h ayam bhavati . tatra analvidhau iti prati.sedha.h praapnoti . <V>na vaa aanude;sikasya prati.sedhaat itare.na bhaava.h</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . aanude;sikasya prati.sedhaat . astu atra aanude;sikasya valaaditvasya prati.sedha.h . svaa;srayam atra valaaditvam bhavi.syati . na etat vivadaamahe valaadi.h na valaadi.h iti . kim tarhi . sthaanivadbhaavaat saarvadhaatukatvam e.sitavyam . tatra analvidhau iti prati.sedha.h praapnoti .
(1.1.56.4) P I.135.9 - 136.4  R I.406 - 408	kim puna.h aade;sini ali aa;sriiyamaa.ne prati.sedha.h bhavati aahosvit avi;se.se.na aade;se aade;sini ca . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>aade;syalvidhiprati.sedhe kuruvadhapibaam gu.nav.rddhiprati.sedha.h</V> . aade;syalvidhiprati.sedhe kuruvadhapibaam gu.nav.rddhiprati.sedha.h vaktavya.h . kuru iti atra sthaanivadbhaavaat a:ngasa;nj;naa ;svaa;srayam ca laghuupadhatvam . tatra laghuupadhagu.na.h praapnoti . vadhakam iti atra sthaanivadbhaavaat a:ngasa;nj;naa ;svaa;srayam ca adupadhatvam . tatra v.rddhi.h praapnoti . piba iti atra sthaanivadbhaavaat a:ngasa;nj;naa ;svaa;srayam ca laghuupadhatvam . tatra gu.na.h praapnoti . astu tarhi avi;se.se.na aade;se aade;sini ca . <V>aade;syaade;se iti cet supti:nk.rdatidi.s.te.su upasa:nkhyaanam</V> . aade;syaade;se iti cet supti:nk.rdatidi.s.te.su upasa:nkhyaanam kartavyam . sup : v.rk.saaya plak.saaya . sthaanivadbhaavaat supsa;nj;naa svaa;srayam ca ya;naaditvam . tatra prati.sedha.h praapnoti . sup . ti:n : aruditaam aruditam arudita . sthaanivadbhaavaat saarvadhaatukasa;nj;naa svaa;srayam ca valaaditvam . tatra prati.sedha.h praapnoti . ti:n . k.rdatidi.s.tam : bhuvanam , suvanam , dhuvanam . sthaanivadbhaavaat pratyayasa;nj;naa svaa;srayam ca ajaaditvam . tatra prati.sedha.h praapnoti . kim puna.h atra jyaaya.h . aade;sini ali aa;sriiyamaa.ne prati.sedha.h iti jyaaya.h . kuta.h etat . tathaa hi ayam vi;si.s.tam sthaanikaaryam aade;se atidi;sati guruvat guruputre iti yathaa . tat yathaa : guruvat guruputre vartitavyam anyatra ucchi.s.tabhojanaat paadopasa:ngraha.naac ca iti . yadi ca guruputra.h api guru.h bhavati tat api kartavyam . astu tarhi aade;sini ali aa;sriiyamaa.ne prati.sedha.h . nanu ca uktam aade;syalvidhiprati.sedhe kuruvadhapibaam gu.nav.rddhiprati.sedha.h iti . na e.sa.h do.sa.h . karotau taparakara.nanirde;saat siddham . pibati.h adanta.h . vadhakam iti na ayam .nvul . anya.h ayam aka;sabda.h kit au.naadika.h rucaka.h iti yathaa .
(1.1.56.5) P I.136.5 - 137.2  R I.408 - 411	<V>ekade;savik.rtasya upasa:nkhyaanam</V> . ekade;savik.rtasya upasa:nkhyaanam kartavyam . kim prayojanam . pacatu pacantu . ti:ngraha.nena graha.nam yathaa syaat . <V>ekade;savik.rtasya ananyatvaat siddham</V> . ekade;savik.rtam ananyavat bhavati iti ti:ngraha.nena graha.nam bhavi.syati . tat yatha : ;svaa kar.ne vaa pucche vaa chinne ;svaa eva bhavati na a;sva.h na gardabha.h iti . <V>anityatvavij;naanam tu tasmaat upasa:nkhyanam</V> . anityatvavij;naanam tu bhavati . nityaa.h ;sabdaa.h . nitye.su naama ;sabde.su kuu.tasthai.h avicaalibhi.h var.nai.h bhavitavyam anapaayopajanavikaaribhi.h . tatra sa.h eva ayam vik.rta.h ca etat nitye.su na upapadyate . tasmaat upasa:nkhyanam kartavyam . bhaaradvaajiiyaa.h pa.thanti : <V>ekade;savik.rte.su upasa:nkhyaanam</V> . ekade;savik.rte.su upasa:nkhyaanam kartavyam . kim prayojanam . pacatu pacantu : ti:ngraha.nena graha.nam yathaa syaat . kim ca kaara.nam na syaat . <V>anaade;satvaat</V> . aade;sa.h sthaanivat iti ucyate , na ca ime aade;saa.h . <V>ruupaanyatvaat ca</V> . anyat khalu api ruupam pacati iti anyat pacatu iti . ime api aade;saa.h . katham . aadi;syate ya.h sa.h aade;sa.h . ime ca api aadi;syante . <V>aade;sa.h sthaanivat iti cet na anaa;sritatvaat</V> . aade;sa.h sthaanivat iti cet tat na . kim kaara.nam . anaa;sritatvaat . ya.h atra aade;sa.h na asau aa;sriiyate ya.h ca aa;sriiyate na asau aade;sa.h . na etat mantavyam : samudaaye aa;sriiyamaa.ne avayava.h na aa;sriiyate iti . abhyantara.h hi samudaayasya avayava.h . tat yathaa : v.rk.sa.h pracalan saha avayavai.h pracalati . <V>aa;sraya.h iti cet alvidhiprasa:nga.h</V> . aa;sraya.h iti cet alvidhi.h ayam bhavati . tatra analvidhau iti prati.sedha.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . na evam sati ka.h cit api analvidhi.h syaat . ucyate ca idam analvidhau iti . tatra prakar.sagati.h vij;naasyate : saadhiiya.h ya.h alvidhi.h iti . ka.h ca saadhiiya.h alvidhi.h . yatra praadhaanyena al aa;sriiyate . yatra naantariiyaka.h al aa;sriiyate na asau alvidhi.h . atha vaa uktam aade;sagraha.nasya prayojanam : aade;samaatram sthaanivat yathaa syaat iti .
(1.1.56.6) P I.137.3 - 26  R I.411 - 412	<V>anupapannam sthaanyaade;satvam nityatvaat</V> . sthaanii aade;sa.h iti etat nitye.su ;sabde.su na upapadyate . kim kaara.nam . nityatvaat . sthaanii hi naam ya.h bhuutvaa na bhavati . aade;sa.h hi naama ya.h abhuutvaa bhavati . etat ca nitye.su ;sabde.su na upapadyate yat sata.h naama vinaa;sa.h syaat asata.h vaa praadurbhaava.h iti . <V>siddham tu yathaa laukikavaidike.su abhuutapuurve api sthaana;sabdaprayogaat</V> . siddham etat . katham . yathaa laukike.su vaidike.su ca k.rtaante.su abhuutapuurve api sthaana;sabda.h vartate . loke taavat : upaadhyaayasya sthaane ;si.sya.h iti ucyate na ca tatra upaadhyaaya.h bhuutapuurva.h bhavati . vede api : somasya sthaane puutiikat.r.naani abhi.su.nuyaat iti ucyate na ca tatra soma.h bhuutapuurva.h bhavati . <V>kaaryavipari.naamaat vaa siddham</V> . atha vaa kaaryavipari.naamaat siddham etat . kim idam kaaryavipari.naamaat iti . kaaryaa buddhi.h . saa vipari.namyate . nanu ca kaaryaavipari.naamaat iti bhavitavyam . santi ca eva hi auttarpadikaani hrasvatvaani . api ca buddhi.h sampratyaya.h iti anarthaantaram . kaaryaa buddhi.h kaarya.h sampratyaya.h kaaryasya sampratyayasya vipari.naama.h kaaryavipari.naama.h kaaryavipari.naamaat iti . parihaarantaram eva idam matvaa pa.thitam . katham ca idam parihaaraantaram syaat . yadi bhuutapuurve sthaana;sabda.h vartate . bhuutapuurve ca api sthaana;sabda.h vartate . katham . buddhyaa . tat yathaa ka.h cit kasmai cit upadi;sati praaciinam graamaat aamraa.h iti . tasya sarvatra aamrabuddhi.h prasaktaa . tata.h pa;scaat aha ye k.siiri.na.h avarohavanta.h p.rthupar.naa.h te nyagrodhaa.h iti . sa.h tatra aamrabuddhyaa.h nyagrodhabuddhim pratipadyate . sa.h tata.h pa;syati buddhyaa aamraan ca apak.r.syamaa.naan nyagrodhaan ca aadhiiyamaanaan . nityaa.h eva ca svasmin vi.saye aamraa.h nityaa.h ca nyagrodhaa.h . buddhi.h tu asya vipari.namyate . evam iha api asti.h asmai avi;se.se.na upadi.s.ta.h . tasya sarvatra astibuddhi.h prasaktaa . sa.h aste.h bhuu.h iti astibuddhyaa.h bhavatibuddhim pratipadyate . sa.h tata.h pa;syati buddhyaa astim ca apak.r.syamaa.nam bhavatim ca aadhiiyamaanam . nitya.h eva svasmin vi.saye asti.h nitya.h bhavati.h . buddhi.h tu asya vipari.namyate .
(1.1.56.7) P I.138.1 - 10  R I.413 - 414	<V>apavaadaprasa:nga.h tu sthaanivattvaat</V> . apavaade utsargak.rtam ca praapnoti . karma.ni a.n aata.h anupasarge ka.h iti ke api a.ni k.rtam praapnoti . kim kaara.nam . sthaanivattvaat . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . vi.saye.na tu naanaali:ngakara.naat siddham iti . atha vaa . <V>siddham tu .sa.s.thiinirdi.s.tasya sthaanivadvacanaat</V> . siddham etat . katham . .sa.s.thiinirdi.s.tasya aade;sa.h sthaanivat iti vaktavyam . tat tarhi .sa.s.thiinirdi.s.tagraha.nam kartavyam . na kartavyam . prak.rtam anuvartate . kva prak.rtam . .sa.s.thii sthaaneyogaa iti . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na apavaade utsargak.rtam bhavati iti yat ayam ;syanaadiinaam kaan cit ;sita.h karoti : ;syan , ;snam , ;snaa , ;sa.h , ;snu.h iti .
(1.1.56.8) P I.138.11 - 141.22  R I.414 - 421	<V>tasya do.sa.h tayaade;se ubhayaprati.sedha.h</V> . tasya etasya lak.sa.nasya do.sa.h : tayaade;se ubhayaprati.sedha.h vaktavya.h : ubhaye devamanu.syaa.h . tayapa.h graha.nena graha.naat jasi vibhaa.saa praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . ayac pratyayaantaram . yadi pratyayaantaram ubhayii iti iikaara.h na praapnoti . maa bhuut evam . maatraca.h iti evam bhavi.syati . katham . maatrac iti na idam pratyayagraha.nam . kim tarhi . pratyaahaaragraha.nam . kva sannivi.s.taanaam pratyaahaara.h . maatra;sabdaat prabh.rti aa aayaca.h cakaaraat . yadi pratyaahaaragraha.nam kati ti.s.thanti atra api praapnoti . ata.h iti vartate . evam api tailamaatraa ghrtamaatraa iti atra api praapnoti . sad.r;sasya api asannivi.s.tasya na bhavi.syati pratyaahaare.na graha.nam . <V>jaatyakhyaayaam vacanaatide;se sthaanivadbhaavaprati.sedha.h</V> . jaatyakhyaayaam vacanaatide;se sthaanivadbhaavasya prati.sedha.h vaktavya.h . vriihibhya.h aagata.h iti atra ghe.h :niti it gu.na.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . uktam etat : arthaatide;saat siddham iti . <V>:nyaabgraha.ne adiirgha.h</V> . :nyaabgraha.ne adiirgha.h aade;sa.h na sthaanivat iti vaktavyam . kim prayojanam . ni.skau;saambi.h , atikha.tva.h . :nyaabgraha.nena graha.naat sulopa.h maa bhuut iti . nanu ca diirghaat iti ucyate . tat na vaktavyam bhavati . kim puna.h atra jyaaya.h . sthaanivatprati.sedha.h eva jyaayaan . idam api siddham bhavati : atikha.tvaaya atimaalaaya . yaa.t aapa.h iti yaa.t na bhavati . atha idaaniim asati api sthaanivadbhaave diirghatve k.rte pit ca asau bhuutapuurva.h iti k.rtvaa yaa.t aapa.h iti yaa.t kasmaat na bhavati . lak.sa.napratipadoktayo.h pratipadoktasya eva iti . nanu ca idaaniim sati api sthaanivadbhaave etayaa paribhaa.sayaa ;sakyam iha upasthaatum . na iti aaha . na hi idaaniim kva cit api sthaanivadbhaava.h syaat . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . pra;sli.s.tanirde;saat siddham . pra;sli.s.tanirde;sa.h ayam : :nii* ii* iikaaraantaat aa* aap aakaaraantaat iti . <V>aahibhuvo.h ii.tprati.sedha.h</V> . aahibhuvo.h ii.tprati.sedha.h vaktavya.h : aattha abhuut . astibruugraha.nena graha.naat ii.t praapnoti . aahe.h taavat na vaktavya.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na aahe.h ii.t bhavati iti yat ayam aaha.h tha.h iti jhalaadiprakara.ne thatvam ;saasti . na etat asti prayojanam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . bhuutapuurvagati.h yathaa vij;naayeta : jhalaadi.h ya.h bhuutapuurva.h iti . yadi evam thavacanam anarthakam syaat . aathim eva ayam uccaarayet : bruva.h pa;ncaanaam aadita.h aatha.h bruva.h iti . bhavate.h ca api na vaktavya.h . astisica.h ap.rkte iti dvisakaaraka.h nirde;sa.h : aste.h sakaaraantaat iti . <V>vadhyaade;se v.rddhitatvaprati.sedha.h</V> . vadhyaade;se v.rddhitatvaprati.sedha.h vaktavya.h : vadhakam pu.skaram iti . sthaanivadbhaavaat v.rddhitatve praapnuta.h . na e.sa.h do.sa.h . uktam etat : na ayam .nvul . anya.h ayam aka;sabda.h kit au.naadika.h rucaka.h iti yathaa . <V>i.dvidhi.h ca</V> . i.dvidheya.h : aavadhi.sii.s.ta . ekaaca.h upade;se anudaattaat iti prati.sedha.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . aadyudaattanipaatanam kari.syate . sa nipaatanasvara.h prak.rtisvarasya baadhaka.h bhavi.syati . evam api upade;sivadbhaava.h vaktavya.h . yathaa eva hi nipaatanasvara.h prak.rtisvaram baadhate evam pratyayasvaram api baadheta : aavadhi.sii.s.ta iti . na e.sa.h do.sa.h . aardhadhaatukiiyaa.h saamaanyena bhavanti anavasthite.su pratyaye.su . tatra aardhadhaatukasaamaanye vadhibhaave k.rte sati ;si.s.tatvaat pratyayasvara.h bhavi.syati . <V>aakaaraantaat nuk.sukprati.sedha.h</V> . aakaaraantaat nuk.suko.h prati.sedha.h vaktavya.h : vilaapayati bhaapayate . liibhiigraha.nena graha.naat nuk.sukau praapnuta.h . liibhiyo.h pra;sli.s.tanirde;saat siddham . liibhiyo.h pra;sli.s.tanirde;sa.h ayam : lii* ii* iikaaraantasya bhii* ii* iikaaraantasya ca iti . <V>lo.daade;se ;saabhaavajabhaavadhitvahilopaittvaprati.sedha.h</V> . lo.daade;se e.saam prati.sedha.h vaktavya.h : ;si.s.taat , hataat , bhintaat , kurutaat , staat . lo.daade;se k.rte ;saabhaava.h jabhaava.h dhitvam hilopa.h ettvam iti ete vidhaya.h praapnuvanti . na e.sa.h do.sa.h . idam iha sampradhaaryam : lo.daade;sa.h kriyataam ete vidhaya.h iti kim atra kartavyam . paratvaat lo.daade;sa.h . atha idaaniim lo.daade;se k.rte puna.hprasa:ngavij;naanaat kasmaat ete vidhaya.h na bhavanti . sak.rdgatau viprati.sedhe yat baadhitam tat baadhitam eva iti k.rtvaa . <V>trayaade;se srantaprati.sedha.h</V> . trayaade;se srantasya prati.sedha.h vaktavya.h : tis.r.naam . tis.rbhaave k.rte tre.h traya.h iti trayaade;sa.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . idam iha sampradhaaryam : tis.rbhaava.h kriyataam trayaade;sa.h iti kim atra kartavyam . paratvaat tis.rbhaava.h . atha idaaniim tis.rbhaave k.rte puna.hprasa:ngavij;naanaat trayaade;sa.h kasmaat na bhavati . sak.rdgatau viprati.sedhe yat baadhitam tat baadhitam eva iti . <V>aamvidhau ca</V> . aamvidhau ca srantasya prati.sedha.h vaktavya.h : catasra.h ti.s.thanti . catas.rbhaave k.rte caturana.duho.h aam udaatta.h iti aam praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . idam iha sampradhaaryam : catas.rbhaava.h kriyataam caturana.duho.h aam udaatta.h iti aam iti kim atra kartavyam . paratvaat catas.rbhaava.h . atha idaaniim catas.rbhaave k.rte puna.hprasa:ngavij;naanaat aam kasmaat na bhavati . sak.rdgatau viprati.sedhe yat baadhitam tat baadhitam eva iti . <V>svare vasvaade;se</V> . svare vasvaade;se prati.sedha.h vaktavya.h : vidu.sa.h pa;sya . ;satu.h anuma.h nadyajaadii antodaattaat iti e.sa.h svara.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . anuma.h iti prati.sedha.h bhavi.syati . anuma.h iti ucyate na ca atra numam pa;syaama.h . anuma.h iti na idam aagamagraha.nam . kim tarhi . pratyaahaaragraha.nam . kva sannivi.s.taanaam pratyaahaara.h . ukaaraat prabh.rti aa numa.h makaaraat . yadi pratyaahaaragraha.nam lunataa punataa atra api praapnoti . anumgraha.nena na ;satrantam vi;se.syate . kim tarhi . ;sataa eva vi;se.syate : ;sataa ya.h anumka.h iti . ava;syam ca etat evam vij;neyam . aagamagraha.ne hi sati iha prasajyeta : mu;ncataa mu;ncata.h iti . <V>go.h puurva.nittvaatvasvare.su</V> . go.h puurva.nittvaatvasvare.su prati.sedha.h vaktavya.h : citragvagram , ;sabalagvagram . sarvatra vibhaa.saa go.h iti vibhaa.saa puurvatvam praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . e:na.h iti vartate . tatra analvidhau iti prati.sedha.h bhavi.syati . evam api he citrago agram atra praapnoti . .nittvam : citragu.h , citraguu citragava.h . goto .nit iti .nittvam praapnoti . aatvam : citragum pa;sya ;sabalagum pa;sya . aa ota.h iti aatvam praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . taparakara.naat siddham . taparakara.nasaamaarthyaat .nittvaatve na bhavi.syata.h . svara : bahugumaan . na go;svansaavavar.na iti prati.sedha.h praapnoti . <V>karotipibyo.h prati.sedha.h</V> . karotipibyo.h prati.sedha.h vaktavya.h : kuru piba iti . sthaanivadbhaavaat laghuupadhagu.na.h praapnoti . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . karotau taparakara.nanirde;saat siddham , pibati.h adanta.h iti .
(1.1.57.1) P I.141.24 - 144.17 R I.421 - 431	aca.h iti kimartham . pra;sna.h , dyuutvaa , aakraa.s.taam aagatya . pra;sna.h , vi;sna.h iti atra chakaarasya ;sakaara.h paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat che ca iti tuk praapnoti . aca.h iti vacanaat na bhavati . na etat asti prayojanam . kriyamaa.ne api vai ajgraha.ne ava;syam atra tugabhaave yatna.h kartavya.h . antara:ngatvaat hi tuk praapnoti . idam tarhi : dyuutvaa . vakaarasya uu.th paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat aci iti ya.naade;sa.h na praapnoti . aca.h iti vacanaat bhavati . etat api na asti prayojanam . svaa;srayam atra actvam bhavi.syati . atha vaa ya.h atra aade;sa.h na asau aa;sriiyate ya.h ca aa;sriiyate na asau aade;sa.h . idam tarhi prayojanam : aakraa.s.taam . sica.h lopa.h paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat .sa.dho.h ka.h si iti katvam praapnoti . aca.h iti vacanaat bhavati . etat api na asti prayojanam .vak.syati etat : puurvatraasiddhe na sthaanivat iti . idam tarhi prayojanam : aagatya , abhigatya . anunaasikalopa.h paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat hrasvasya iti tuk na praapnoti . aca.h iti vacanaat bhavati . atha parasmin iti kimartham . yuvajaani.h , dvipadikaa , vaiyaaghrapadya.h , aadiidhye . yuvajaani.h , vadhuujaani.h iti : jaayaayaa.h ni:n na paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat vali iti yalopa.h na praapnoti . parasmin iti vacanaat bhavati . na etat asti prayojanam . svaa;srayam atra valtam bhavi.syati . atha vaa ya.h atra aade;sa.h na asau aa;sriiyate ya.h ca aa;sriiyate na asau aade;sa.h . idam tarhi prayojanam : dvipadikaa tripadikaa . paadasya lopa.h na paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat padbhaava.h na praapnoti . parasmin iti vacanaat bhavati . etat api na asti prayojanam . punarlopavacanasaamarthyaat sthaanivadbhaava.h na bhavi.syati . idam tarhi prayojanam : vaiyaaghrapadya.h . nanu ca atra api punarvacanasaamarthyaat eva na bhavi.syati . asti hi anyat punarlopavacane prayojanam . kim . yatra bhasa;nj;naa na : vyaaghrapaat , ;syenapaat iti . idam ca api udaahara.nam : aadiidhye , aavevye . ikaarasya ekaara.h na paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat yiivar.nayo.h diidhiivevyo.h iti lopa.h praapnoti . parasmin iti vacanaat bhavati . atha puurvavidhau iti kim artham . he gau.h , baabhraviiyaa.h , naidheya.h . he gau.h iti aukaara.h paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat e:nhrasvaat sambuddhe.h iti lopa.h praapnoti . puurvavidhau iti vacanaat na bhavati . na etat asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na sambuddhilope sthaanivadbhaava.h bhavati iti yat ayam e:nhrasvaat sambuddhe.h iti e:ngraha.nam karoti . na etat asti j;naapakam . gortham etat syaat . yat tarhi pratyaahaaragraha.nam karoti . itarathaa hi ohrasvaat iti eva bruuyaat . idam tarhi prayojanam : baabhraviiyaa.h , maadhaviiyaa.h . vaantaade;sa.h paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat hala.h taddhitasya iti yalopa.h na praapnoti . puurvavidhau iti vacanaat na bhavati . etat api na asti prayojanam . svaa;srayam atra haltvam bhavi.syati . atha vaa ya.h atra aade;sa.h na asau aa;sriiyate ya.h ca aa;sriiyate na asau aade;sa.h . idam tarhi prayojanam : naidheya.h . aakaaralopa.h paranimittaka.h . tasya sthaanivadbhaavaat dvyajlak.sa.na.h .dhak na praapnoti . puurvavidhau iti vacanaat na bhavati . atha vidhigraha.nam kimartham . sarvavibhaktyanta.h samaasa.h yathaa vij;naayeta : puurvasya vidhi.h puurvavidhi.h , puurvasmaat vidhi.h puurvavidhi.h iti . kaani puna.h puurvasmaat vidhau sthaanivadbhaavasya prayojanaani . bebhiditaa , maathitika.h , apiipacan . bebhiditaa , cecchiditaa iti akaaralope k.rte ekaajlak.sa.na.h i.tprati.sedha.h praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati . maathitika.h iti akaaralope k.rte taantaat ka.h iti kaade;sa.h praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati . apiipacan iti ekaade;se k.rte abhyastaat jhe.h jus bhavati iti jusbhaava.h praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati . na etaani santi prayojanaani . kuta.h . praatipadikarnirde;sa.h ayam . praatipadikarnirde;saa.h ca arthatantraa.h bhavanti . na kaa.m cit praadhaanyena vibhaktim aa;srayanti . tatra praatipadikaarthe nirdi.s.te yaam yaam vibhaktim aa;srayitum buddhi.h upajaayate saa saa aa;srayitavyaa . idam tarhi prayojanam : vidhimaatre sthaanivat yathaa syaat anaa;sriiyamaa.naayaam api prak.rtau : vaayvo.h , adhvaryvo.h . lopa.h vyo.h vali iti yalapa.h maa bhuut iti . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . aparavidhau iti tu vaktavyam . kim prayojanam . svavidhau api sthaanivadbhaava.h yathaa syaat . kaani puna.h svavidhau sthaanivadbhaavasya prayojanaani . aayan , aasan , dhinvanti k.r.nvanti dadhi atra , madhu atra cakratu.h , cakru.h . iha taavat : aayan , aasan iti i.nastyo.h ya.nlopayo.h k.rtayo.h anajaaditvaat aa.t ajaadiinaam iti aa.t na praapnoti . sthaanivadbhaavaat bhavati . dhinvanti k.r.nvanti iti ya.naade;se k.rte valaadilak.sa.na.h i.t praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati . dadhi atra madhu atra iti ya.naade;se k.rte sa.myogaantalopa.h praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati . cakratu.h , cakru.h iti ya.naade;se k.rte anactvaat dvirvacanam na praapnoti . sthaanivadbhaavaat bhavati . yadi tarhi svavidhau api sthaanivadbhaava.h bhavati dvaabhyaam , deyam , lavanam atra api praapnoti . dvaabhyaam iti atra atvasya sthaanivadbhaavaat diirghatvam na praapnoti . deyam iti iittvasya sthaanivadbhaavaat gu.na.h na praapnoti . lavanam iti gu.nasya sthaanivadbhaavaat avaade;sa.h na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . svaa;srayaa.h atra ete vidhaya.h bhavi.syanti . tat tarhi vaktavyam aparavidhau iti . na vaktavyam . puurvavidhau iti eva siddham . katham . na puurvgraha.nena aade;sa.h abhisambadhyate : ajaade;sa.h paranimittaka.h puurvasya vidhim prati sthaanivat bhavati . kuta.h puurvasya . aade;saat iti . kim tarhi . nimittam abhisambadhyate : ajaade;sa.h paranimittaka.h puurvasya vidhim prati sthaanivat bhavati . kuta.h puurvasya . nimittaat iti . atha nimitte abhisambadhyamaane yat tat asya yogasya muurdhaabhi.siktam udaahara.nam tat api sa:ng.rhiitam bhavati . kim puna.h tat . pa.tvyaa m.rdvyaa iti . baa.dham sa:ng.rhiitam . nanu ca iikaaraya.naa vyavahitatvaat na asau nimittaat puurva.h bhavati . vyavahite api puurva;sabda.h vartate . tat yathaa : puurvam mathuraayaa.h paa.taliputram iti . atha vaa aade;sa.h eva abhisambadhyate . katham yaani svavidhau sthaanivadbhaavasya prayojanaani . na etaani santi . iha taavat aayan , aasan , dhinvanti k.r.nvanti iti . ayam vidhi;sabda.h asti eva karmasaadhana.h : vidhiiyate vidhi.h . asti bhaavasaadhana.h : vidhaanam vidhi.h iti . karmasaadhanasya vidhi;sabdasya upaadaane na sarvam i.s.tam sa:ng.rhiitam iti k.rtvaa bhaavasaadhanasya vidhi;sabdasya upaadaanam vij;naasyate : puurvasya vidhaanam prati puurvasya bhaavam prati puurva.h syaat iti sthaanivat bhavati iti evam aa.t bhavi.syati i.t ca na bhavi.syati . dadhi atra madhu atra cakratu.h cakru.h iti parihaaram vak.syati 
(1.1.57.2) P I.144.18 - 146.5  R I.431 - 435	kaani puna.h asya yogasya prayojanaani . <V>sto.syaami aham paadikam audavaahim tata.h ;svobhuute ;saataniim paataniim ca . netaarau aagacchatam dhaara.nim raava.nim ca tata.h pa;scaat sra.msyate dhva.msyate ca</V> . iha taavat paadikam audavaahim ;saataniim paataniim dhaara.nim raava.nim iti akaaralope k.rte padbhaava.h uu.th allopa.h .tilopa.h iti ete vidhaya.h praapnuvanti . sthaanivadbhaavaat na bhavanti . sra.msyate dhva.msyate : .nilope k.rte aniditaam hala.h upadhaayaa.h k:niti iti nalopa.h praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati . na etaani santi prayojanaani . asiddhavat atra aa bhaat iti anena api etaani siddhaani . idam tarhi prayojanam : yaajyate vaapyate . .nilope k.rte yajaadiinaam kiti iti samprasaara.nam praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati . etat api na asti prayojanam . yajaadibhi.h atra kitam vi;se.sayi.syaama.h yajaadiinaam ya.h kit iti . ka.h ca yajaadiinaam kit . yajaadibhya.h ya.h vihita.h iti . idam tarhi prayojanam : pa.tvyaa m.rdvyaa iti . parasya ya.naade;se k.rte puurvasya na praapnoti iikaaraya.naa vyavahitatvaat . sthaanivadbhaavaat bhavati . kim puna.h kaara.nam parasya taavat bhavati na puna.h puurvasya . nityatvaat . nitya.h paraya.naade;sa.h . k.rte api puurvaya.naade;se praapnoti ak.rte api praapnoti . nityatvaat paraya.naade;se k.rte puurvasya na praapnoti . sthaanivadbhaavaat bhavati . etat api na asti prayojanam . asiddham bahira:ngalak.sa.nam antara:ngalak.sa.ne iti asiddhatvaat bahira:ngalak.sa.nasya paraya.naade;sasya antara:ngalak.sa.na.h puurvaya.naade;sa.h bhavi.syati . ava;syam ca e.saa paribhaa.saa aa;srayitavyaa svaraartham kartryaa hartryaa iti udaattaya.na.h halpuurvaat iti e.sa.h svara.h yathaa syaat . anena api siddha.h svara.h . katham . <V>aarabhyamaa.ne nitya.h asau</V> . aarabhyamaa.ne tu asmin yoge nitya.h puurvaya.naade;sa.h . k.rte api paraya.naade;se praapnoti ak.rte api . paraya.naade;sa.h api nitya.h . k.rte api puurvaya.naade;se praapnoti ak.rte api . <V>para.h ca asau vyavasthaa</V> . vyavasthayaa ca asau para.h . <V>yugapatsambhava.h na asti</V> . na ca asti yaugapadyena sambhava.h . katham ca sidhyati . <V>bahira:nge.na sidhyati</V> . asiddham bahira:ngalak.sa.nam antara:ngalak.sa.ne iti anena sidhyati . evam tarhi ya.h atra udaattaya.n tadaa;sraya.h svara.h bhavi.syati . iikaaraya.naa vyavahitatvaat na praapnoti . svaravidhau vya;njanam avidyamaanavat bhavati iti na asti vyavadhaanam . saa tarhi e.saa paribhaa.saa kartavyaa . nanu ca iyam api kartavyaa : asiddham bahira:ngalak.sa.nam antara:ngalak.sa.ne iti . bahuprayojanaa e.saa paribhaa.saa . ava;syam e.saa kartavyaa . saa ca api e.saa lokata.h siddhaa . katham . pratya:ngavartii loka.h lak.syate . tat yathaa : puru.sa.h ayam praata.h utthaaya yaani asya prati;sariiram kaaryaa.ni taani taavat karoti tata.h suh.rdaam tata.h sambandhinaam . praatipadikam ca api upadi.s.tam saamaanyabhuute arthe vartate . saamanye vartamaanasya vyakti.h upajaayate . vyaktasya sata.h li:ngasa:nkhyaabhyaam anvitasya baahyena arthena yoga.h bhavati . yayaa eva aanupuurvyaa arthaanaam praadurbhaava.h tayaa eva ;sabdaanaam api tadvat kaaryai.h api bhavitavyam . imaani tarhi prayojanaani : pa.tayati , avadhiit , bahukha.tvaka.h . pa.tayati laghayati iti .tilope k.rte ata.h upadhaayaa.h iti v.rddhi.h praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati . avadhiit iti akaaralope k.rte ata.h halaade.h lagho.h iti vibhaa.saa v.rddhi.h praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati . bahukha.tvaka.h it aapa.h anyatarasyaam hrasvatve k.rte hrasvaante antyaat puurvam iti e.sa.h svara.h praapnoti . sthaanivadbhaavaat na bhavati .
(1.1.57.3) P I.146.6 - 16  R I.435 - 436	iha vaiyaakara.na.h , sauva;sva.h iti yvo.h sthaanivadbhaavaat aayaavau praapnuta.h . tayo.h prati.sedha.h vaktavya.h . <V>aca.h puurvavij;naanaat aico.h siddham</V> . ya.h anaadi.s.taat aca.h puurva.h tasya vidhim prati sthaanivadbhaava.h . aadi.s.taat ca e.sa.h aca.h puurva.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . aca.h iti pa;ncamii : aca.h puurvasya . yadi evam aade;sa.h avi;se.sita.h bhavati . aade;sa.h ca vi;se.sita.h . katham . na bruuma.h yat .sa.s.thiinirdi.s.tam ajgraha.nam tat pa;ncamiinirdi.s.tam kartavyam . kim tarhi anyat kartavyam . anyat ca na kartavyam . yat eva ada.h .sa.s.thiinirdi.s.tam ajgraha.nam tasya dik;sabdai.h yoge pa;ncamii bhavati : ajaade;sa.h paranimittaka.h puurvasya vidhim prati sthaanivat bhavati . kuta.h puurvasya . aca.h iti . tat yathaa aade;sa.h prathamaanirdi.s.ta.h . tasya dik;sabdai.h yoge pa;ncamii bhavati : ajaade;sa.h paranimittaka.h puurvasya vidhim prati sthaanivat bhavati . kuta.h puurvasya . aade;saat iti .
(1.1.57.4) P I.146.17 - 147.18  R I.436 - 438	<V>tatra aade;salak.sa.naprati.sedha.h</V> . tatra aade;salak.sa.nam kaaryam praapnoti . tasya prati.sedha.h vaktavya.h : vaayvo.h , adhvaryvo.h . lopa.h vyo.h vali iti yalopa.h praapnoti . asiddhavacanaat siddham . ajaade;sa.h paranimittaka.h puurvasya vidhim prati asiddha.h bhavati iti vaktavyam . <V>asiddhavacanaat siddham iti cet utsargalak.sa.naanaam anude;sa.h</V> . asiddhavacanaat siddham iti cet utsargalak.sa.naanaam anude;sa.h kartavya.h : pa.tvyaa mrdvyaa iti . nanu ca etat api asiddhavacanaat siddham . <V>asiddhavacanaat siddham iti cet na anyasya asiddhavacanaat anyasya bhaava.h</V> . asiddhavacanaat siddham iti cet tat na . kim kaara.nam . na anyasya asiddhavacanaat anyasya bhaava.h . na hi anyasya asiddhavacanaat anyasya praadurbhaava.h bhavati . na hi devadattasya hantari hate devadattasya praadurbhaava.h bhavati . <V>tasmaat sthaanivadvacanam asiddhatvam ca</V> . tasmaat sthaanivadbhaava.h vaktavya.h asiddhatvam ca . pa.tvyaa m.rdvyaa iti atra sthaanivadbhaava.h . vaayvo.h , adhvaryvo.h iti asiddhatvam . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . sthaanivadvacanaanarthakyam ;saastraasiddhatvaat iti . vi.sama.h upanyaasa.h . yuktam tatra yat ekaade;sa;saastram tuk;saastre asiddham syaat : anyat anyasmin . iha puna.h na yuktam . katham hi tad eva naama tasmin asiddham syaat . tad eva ca api tasmin asiddham bhavati . vak.syati hi aacaarya.h : ci.na.h luki tagraha.naanarthakyam sa:nghaatasya apratyayatvaat talopasya ca asiddhatvaat iti . ci.na.h luk ci.na.h luki eva asiddha.h bhavati . <V>kaamam atidi;syataam vaa sat ca asat ca api na iha bhaara.h asti . kalpya.h hi vaakya;se.sa.h vaakyam vaktari adhiinam hi</V> . atha vaa vatinirde;sa.h ayam . kaamacaara.h ca vatinirde;se vaakya;se.sam samarthayitum . tat yathaa . u;siinaravat madre.su yavaa.h . santi na santi iti . maat.rvat asyaa.h kalaa.h . santi na santi . evam iha api sthaanivat bhavati sthaanivat na bhavati iti vaakya;se.sam samarthayi.syaamahe . iha taavat pa.tvyaa m.rdvyaa iti yathaa sthaanini ya.naade;sa.h bhavati evam aade;se api . iha idaaniim vaayvo.h adhvaryvo.h iti yathaa sthaanini yalopa.h na bhavati evam aade;se api na bhavati .
(1.1.57.5) P I.147.19 - 148.24  R I.438 - 441	kim puna.h anantarasya vidhim prati sthaanivadbhaava.h aahosvit puurvamaatrasya . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>anantarasya cet ekaananudaattadvigusvaragatinighaate.su upasa:nkhyaanam</V> . anantarasya cet ekaananudaattadvigusvaragatinighaate.su upasa:nkhyaanam kartavyam . ekaananudaatta : luniihi atra puniihi atra . anudaattam padam ekavarjam iti e.sa.h svara.h na praapnoti . dvigusvara : pa;ncaaratnya.h , da;saaratnya.h . igantakaala iti e.sa.h svara.h na praapnoti . gatinighaata : yat praluniihi atra , yat prapuniihi atra . ti:ni codaattavati iti e.sa.h svara.h na praapnoti . astu tarhi puurvamaatrasya . <V>puurvamaatrasya iti cet upadhaahrasvatvam</V> . puurvamaatrasya iti cet upadhaahrasvatvam vaktavyam : vaaditavantam prayojitavaan : aviivadat vii.naam parivaadakena . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . ya.h asau .nau .ni.h lupyate tasya sthaanivadbhaavaat hrasvatvam na praapnoti . <V>gurusa;nj;naa ca</V> . gurusa;nj;naa ca na sidhyati : ;sle.smaa3ghna pittaa3ghna daa3dhya;sva maa3dhva;sva . hala.h anantaraa.h sa.myoga.h iti sa.myogasa;nj;naa . sa.myoge guru iti gurusa;nj;naa . guro.h iti pluta.h na praapnoti . nanu ca yasya api anantarasya vidhim prati sthaanivadbhaava.h tasya api anantaralak.sa.na.h vidhi.h sa.myogasa;nj;naa vidheyaa . <V>na vaa sa.myogasya apuurvavidhitvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . sa.myogasya apuurvavidhitvaat . na puurvavidhi.h sa.myoga.h . kim tarhi . puurvaparavidhi.h sa.myoga.h . <V>ekaade;sasya upasa:nkhyaanam</V> . ekaade;sasya upasa:nkhyaanam kartavyam : ;sraayasau gaumatau caaturau , aana.duhau paade , udavaahe . ekaade;se k.rte numaamau padbhaava.h uu.th iti ete vidhaya.h praapnuvanti . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . <V>ubhayanimittatvaat</V> . ajaade;sa.h paranimittaka.h iti ucyate ubhayanimitta.h ca ayam . <V>ubhayaade;satvaat ca</V> . aca.h aade;sa.h ici ucyate aco.h ca ayam aade;sa.h . na e.sa.h do.sa.h . yat taavat ucyate ubhayanimittatvaat iti : iha yasya graame nagare vaa anekam kaaryam bhavati ;saknoti asau tata.h anyatarat vyapade.s.tum : gurunimittam vasaama.h . adhyayananimittam vasaama.h iti . yat api ucyate ubhayaade;satvaat ca iti .:iha ya.h dvayo.h .sa.s.thiinirdi.s.tayo.h prasa:nge bhavati labhate asau anyatarata.h vyapade;sam . tat yathaa devadattasya putra.h , devadattaayaa.h putra.h iti . .
(1.1.57.6) P I.149.1 - 19  R I.441 - 443	atha halaco.h aade;sa.h sthaanivat bhavati utaaho na . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>halaco.h aade;sa.h sthaanivat iti cet vi.m;sate.h tilopa.h ekaade;sa.h</V> . halaco.h aade;sa.h sthaanivat iti cet vi.m;sate.h tilope ekaade;sa.h vaktavya.h : vi.m;saka.h , vi.m;sam ;satam , vi.m;sa.h . <V>sthuulaadiinaam ya.naadilope avaade;sa.h</V> . sthuulaadiinaam ya.naadilope k.rte avaade;sa.h vaktavya.h : sthaviiyaan , daviiyaan . <V>kekayimitrayvo.h iyaade;se etvam</V> . kekayimitrayvo.h iyaade;se etvam na sidhyati : kaikeya.h , maitreya.h . aci iti etvam na sidhyati . <V>uttarapadalope ca</V> . uttarapadalope ca do.sa.h bhavati : dadhyupasiktaa.h saktava.h dadhisaktava.h . aci iti ya.naade;sa.h praapnoti . <V>ya:nlope ya.niya:nuva:na.h</V> . ya:nlope ya.niya:nuva:na.h na sidhyanti : cecya.h , nenya.h , cekriya.h , loluva.h , popuva.h . aci iti ya.niya:nuva:na.h na sidhyanti . astu tarhi na sthaanivat . <V>asthaanivattve ya:nlope gu.nav.rddhiprati.sedha.h</V> . asthaanivattve ya:nlope gu.nav.rddhiprati.sedha.h vaktavya.h : loluva.h , popuva.h , sariis.rpa.h , mariim.rja.h iti . na e.sa.h do.sa.h . na dhaatulope aardhadhaatuke iti prati.sedha.h bhavi.syati .
(1.1.57.7) P I.149.20 - 151.11  R I.443 - 447	kim puna.h aa;sriiyamaa.naayaam prak.rtau sthaanivat bhavati aahosvit avi;se.se.na . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>avi;se.se.na sthaanivat iti cet lopaya.naade;se guruvidhi.h</V> . avi;se.se.na sthaanivat iti cet lopaya.naade;se guruvidhi.h na sidhyati : ;sle.smaa3ghna pittaa3ghna daa3dhya;sva maa3dhva;sva . hala.h anantaraa.h sa.myoga.h iti sa.myogasa;nj;naa sa.myoge guru iti gurusa;nj;naa guro.h iti pluta.h na praapnoti . <V>dvirvacanaadaya.h ca prati.sedhe</V> . dvirvacanaadaya.h ca prati.sedhe vaktavyaa.h : dvirvacanavareyalopa iti . <V>ksalope lugvacanam</V> . ksalope luk vaktavya.h : adugdha , adugdhaa.h : luk vaa duhadihalihaguhaam aatmanepade dantye iti . <V>hante.h ghatvam</V> . hante.h ca ghatvam vaktavyam : ghnanti ghnantu , aghnan . astu tarhi aa;sriiyamaa.naayaam prak.rtau iti . <V>graha.ne.su sthaanivat iti cet jagdhyaadi.su aade;saprati.sedha.h</V> . graha.ne.su sthaanivat iti cet jagdhyaadi.su aade;sasya prati.sedha.h vaktavya.h : niraadya samaadya . ada.h jagdhi.h lyap ti kiti iti jagdhibhaava.h praapnoti . <V>ya.naade;se yulopetvaanunaasikaattvaprati.sedha.h</V> . ya.naade;se yulopetvaanunaasikaattvaanaam prati.sedha.h vaktavya.h . yalopa : vaayvo.h , adhvaryvo.h . lopa.h vyo.h vali iti yalopa.h praapnoti . ulopa : akurvi* aa;saam akurvy aa;saam . nityam karote.h ye ca iti ukaaralopa.h praapnoti . iitva : aluni* aa;saam aluny aa;saam . ii hali agho.h iti iitvam praapnoti . anunaasikaattva : ajaj;ni* aa;saam ajaj;ny aa;saam . ye vibhaa.saa iti anunaasikaattvam praapnoti . <V>raayaatvaprati.sedha.h ca</V> . raaya.h aatvasya ca prati.sedha.h vaktavya.h : raayi* aa;saam raayy aa;saam . raaya.h hali iti aatvam praapnoti . <V>diirghe yalopaprati.sedha.h</V> . diirghe yalopasya prati.sedha.h vaktavya.h : saurye naama himavata.h ;sr:nge tadvaan sauryii himavaan iti sau inaa;sraye diirghatve k.rte iiti yalopa.h praapnoti . <V>ata.h diirghe yalopavacanam</V> . ata.h diirghe yalopa.h vaktavya.h : gaargaabhyaam , vaatsaabhyaam . diirghe k.rte aapatyasya ca taddhite anaati iti prati.sedha.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . aa;sriiyate tatra prak.rti.h : taddhite iti . sarve.saam e.saam parihaara.h : uktam vidhigraha.nasya prayojanam vidhimaatre sthaanivat yathaa syaat anaa;sriiyamaa.naayaam api prak.rtau iti . atha vaa puna.h astu avi;se.se.na sthaanivat iti . nanu ca uktam avi;se.se.na sthaanivat iti cet lopaya.naade;se guruvidhi.h dvirvacanaadaya.h ca prati.sedhe , ksalope lugvacanam , hante.h ghatvam iti . na e.sa.h do.sa.h . yat taavat ucyate avi;se.se.na sthaanivat iti cet lopaya.naade;se guruvidhi.h iti : uktam etat : na vaa sa.myogasya apuurvavidhitvaat iti . yat api ucyate dvirvacanaadaya.h ca prati.sedhe vaktavyaa.h iti : ucyante nyaase eva . ksalope lugvacanam iti : kriyate nyaase eva . hante.h ghatvam iti . saptame parihaaram vak.syati .
(1.1.58.1) P I.151.14 - 152.15  R I.447 - 453	padaantavidhim prati na sthaanivat iti ucyate . tatra vetasvaan iti ru.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . bhasa;nj;naa atra baadhikaa bhavi.syati : tasau matvarthe iti . akaaraantam etat bhasa;nj;naam prati . padasa;nj;naam prati sakaaraantam . nanu ca evam vij;naasyate : ya.h samprati padaanta.h iti . karmasaadhanasya vidhi;sabdasya upaadaane etat evam syaat . ayam ca vidhi;sabda.h asti eva karmasaadhana.h : vidhiiyate vidhi.h . asti bhaavasaadhana.h : vidhaanam vidhi.h iti . tatra bhaavasaadhanasya upaadaane e.sa.h do.sa.h bhavati . iha ca : brahmabandhvaa brahmabandhvai : dhakaarasya ja;stvam praapnoti . asti puna.h kim cit bhaavasaadhanasya vidhi;sabdasya upaadaane sati i.s.tam sa:ng.rhiitam aahosvit do.saantam eva . asti iti aaha . iha kaani santi yaani santi kau sta.h , yau sta.h iti ya.h asau padaanta.h yakaara.h vakaara.h vaa ;sruuyeta sa.h na ;sruuyate . .sa.dika.h ca api siddha.h bhavati . vaacika.h tu na sidhyati . astu tarhi karmasaadhana.h . yadi karmasaadhana.h .sa.dika.h na sidhyati . astu tarhi bhaavasaadhana.h . vaacika.h na sidhyati . vaacika.sa.dikau na sa.mvadete . kartavya.h atra yatna.h . katham brahmabandhvaa brahmabandhvai . ubhayata.h aa;sraye na antaadivat iti . katham vetasvaan . na evam vij;naayate : padasya anta.h padaanta.h padantavidhim prati iti . katham tarhi . pade anta.h padaanta.h padaantavidhim prati iti . atha vaa yathaa eva anyaani api padakaaryaa.ni upaplavante rutvam ja;stvam ca evam idam api padakaaryam upaplo.syate . kim . bhasa;nj;naa naama . vare yalopavidhim prati na sthaanivat bhavati iti ucyate . tatra te apsu yaayaavara.h pravapeta pi.n.daan avar.nalopavidhim prati sthaanivat syaat . na e.sa.h do.sa.h . na evam vij;naayate : vare yalopavidhim prati na sthaanivat bhavati iti . katham tarhi . vare ayalopavidhim prati iti . kim idam ayalopavidhim prati iti . avar.nalopavidhim prati yalopavidhim ca prati iti . atha vaa yogavibhaaga.h kari.syate : vare luptam na sthaanivat . tata.h yalopavidhim ca prati na sthaanivat iti . yalope kim udaahara.nam . ka.n.duuyate.h apratyaya.h ka.n.duu.h iti . na etat asti . kvau luptam na sthaanivat . idam tarhi : saurii balaakaa . na etat asti . upadhaatvavidhim prati na sthaanivat . idam tarhi prayojanam : aaditya.h . na etat asti . puurvatraasiddhe na sthaanivat . idam tarhi : ka.n.duuti.h , valguuti.h . na etat asti prayojanam . ka.n.duuyaa valguuyaa iti bhavitavyam . idam tarhi : ka.n.duuyate.h ktic : braahma.naka.n.duuti.h , k.satriyaka.n.duuti.h .
(1.1.58.2) P I.152.16 - 153.3  R I.453 - 454	<V>prati.sedhe svaradiirghayalope.su lopaajaade;sa.h na sthaanivat</V> . prati.sedhe svaradiirghayalope.su lopaajaade;sa.h na sthaanivat iti vaktavyam . svara : aakar.sika.h , cikiir.saka.h , jihiir.saka.h . ya.h hi anya.h aade;sa.h sthaanivat eva asau bhavati : pa;ncaaratnya.h , da;saaratnya.h . svara . diirgha : pratidiivnaa pratidiivne . ya.h hi anya.h aade;sa.h sthaanivat eva asau bhavati : kiryo.h , giryo.h . diirgha . yalopa : braahma.naka.n.duuti.h , k.satriyaka.n.duuti.h . ya.h hi anya.h aade;sa.h sthaanivat eva asau bhavati : vaayvo.h , adhvaryvo.h iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha hi lopa.h api prak.rta.h aade;sa.h api . vidhigraha.nam api prak.rtam anuvartate . diirghaadaya.h api nirdi;syante . kevalam atra abhisambandhamaatram kartavyam : svaradiirghayalopavidhi.su lopaajaade;sa.h na sthaanivat iti . aanupuurvye.na sannivi.s.taanaam yathe.s.tam abhisambandha.h ;sakyate kartum . na ca etani aanupuurvye.na sannivi.s.taani . anaanupuurvye.na api sannivi.s.taanaam yathe.stam abhisambandha.h bhavati . tat yathaa : ana.dvaaham udahaari yaa tvam harasi ;sirasaa kumbham bhagini saaciinam abhidhaavantam adraak.sii.h iti . tasya yathe.stam abhisambandha.h bhavati : udahaari bhagini yaa tvam kumbham harasi ;sirasaa ana.dvaaham saaciinam abhidhaavantam adraak.sii.h iti .
(1.1.58.3) P I.153.4 - 154.6  R I.455 - 459	<V>kvilugupadhaatvaca:nparanirhraasakutve.su upasa:nkhyaanam</V> . kvilugupadhaatvaca:nparanirhraasakutve.su upasa:nkhyaanam kartavyam . kvau kim udaahara.nam . ka.n.duuyate.h apratyaya.h ka.n.duu.h iti . na etat asti . yalopavidhim prati na sthaanivat . idam tarhi : pipa.thi.sate.h apratyaya.h pipa.thii.h . na etat asti . diirghatvam prati na sthaanivat . idam tarhi : laavayate.h lau.h , paavayate.h pau.h . na etat asti . ak.rtvaa v.rddhyaavaade;sau .nilopa.h . pratyayalak.sa.nena v.rddhi.h bhavi.syati . idam tarhi : lavam aaca.s.te lavayati . lavayate.h apratyaya.h lau.h , pau.h . sthaanivadbhaavaat .ne.h uu.th na praapnoti . kvau luptam na sthaanivat iti bhavati . evam api na sidhyati . katham . kvau .nilopa.h .nau akaaralopa.h . tasya sthaanivadbhaavaat uu.th na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . na evam vij;naayate : kvau luptam na sthaanivat iti . katham tarhi . kvau vidhim prati na sthaanivat . luki kim udaahara.nam . bimbam , badaram . na etat asti . pu.mvadbhaavena api etat siddham . idam tarhi : aamalakam . etat api na asti . vak.syati etat : phale lugvacanaanarthakyam prak.rtyantaratvaat iti . idam tarhi : pa;ncabhi.h pa.tviibhi.h kriita.h pa;ncapa.tu.h , da;sapa.tu.h iti . nanu ca etat api pu.mvadbhaavena eva siddham . katham pu.mvadbhaava.h . bhasya a.dhe taddhite pu.mvat bhavati iti . bhasya iti ucyate . yajaadau ca bham bhavati na ca atra yajaadim pa;syaama.h . pratyayalak.sa.nena yajaadi.h . var.naa;sraye na asti pratyayalak.sa.nam . evam tarhi .thakchaso.h ca iti evam bhavi.syati . .takchaso.h ca iti ucyate . na ca atra .takchasau pa;syaama.h . pratyayalak.sa.nena . na lumataa tasmin iti pratyayalak.sa.nasya prati.sedha.h . na khalu api .thak eva kriitapratyaya.h kriitaadyarthaa.h eva vaa taddhitaa.h . kim tarhi . anye api taddhitaa.h ye lukam prayojayanti : pa;ncendraa.nya.h devataa.h asya iti pa;ncendra.h , da;sendra.h , pa;ncaagni.h , da;saagni.h . upadhaatve kim udaahara.nam . pipa.thi.sate.h apratyaya.h pipa.thii.h iti . na etat asti . diirghavidhim prati na sthaanivat . idam tarhi: saurii balaakaa . na etat asti . yalopavidhim prati na sthaanivat . idam tarhi : paarikhiiya.h . ca:nparanirhraase ca upasa:nkhyanam kartavyam . vaaditavantam prayojitavaan : aviivadat vii.naam parivaadakena . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . ya.h asau .nau .ni.h lupyate tasya sthaanivadbhaavaat hrasvatvam na praapnoti . nanu ca etat api upadhaatvavidhim prati na sthaanivat iti eva siddham . vi;se.se etat vaktavyam . kva . pratyayavidhau iti . iha maa bhuut : pa.tayati laghayati iti . kutve ca upasa:nkhyanam kartavyam . arcayate.h arka.h , marcayate.h marka.h . na etat gha;nantam . au.naadika.h e.sa.h ka;sabda.h . tasmin aa.s.tamikam kutvam . etat api .nicaa vyavahitatvaat na praapnoti .
(1.1.58.4) P I.154.7 - 155.7  R I.459 - 461	<V>puurvatraasiddhe ca</V> . puurvatraasiddhe ca na sthaanivat iti vaktavyam . kim prayojanam . <V>prayojanam ksalopa.h salope</V> ksalopa.h salope prayojanam : adugdha , adugdhaa.h . luk vaa duhadihalihaguhaam aatmanepade dantye iti luggraha.nam na kartavyam . <V>dadha.h aakaaralope aadicaturthatve</V> . dadha.h aakaaralope aadicaturthatve prayojanam : dhatse dhaddhve dhaddhvam iti . dadha.h tatho.h ca iti cakaara.h na kartavya.h bhavati . <V>hala.h yamaam yami lope</V> . hala.h yamaam yami lope prayojanam : aaditya.h . hala.h yamaam yami lopa.h siddha.h bhavati . <V>allopa.nilopau sa.myogaantalopaprabh.rti.su</V> . allopa.nilopau sa.myogaantalopaprabh.rti.su prayojanam : paapacyate.h paapakti.h , yaayajyate.h yaaya.s.ti.h , paacayate.h paakti.h , yaajayate.h yaa.s.ti.h . <V>dvirvacanaadiini ca</V> . dvirvacanaadiini ca na pa.thitavyaani bhavanti . puurvatraasiddhena eva siddhaani bhavanti . kim avi;se.se.na . na iti aaha . <V>vareyalopasvaravarjam</V> . vareyalopam svaram ca varjayitvaa . <V>tasya do.sa.h sa.myogaadilopalatva.natve.su</V> . tasya etasya lak.sa.nasya do.sa.h sa.myogaadilopalatva.natve.su . sa.myogaadilopa : kaakyartham , vaasyartham . sko.h sa.myogaadyo.h ante ca iti lopa.h praapnoti . latvam : nigaaryate nigaalyate . aci vibhaa.saa iti latvam na praapnoti . .natvam : maa.savapanii vriihivaapanii . praatipadikaantasya iti .natvam praapnoti .
(1.1.59.1) P I.155.9 - 18  R I.461 - 462	<V>aade;se sthaanivadanude;saat tadvata.h dvirvacanam</V> . aade;se sthaanivadanude;saat tadvata.h . ki.mvata.h . aade;savata.h dvirvacanam praapnoti . tata ka.h do.sa.h . <V>tatra abhyaasaruupam</V> . tatra abhyaasaruupam na sidhyati : cakratu.h , cakru.h iti . <V>ajgraha.nam tu j;naapakam ruupasthaanivadbhaavasya</V> . yat ayam ajgraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h ruupam sthaanivat bhavati iti . katham k.rtvaa j;naapakam . ajgraha.nasya etat prayojanam : iha maa bhuut : jeghriiyate , dedhmiiyate iti . yadi ruupam sthaanivat bhavati tata.h ajgraha.nam arthavat bhavati . atha hi kaaryam na artha.h ajgraha.nena . bhavati eva atra dvirvacanam .
(1.1.59.2) P I.155.19 - 156.27  R I.462 - 466	<V>tatra gaa:nprati.sedha.h</V> . tatra gaa:na.h prati.sedha.h vaktavya.h : adhijage . ivar.naabhyaasataa praapnoti . na vaktavya.h . gaa:n li.ti iti dvilakaaraka.h nirde;sa.h : li.ti lakaaraadau iti . <V>k.r.rtyejantadivaadinaamadhaatu.su abhyaasaruupam</V> . k.r.rtyejantadivaadinaamadhaatu.su abhyaasaruupam na sidhyati . k.r.rti : acikiirtat . k.r.rti . ejanta : jagle mamle . ejanta . divaadi : dudyuu.sati susyuu.sati . divaadi . naamadhaatu : bhavanam icchati bhavaniiyati bhavaniiyate.h san : bibhavaniiyi.sati . evam tarhi pratyaye iti vak.syaami . <V>pratyaye iti cet k.r.rtyejantanamadhaatu.su abhyaasaruupam</V> . pratyaye iti cet k.r.rtyejantanamadhaatu.su abhyaasaruupam na sidhyati . divaadaya.h eke parih.rtaa.h . evam tarhi dvirvacananimitte aci ajaade;sa.h sthaanivat iti vak.syaami . sa.h tarhi nimitta;sabda.h upaadeya.h . na hi antare.na nimitta;sabdam nimittaartha.h gamyate . antare.na api nimitta;sabdam nimittaartha.h gamyate . tat yathaa : dadhitrapusam pratyak.sa.h jvara.h . jvaranimittam iti gamyate . na.dvalodakam paadaroga.h . paadaroganimittam iti gamyate . aayu.h gh.rtam . aayu.sa.h nimittam iti gamyate . atha vaa akaara.h matvarthiiya.h : dvirvacanam asmin asti sa.h ayam dvirvacana.h , dvirvacane iti . evam api na j;naayate kiyantam asau kaalam sthaanivat bhavati iti . ya.h puna.h aaha dvirvacane kartavye iti k.rte tasya dvirvacane sthaanivat na bhavi.syati . evam tarhi prati.sedha.h prak.rta.h . sa.h anuvarti.syate . kva prak.rta.h . na padaantadvirvacana iti . dvirvacananimitte aci ajaade;sa.h na bhavati iti . evam api na j;naayate kiyantam asau kaalam na bhavati iti . ya.h puna.h aaha dvirvacane kartavye iti k.rte tasya dvirvacane ajaade;sa.h bhavi.syati . evam tarhi ubhayam anena kriyate : pratyaya.h ca vi;se.syate dvirvacanam ca . katham puna.h ekena yatnena ubhayam labhyam . labhyam iti aaha . katham . eka;se.sanirde;saat . eka;se.sanirde;sa.h ayam : dvirvacanam ca dvirvacanam ca dvirvacanam . dvirvacane ca kartavye dvirvacane aci pratyaye iti dvirvacananimitte aci sthaanivat bhavati . <V>dvirvacananimitte aci sthaanivat iti cet .nau sthaanivadvacanam</V> . dvirvacananimitte aci sthaanivat iti cet .nau sthaanivadbhaava.h vaktavya.h : avanunaavayi.sati , avacuk.saavayi.sati . na vaktavya.h . <V>o.h puya.nji.su vacanam j;naapakam .nau sthaanivadbhaavasya</V> . yat ayam puya.nji apare iti aaha tat j;naapayati aacaarya.h bhavati .nau sthaanivat iti . yadi etat j;naapyate aciikiirtat atra api praapnoti . tulyajaatiiyasya j;naapakam . ka.h ca tulyajaatiiya.h . yathaajaatiiyakaa.h puya.njaya.h . katha;njaatiiyakaa.h ca ete . avar.naparaa.h . katham jagle mamle . anaimittikam aattvam ;siti tu prati.sedha.h .
(1.1.59.3) P I.157.1 - 11 R I.466 - 468	kaani puna.h asya yogasya prayojanaani . papatu.h , papu.h , tasthatu.h , tasthu.h , jagmatu.h , jagmu.h , aa.titat , aa;si;sat , cakratu.h , cakru.h iti . aallopopadhaalopa.nilopaya.naade;se.su k.rte.su anackatvaat dvirvacanam na praapnoti . sthaanivadbhaavaat bhavati . na etaani santi prayojanaani . puurvaviprati.sedhena api etaani siddhaani . katham . vak.syati hi aacaarya.h : dvirvacanam ya.nayavaayaavaade;saallopopadhaalopakikinoruttvebhya.h iti . sa.h puurvaviprati.sedha.h na pa.thitavya.h bhavati . kim puna.h atra jyaaya.h . sthaanivadbhaava.h eva jyaayaan . puurvaviprati.sedhe hi sati idam vaktavyam syaat : odaudaade;sasya ut bhavati cu.tutu;saraade.h abhyaasasya iti . nanu ca tvayaa api ittvam vaktavyam . paraartham mama bhavi.syati : sani ata.h it bhavati iti . mama api tarhi uttvam paraartham bhavi.syati : utparasya ata.h ti ca iti . ittvam api tvayaa vaktavyam yat samaanaa;srayam tadartham : utpipavi.sate sa.myiyavi.sati iti evamartham . tasmaat sthaanivat iti e.sa.h eva pak.sa.h jyaayaan .
(1.1.60) P I.158.2 - 159.4  R I.469 - 471	arthasya sa;nj;naa kartavyaa ;sabdasya maa bhuut iti . itaretaraa;srayam ca bhavati . kaa itaretaraa;srayataa . sata.h adar;sanasya sa;nj;nayaa bhavitavyam sa;nj;naya ca adar;sanam bhaavyate . tat etat itaretaraa;srayam bhavati . itaretaraa;srayaa.ni ca kaaryaa.ni na prakalpante . <V>lopasa;nj;naayaam arthasato.h uktam</V> . kim uktam . arthasya taavat uktam : itikara.na.h arthanirde;saartha.h iti . sata.h api uktam : siddham tu nitya;sabdatvaat iti . nityaa.h ;sabdaa.h . nitye.su ca ;sabde.su sata.h adar;sanasya sa;nj;naa kriyate . na sa;nj;nayaa adar;sanam bhaavyate . <V>sarvaprasa:nga.h tu sarvasya anyatra ad.r.s.tatvaat</V> . sarvaprasa:nga.h tu bhavati . sarvasya adar;sanasya lopasa;nj;naa praapnoti . kim kaara.nam . sarvasya anyatra ad.r.s.tatvaat . sarva.h hi ;sabda.h ya.h yasya prayogavi.saya.h sa.h tata.h anyatra na d.r;syate . trapu jatu iti atra a.na.h adar;sanam . tatra adar;sanam lopa.h iti lopasa;nj;naa praapnoti . tatra ka.h do.sa.h . <V>tatra pratyayalak.sa.naprati.sedha.h</V> . tatra pratyayalak.sa.nam kaaryam praapnoti . tasya prati.sedha.h vaktavya.h . aca.h ;n.niti iti v.rddhi.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . ;n.niti a:ngasya aca.h v.rddhi.h ucyate . yasmaat pratyayavidhi.h tadaadi pratyaye a:ngam bhavati . yasmaat ca atra pratyayavidhi.h na tat pratyaye parata.h yat ca pratyaye parata.h na tasmaat pratyayavidhi.h . kvipa.h tarhi adar;sanam . tatra adar;sanam lopa.h iti lopasa;nj;naa praapnoti . tatra ka.h do.sa.h . tatra pratyayalak.sa.naprati.sedha.h . tatra pratyayalak.sa.nam kaaryam praapnoti . tasya prati.sedha.h vaktavya.h . hrasvasya piti k.rti tuk bhavati iti tuk praapnoti . <V>siddham tu prasaktaadar;sanasya lopasa;nj;nitvaat</V> . siddham etat . katham . prasaktaadar;sanam lopasa;nj;nam bhavati iti vaktavyam . yadi prasaktaadar;sanam lopasa;nj;nam bhavati iti ucyate graama.nii.h , senaanii.h : atra v.rddhi.h praapnoti . prasaktaadar;sanam lopasa;nj;nam bhavati .sa.s.thiinirdi.s.tasya . yadi .sa.s.thiinirdi.s.tasya iti ucyate caahalope eva iti avadhaara.ne caadilope vibhaa.saa iti atra lopasa;nj;naa na praapnoti . atha prasaktaadar;sanam lopasa;nj;nam bhavati iti ucyamaane katham iva etat sidhyati . ka.h ;sabdasya prasa:nga.h . yatra gamyate ca artha.h na ca prayujyate . astu tarhi prasaktaadar;sanam lopasa;nj;nam bhavati iti eva . katham graama.nii.h , senaanii.h . ya.h atra a.na.h prasa:nga.h kvipaa asau baadhyate .
(1.1.61) P I.159.6 - 160.23  R I.471 - 476	pratyayagraha.nam kimartham . <V>lumati pratyayagraha.nam apratyayasa;nj;naaprati.sedhaartham</V> . lumati pratyayagraha.nam kriyate apratyayasya etaa.h sa;nj;naa.h maa bhuuvan iti . kim prayojanam . <V>prayojanam taddhitaluki ka.msiiyapara;savyayo.h luki ca goprak.rtiniv.rttyartham</V> . taddhitaluki goniv.rttyartham ka.msiiyapara;savyayo.h ca luki prak.rtiniv.rttyartham . luk taddhitaluki iti go.h api luk praapnoti . pratyayagraha.naat na bhavati . ka.msiiyapara;savyayo.h ya;na;nau luk ca iti prak.rte.h api luk praapnoti . pratyayagraha.naat na bhavati . goniv.rttyarthena taavat na artha.h . <V>yogavibhaagaat siddham</V> . yogavibhaaga.h kari.syate : go.h upasarjanasya . gontasya praatipadikasya upasarjanasya hrasva.h bhavati . tata.h striyaa.h . striipratyayaantasya praatipadikasya upasarjanasya hrasva.h bhavati . tata.h luk taddhitaluki iti . striyaa.h iti vartate . go.h iti niv.rttam . <V>ka.msiiyapara;savyayo.h vi;si.s.tanirde;saat siddham</V> . ka.msiiyapara;savyayo.h api vi;si.s.tanirde;s.h kartavya.h : ka.msiiyapara;savyayo.h ya;na;nau bhavata.h chayato.h ca luk bhavati iti . sa.h ca ava;syam vi;si.s.tanirde;sa.h kartavya.h kriyamaa.ne api vai pratyayagraha.ne ukaarasa;sabdayo.h maa bhuut iti : kame.h sa.h ka.msa.h . paraan ;s.r.naati iti para;su.h iti . na e.sa.h do.sa.h . u.naadaya.h avyutpannaani praatipadikaani . sa.h e.sa.h ananyaartha.h vi;si.s.tanirde;sa.h kartavya.h pratyayagraha.nam vaa kartavyam . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . :nyaappraatipadikagraha.nam aa:ngabhapadasa;nj;naartham yacchayo.h ca lugartham iti . <V>.sa.s.thiinirde;saartham tu</V> . .sa.s.thiinirde;saartham tarhi pratyayagraha.nam kartavyam . <V>anirde;se hi .sa.s.thyarthaaprasiddhi.h</V> . akriyamaa.ne hi pratyayagraha.ne .sa.s.thyarthasya aprasiddhi.h syaat . kasya . sthaaneyogatvasya . kva puna.h iha .sa.s.thiinirde;saarthena artha.h pratyayagraha.nena yaavataa sarvatra eva .sa.s.thii uccaaryate : a.ni;no.h tadraajasya ya;na;no.h ;sapa.h iti . iha na kaa cit .sa.s.thii : janapade lup iti . atra api prak.rtam pratyayagraha.nam anuvartate . kva prak.rtam . pratyaya.h para.h ca iti . tat vai prathamaanirdi.s.tam .sa.s.thiinirdi.s.tena ca iha artha.h . :nyaappraatipadikaat iti e.saa pa;ncamii pratyaya.h iti prathamaayaa.h .sa.s.thiim prakalpayi.syati tasmaat iti uttarasya . pratyayavidhi.h ayam . na ca pratyayavidhau pa;ncamya.h prakalpikaa.h bhavanti . na ayam pratyayavidhi.h . vihita.h pratyaya.h prak.rta.h ca anuvartate . <V>sarvaade;saartham vaa vacanapraamaa.nyaat</V> . sarvaade;saartham tarhi pratyayagraha.nam kartavyam . luk;slulupa.h sarvaade;saa.h yathaa syu.h . atha kriyamaa.ne api pratyayagraha.ne katham iva luk;slulupa.h sarvaade;saa.h labhyaa.h . vacanapraamaa.nyaat : pratyayagraha.nasaamaa.rthyaat . etat api na asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati luk;slulupa.h sarvaade;saa.h bhavanti iti yat ayam luk vaa duhadihalihaguhaam aatmanepade dantye iti lope k.rte lukam ;saasti . <V>uttaraartham tu</V> . uttaraartham tarhi pratyayagraha.nam kartavyam . na kartavyam . kriyate tatra eva : pratyayalope pratyayalak.sa.nam iti . dvitiiyam kartavyam k.rtsnapratyayalope pratyayalak.sa.nam yathaa syaat . ekade;salope maa bhuut iti : aaghniita sam raayaspo.se.na gmiiya iti .
(1.1.62.1) P I.160.25 - 161.14  R I.476 - 478	pratyayagraha.nam kimartham . lope pratyayalak.sa.nam iti iyati ucyamaane saurathii vahatii iti guruupottamalak.sa.na.h .sya:n prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . na evam vij;naayate : lope pratyayalak.sa.nam pratyayasya praadurbhaava.h iti . katham tarhi . pratyaya.h lak.sa.nam yasya kaaryasya tat lupte api bhavati iti . idam tarhi prayojanam : sati pratyaye yat praapnoti tat pratyayalak.sanena yathaa syaat . lopottarakaalam yat praapnoti tat pratyayalak.sa.nena maa bhuut iti . kim prayojanam . graama.nikulam , senaanikulam : auttarapadike hrasvatve k.rte hrasvasya piti k.rti tuk bhavati iti tuk praapnoti . sa.h maa bhuut iti . yadi tarhi yat sati pratyaye praapnoti tat pratyayalak.sanena bhavati . lopottarakaalam yat praapnoti tat na bhavati jagat , janagat iti atra tuk na praapnoti . lopottarakala.h hi atra tuk aagama.h . tasmaat na artha.h evamarthena pratyayagraha.nena . kasmaat na bhavati graama.nikulam , senaanikulam . bahira:ngam hrasvatvam . antara:nga.h tuk . asiddham bahira:ngam antara:nge . idam tarhi prayojanam : k.rtsnapratyayalope pratyayalak.sa.nam yathaa syaat . ekade;salope maa bhuut iti : aaghniita sam raayaspo.se.na gmiiya iti . puurvasmin api yoge pratyayagraha.nasya etat prayojanam uktam . anyatarat ;sakyam akartum . atha dvitiiyam pratyayagraha.nam kimartham . pratyayalak.sa.nam yathaa syaat var.nalak.sa.nam maa bhuut iti : gave hitam gohitam , raaya.h kulam raikulam iti .
(1.1.62.2) P I.161.15 - 162.21  R I.479 - 482	kimartham puna.h idam ucyate . <V>pratyayalope pratyayalak.sa.navacanam sadanvaakhyaanaat ;saastrasya</V> . pratyayalope pratyayalak.sa.nam iti ucyate sadanvaakhyaanaat ;saastrasya . sat ;saastre.na anvaakhyaayate sata.h vaa ;saastram anvyaakhaayakam bhavati . sadanvaakhyaanaat ;saastrasya ugidacaam sarvanaamasthaane adhaato.h iti iha : eva syaat gomantau yavamantau . gomaan yavamaan iti atra na syaat . i.syate ca syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati . ata.h pratyayalope pratyayalak.sa.navacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . <V>luki upasa:nkhyaanam</V> . luki upasa:nkhyaanam kartavyam : pa;nca sapta . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . <V>lope hi vidhaanam</V> . lope hi pratyayalak.sa.nam vidhiiyate . tena luki na praapnoti . <V>na vaa adar;sanasya lopasa;nj;nitvaat</V> . na vaa kartavyam . kim kaara.nam . adar;sanasya lopasa;nj;nitvaat . adar;sanam lopasa;nj;nam iti ucyate . lumatsa;nj;naa.h ca adar;sanasya kriyante . tena luki api bhavi.syati . yadi evam . <V>pratyayaadar;sanam tu lumatsa;nj;nam</V> . pratyayaadar;sanam tu lumatsa;nj;nam api praapnoti . tatra ka.h do.sa.h . <V>tatra luki ;sluvidhiprati.sedha.h</V> . tatra luki ;sluvidhi.h api praapnoti . sa.h prati.sedhya.h : atti hanti . ;slau iti dvirvacanam praapnoti . <V>na vaa p.rthaksa;nj;naakara.naat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . p.rthaksa;nj;naakara.naat . p.rthaksa;nj;naakara.nasaamarthyaat luki ;sluvidhi.h na bhavi.syati . tasmaat adar;sanasaamaanyaat lopasa;nj;naa lumatsa;nj;naa.h avagaahate . yathaa eva tarhi adar;sanasaamaanyaat lopasa;nj;naa lumatsa;nj;naa.h avagaahate evam lumatsa;nj;naa.h api lopasa;nj;naam avagaaheran . tatra ka.h do.sa.h . agomatii gomatii sampannaa gomatiibhuutaa : luk taddhitaluki iti :niipa.h luk prasajyeta . nanu ca atra api p.rthaksa;nj;naakara.naat iti eva siddham . yathaa eva tarhi p.rthaksa;nj;naakara.nasaamarthyaat lumatsa;nj;naa.h lopasa;nj;naam na avagaahante evam lopasa;nj;naa api lumatsa;nj;naa.h na avagaaheta . tatra sa.h eva do.sa.h : luki upasa:nkhyaanam iti . asti anyat lopasa;nj;naayaa.h p.rthaksa;nj;naakara.ne prayojanam . kim . lumatsa;nj;naasu yat ucyate tat lopamaatre maa bhuut iti . <V>lumati prati.sedhaat vaa</V> . atha vaa yat ayam na lumataa a:ngasya iti prat.sedham ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h bhavati luki pratyayalak.sa.nam iti .
(1.1.62.3) P I.162.22 - 164.10  R I.482 - 486	<V>sata.h nimittaabhaavaat padasa;nj;naabhaava.h</V> . san pratyaya.h ye.saam kaaryaa.naam animittam : raaj;na.h puru.sa.h iti sa.h lupta.h api animittam syaat: raajapuru.sa.h iti . astu tasyaa.h animittam yaa svaadau padam iti padasa;nj;naa yaa tu subantam padam iti padasa;nj;naa saa bhavi.syati . sati etatpratyaye aasiit : anayaa bhavi.syati anayaa na bhavi.syati iti . lupte idaaniim pratyaye yaavata.h eva avadhe.h svaadau padam iti padasa;nj;naa taavata.h eva avadhe.h subantam padam iti . asti ca pratyayalak.sa.nena yajaadiparataa iti k.rtvaa bhasa;nj;naa praapnoti . <V>tugdiirghatvayo.h ca viprati.sedhaanupapatti.h ekayogalak.sa.natvaat parivii.h iti</V> . tugdiirghatvayo.h ca viprati.sedha.h na upapadyate . kva . parivii.h iti . kim kaara.nam . ekayogalak.sa.natvaat . ekayogalak.sa.ne tugdiirghatve . iha lupte pratyaye sarvaa.ni pratyayaa;srayaa.ni kaaryaa.ni paryavapannaani bhavanti . taani etaani pratyutthaapyante . anena eva tuk anena eva ca diirghatvam iti . tat etat ekayogalak.sa.nam bhavati . ekayogalak.sa.naani ca na prakalpante . <V>siddham tu sthaanisa;nj;naanude;saat aanyabhaavyasya</V> . siddham etat . katham . sthaanisa;nj;naa anyabhuutasya bhavati iti vaktavyam . kim k.rtam bhavati . sattaamaatram anena kriyate . yathaapraapte tugdiirghatve bhavi.syata.h . tat vaktavyam bhavati . yadi api etat ucyate atha vaa etarhi sthaanivadbhaava.h na aarabhyate . sthaanisa;nj;naa anyabhuutasya analvidhau iti vak.syaami . yadi evam aa:na.h yamahana.h aatmanepadam bhavati iti hante.h eva syaat vadhe.h na syaat . na hi kaa cit hante.h sa;nj;naa asti yaa vadhe.h atidi;syeta . hante.h api sa;nj;naa asti . kaa . hanti.h eva . katham . svam ruupam ;sabdasya a;sabdasa;nj;naa iti vacanaat svam ruupam ;sabdasya sa;nj;naa bhavati iti hante.h api hanti.h sa;nj;naa bhavi.syati . <V>bhasa;nj;naa:niip.sphagoraatve.su ca siddham</V> . bhasa;nj;naa:niip.sphagoraatve.su ca siddham bhavati . bhasa;nj;naa : raaj;na.h puru.sa.h raajapuru.sa.h . pratyayalak.sa.nena yaci bham iti bhaasa;nj;naa praapnoti . sthaanisa;nj;naa anyabhuutasya analvidhau iti vacanaat na bhavati . :niip : citraayaam jaataa citraa . pratyayalak.sa.nena a.nantaat iikaara.h praapnoti . sthaanisa;nj;naa anyabhuutasya analvidhau iti vacanaat na bhavati . .spha : vata:n.dii . pratyayalak.sa.nena ya;nantaat iti .spha.h praapnoti . sthaanisa;nj;naa anyabhuutasya analvidhau iti vacanaat na bhavati . go.h aatvam . gaam icchati gavyati . pratyayalak.sa.nena ami aa ota.h am;saso.h iti aatvam praapnoti . sthaanisa;nj;naa anyabhuutasya analvidhau iti vacanaat na bhavati . <V>tasya do.sa.h :naunakaaralopettvemvidhaya.h</V> . tasya etasya lak.sa.nasya do.sa.h :naunakaaralopa.h . aardre carman lohite carman . pratyayalak.sa.nena yaci bham iti bhasa;nj;naa siddhaa bhavati . sthaanisa;nj;naa anyabhuutasya analvidhau iti vacanaat na praapnoti . ittvam : aa;sii.h . pratyayalak.sa.nena hali iti itvam siddham bhavati . sthaanisa;nj;naa anyabhuutasya analvidhau iti vacanaat na praapnoti . im : at.r.net . pratyayalak.sa.nena hali iti ittvam siddham bhavati . sthaanisa;nj;naa anyabhuutasya analvidhau iti vacanaat na praapnoti . suutram ca bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam sata.h nimittaabhaavaat padasa;nj;naabhaava.h tugdiirghatvayo.h ca viprati.sedhaanupapatti.h ekayogalak.sa.natvaat parivii.h iti . na e.sa.h do.sa.h . vak.syati atra parihaaram . iha api parivii.h iti ;saastraparaviprati.sedhena paratvaat diirghatvam bhavi.syati .
(1.1.62.4) P I.164.11 - 165.13  R I.486 - 490	kaani puna.h asya yogasya prayojanaani . <V>prayojanam ap.rkta;silope num amaamau gu.nav.rddhidiirghatvema.daa.t;snamvidhaya.h</V> . ap.rktalope ;silope ca k.rte num amaamau gu.nav.rddhii diirghatvam ima.daa.tau ;snamvidhi.h iti prayojanaani . num : agne trii te vaajinaa trii sadhasthaa , taa taa pi.n.daanaam . num . amaamau : he ana.dvan , ana.dvaan . gu.na.h : adhok , ale.t . v.rddhi.h : ni amaar.t . diirghatvam : agne trii te vaajinaa trii sadhasthaa , taa taa pi.n.daanaam . im : at.r.ne.t . a.daa.tau : adhok , ale.t , aiya.h , auna.h . ;snamvidhi.h : abhina.h atra , acchina.h atra . ap.rkta;silopayo.h k.rtayo.h ete vidhaya.h na praapnuvanti . pratyayalak.sa.nena bhavanti . na etaani santi prayojanaani . sthaanivadbhaavena api etaani siddhaani . na sidhyanti . aade;sa.h sthaanivat iti ucyate . na ca lopa.h aade;sa.h . lopa.h api aade;sa.h . katham . aadi;syate ya.h sa.h aade;sa.h . lopa.h api aadi;syate . do.sa.h khalu api syaat yadi lopa.h na aade;sa.h syaat . iha aca.h parasmin puurvavidhau iti etasya bhuuyi.s.thaani lope udaahara.naani taani na syu.h . yatra tarhi sthaanivadbhaava.h na asti tadartham ayam yoga.h vaktavya.h . kva ca sthaanivadbhaava.h na asti . ya.h alvidhi.h . kim prayojanam . prayojanam :naunakaarlopettvemvidhaya.h . <V>bhasa;nj;naa:niip.sphgoraatve.su do.sa.h</V> . bhasa;nj;naa:niip.sphgoraatve.su do.sa.h bhavati . bhasa;nj;naayaam taavat na do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na pratyayalak.sa.nena bhasa;nj;naa bhavati iti yat ayam na :nisambuddhyo.h iti :nau prati.sedham ;saasti . :niipi api : na evam vij;naayate : a.nantaat akaaraantaat . katham tarhi . a.n ya.h akaara.h iti . .sphe api : na evam vij;naayate : ya;nantaat akaarantaat iti . katham tarhi . ya;n ya.h akaara.h iti . go.h aatve api : na evam vij;naayate : ami aci iti . katham tarhi . aci ami iti . prayojanaani api tarhi taani na santi . yat taavat ucyate :naunakaarlopa.h iti kriyate etat nyaase eva : na :nisambuddhyo.h iti . ittvam api . vak.syati etat : ;saasa.h ittve aa;saasa.h kvau iti . imvidhi.h api : hali iti niv.rttam . yadi hali iti niv.rttam t.r.nahaani atra api praapnoti . evam tarhi aci na iti api anuvarti.syate . na tarhi idaaniim ayam yoga.h vaktavya.h . vaktavya.h ca . kim prayojanam . pratyayam g.rhiitvaa yat ucyate tat pratyayalak.sa.nena yathaa syaat ;sabdam g.rhiitvaa yat ucyate tat pratyayalak.sa.nena maa bhuut iti . kim prayojanam . ;sobhanaa.h d.r.sada.h asya sud.r.sat braahma.na.h . so.h manasii* alomo.sasii* iti e.sa.h svara.h maa bhuut iti .
(1.1.63.1) P I.165.15 - 166.8  R I.490 - 492	<V>lumati prati.sedhe ekapadasvarasya upasa:nkhyaanam</V> . lumati prati.sedhe ekapadasvarasya upasa:nkhyaanam kartavyam . ekapadasvare ca lumataa lupte pratyayalak.sa.nam na bhavati iti vaktavyam . kim avi;se.se.na . na iti aaha . <V>sarvaamantritasijluksvaravarjam</V> . sarvasvaram aamantritasvaravam sijluksvaram ca varjayitvaa . sarvasvara : sarvastoma.h , sarvap.r.s.tha.h : sarvasya supi iti aadyudaattatvam yathaa syaat . aamantritasvara : sarpi.h aagaccha , sapta aagacchata : aamantritasya ca iti aadyudaattatvam yathaa syaat . sijluksvara : maa hi daataam , maa hi dhaataam : aadi.h sica.h anyatarasyaam iti e.sa.h svara.h yathaa syaat . kim prayojanam . <V>prayojanam ;ninikilluki svaraa.h</V> . ;ninikitsvaraa.h luki prayojayanti . gargaa.h , vatsaa.h , bidaa.h , urvaa.h , u.s.tragriivaa.h , vaamarajju.h : ;nniti iti aadyudaattatvam maa bhuut iti . iha ca : atraya.h : kita.h iti antodaattatvam maa bhuut iti . <V>pathimatho.h sarvanaamasthaane</V> . pathimatho.h sarvanaamasthaane luki prayojanam . pathipriya.h , mathipriya.h : pathimatho.h sarvanaamasthaane iti e.sa.h svara.h maa bhuut iti . <V>ahna.h ravidhau</V> . ahna.h ravidhau lumataa lupte pratyayalak.sa.nam na bhavati iti vaktavyam . aha.h dadati , aha.h bhu:nkte : ra.h asupi iti pratyayalak.sa.nena prati.sedha.h maa bhuut iti .
(1.1.63.2) P I.166.9 - 167.28  R I.493 - 498	<V>uttarapadatve ca apadaadividhau</V> . uttarapadatve ca apadaadividhau lumataa lupte pratyayalak.sa.nam na bhavati iti vaktavyam . paramavaacaa paramavaace paramagoduhaa paramagoduhe parama;svalihaa parama;svalihe : padasya iti pratyayalak.sa.nena kutvaadiini maa bhuuvan iti . apadaadividhau iti kimartham . dadhisecau dadhiseca.h : saatpadaadyo.h iti prati.sedha.h yathaa syaat . yadi apadaadividhau iti ucyate uttarapadaadhikaara.h na prakalpeta . tatra ka.h do.sa.h . kar.na.h var.nalak.sa.naat iti evamaadi.h vidhi.h na sidhyati . yadi puna.h nalopaadividhau plutyante lumataa lupte pratyayalak.sa.nam na bhavati iti ucyeta . na evam ;sakyam . iha hi : raajakumaaryau raajakumaarya.h iti ;saakalam prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . yat etat siti ;saakalam na iti etat pratyaye ;saakalam na iti vak.syaami . yadi pratyaye ;saakalam na iti ucyate dadhi adhunaa madhu adhunaa : atra api na prasajyeta . pratyaye ;saakalam na bhavati . kasmin . yasmaat ya.h pratyaya.h vihita.h iti . iha tarhi paramadivaa paramadive : diva ut iti uttvam praapnoti iti . astu tarhi avi;se.se.na . nanu ca uktam uttarapadaadhikaara.h na prakalpeta iti . vacanaat uttarapadaadhikaara.h bhavi.syati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . anuv.rtti.h kari.syate . idam asti : yasmaat pratayayavidhi.h tadaadi pratyaye a:ngam , supti:nantam padam . yasmaat supti:nvidhi.h tadaadi subantam ca . na.h kye . naantam kye padasa;nj;nam bhavati yasmaat kyavidhi.h subantam ca . siti ca . siti ca puurvam padasa;nj;nam bhavati yasmaat sidvidhi.h tadaadi subantam ca . svaadi.su asarvanaamasthaane . svaadi.su asarvanaamasthaane puurvam padasa;nj;nam bhavati yasmaat svaadividhi.h tadaadi subantam ca . yaci bham . yajaadipratyaye puurvam padasa;nj;nam bhavati yasmaat yajaadividhi.h tadaadi subantam ca . iha tarhi : paramavaak : asarvanaamasthaane iti prati.sedha.h praapnoti . astu tasyaa.h prati.sedha.h yaa svaadau padam iti padasa;nj;naa yaa tu subantam padam iti padasa;nj;naa saa bhavi.syati . sati etatpratyaye aasiit anayaa bhavi.syati anayaa na bhavi.syati iti . lupte idaaniim pratyaye yaavata.h eva avadhe.h svaadau padam iti padasa;nj;naa taavata.h eva avadhe.h subantam padam iti . asti ca pratyayalak.sa.nena sarvanaamasthaanaparataa iti k.rtvaa prati.sedhaa.h ca baliiyaa.msa.h bhavanti iti prati.sedha.h praapnoti . na aprati.sedhaat . na ayam prasajyaprati.sedha.h : sarvanaamasthaane na iti . kim tarhi . paryudaasa.h ayam : yat anyat sarvanaamasthaanaat iti . sarvanaamasthaane avyaapaara.h . yadi kena cit praapnoti tena bhavi.syati . puurve.na ca praapnoti . apraapte.h vaa . atha vaa anantaraa ya praapti.h saa prati.sidhyate . kuta.h etat . anantarasya vidhi.h vaa bhavati prati.sedha.h vaa iti . puurvaa praapti.h aprati.siddhaa tayaa bhavi.syati . nanu ca iyam praapti.h puurvaam praaptim baadhate . na utsahate prati.siddhaa satii baadhitum . yadi evam paramavaacau paramavaaca.h iti supti:nantam padam iti padasa;nj;naa praapnoti . evam tarhi yogavibhaaga.h kari.syate . svaadi.su puurvam padasa;nj;nam bhavati . tata.h sarvanaamasthaane ayaci puurvam padasa;nj;nam bhavati . tata.h bham . bhasa;nj;nam bhavati yajaadau asarvanaamasthane iti . yadi tarhi sau api padam bhavati , eca.h plutaadhikaare padaantagraha.nam codayi.syati iha maa bhuut : bhadram karo.si gau.h iti , tasmin kriyamaa.ne api bhavi.syati . vaakyapadayo.h antyasya iti evam tat . iha tarhi : dadhisecau dadhiseca.h : saatpadaadyo.h iti padaadilak.sa.na.h prati.sedha.h na praapnoti . maa bhuut evam : padasya aadi.h padaadi.h , padaade.h na iti . katham tarhi . padaat aadi.h padaadi.h , padaade.h na iti evam bhavi.syati . na evam ;sakyam . iha api prasajyeta : .rk.su vaak.su tvak.su kumaarii.su ki;sorii.su iti . saatprati.sedha.h j;naapaka.h svaadi.su padatvena ye.saam padasa;nj;naa na tebhya.h prati.sedha.h bhavati iti . iha tarhi : bahusecau , bahuseca.h : bahuc ayam pratyaya.h . atra padaat aadi.h padaadi.h , padaade.h na iti ucyamaane api na sidhyati . evam tarhi uttarapadatve ca padaadividhau lumataa lupte pratyayalak.sa.nam bhavati iti vak.syaami . tat niyamaartham bhavi.syati : padaadividhau eva na padaantavidhau iti . katham bahusecau bahuseca.h . bahucpuurvasya ca padaadividhau na padaantavidhau iti . <V>dvandve antyasya</V> . dvandve antyasyalumataa lupte pratyayalak.sa.nam na bhavati iti vaktavyam . vaaksraktvacam .
(1.1.63.3) P I.168.1 - 23  R I.498 - 500	iha abhuuvan iti pratyayalak.sa.nena jusbhaava.h praapnoti . <V>sica.h usa.h aprasa:nga.h aakaaraprakara.naat</V> . sica.h usa.h aprasa:nga.h . kim kaara.nam . aakaaraprakara.naat . aata.h iti etat niyamaartham bhavi.syati : aata.h eva sijlugantaat na anyasmaat sijlugantaat iti . iha : iti yu.smatputra.h dadaati , iti asmatputra.h dadaati iti atra yu.smadasmado.h .sa.s.thiicaturthiidvitiiyaasthayo.h vaamnaavau iti vaamnaavaadaya.h praapnuvanti . <V>yu.smadasmado.h sthagraha.naat</V> . sthagraha.nam tatra kriyate . tat ;sruuyamaa.navibhaktivi;se.sa.nam vij;naasyate . asti anyat sthagraha.nasya prayojanam . kim . savibhaktikasya vaamnaavaadaya.h yathaa syu.h iti . na etat asti prayojanam . padasya iti vartate vibhaktyantam ca padam . tatra antare.na api sthagraha.nam savibhaktikasya eva graha.nam bhavi.syati . bhavet siddham yatra vibhaktyantam padam . yatra tu khalu vibhaktau padam tatra na sidhyati : graama.h vaam diiyate , graama.h nau diiyate janapada.h vaam diiyate , janapada.h nau diiyate . sarvagraha.nam api prak.rtam anuvartate . tena savibhaktikasya eva bhavi.syati . iha : cak.su.skaamam yaajayaam cakaara iti ti:n ati:na.h iti . tasya ca nighaata.h tasmaat ca anighaata.h praapnoti . <V>aami lilopaat tasya ca anighaata.h tasmaat ca nighaata.h</V> . aami lilopaat tasya ca anighaata.h tasmaat ca nighaata.h siddha.h bhavi.syati . <V>a:ngaadhikaare i.ta.h vidhiprati.sedhau</V> . a:ngaadhikaare i.ta.h vidhiprati.sedhau na sidhyata.h : jigami.sa sa.mviv.rtsa . a:ngasya iti i.ta.h vidhiprati.sedhau na praapnuta.h . <V>krame.h diirghatvam ca</V> . kim ca . i.ta.h ca vidhiprati.sedhau . na iti aaha . ade;se ayam ca.h pa.thita.h . krame.h ca diirghatvam : utkraama sa:nkraama iti .
(1.1.63.4) P I.168.24 - 169.14  R I.500 - 502	iha kim cit a:ngaadhikaare lumataa lupte pratyayalak.sa.nena bhavati kim cit ca anyatra na bhavati . yadi puna.h na lumataa tasmin iti ucyeta . atha na lumataa tasmin iti ucyamaane kim siddham etat bhavati i.ta.h vidhiprati.sedhau krame.h diirghatvam ca . baa.dham siddham . na i.ta.h ividhiprati.sedhau parasmaipade.su iti ucyate . katham tarhi . sakaaraadau iti . tadvi;se.sa.nam parasmaipadagraha.nam . na khalu api krame.h diirghatvam parasmaipade.su iti ucyate . katham tarhi . ;siti iti . tadvi;se.sa.nam parasmaipadagraha.nam . <V>na lumataa tasmin iti cet hani.ni:naade;saa.h talope</V> . na lumataa tasmin iti cet hani.ni:naade;saa.h talope na sidhyanti : avadhi bhavataa dasyu.h , agaayi bhavataa graama.h , adhyagaayi bhavataa anuvaaka.h . talope k.rte lu:ni iti hani.ni:naade;saa.h na praapnuvanti . na e.sa.h do.sa.h . na lu:ni iti hani.ni:naade;saa.h ucyante . kim tarhi . aardhadhaatuke iti . tadvi;se.sa.nam lu:ngraha.nam . iha ca : sarvastoma.h , sarvap.r.s.tha.h sarvasya supi iti aadyudaattatvam na praapnoti . tat ca api vaktavyam . na vaktavyam . na lumataa a:ngasya iti eva siddham . katham . na lumataa lupte a:ngaadhikaara.h pratinirdi;syate . kim tarhi . ya.h asau lumataa lupyate tasmin yat a:ngam tasya yat kaaryam tat na bhavati . evam api sarvasvara.h na sidhyati . kartavya.h atra yatna.h .
(1.1.65.1) P I.169.16 - 25  R I.502 - 503	kim idam algraha.nam antyavi;se.sa.nam . evam bhavitum arhati . <V>upadhaasa;nj;naayaam algraha.nam antyanirde;sa.h cet sa:nghaataprati.sedha.h</V> . upadhaasa;nj;naayaam algraha.nam antyanirde;sa.h cet sa:nghaatasya prati.sedha.h vaktavya.h . sa:nghaatasya upadhaasa;nj;naa praapnoti . tatra ka.h do.sa.h . ;saasa.h it a:nhalo.h : ;si.s.tvaa ;si.s.ta.h : sa:nghaatasya ittvam praapnoti . yadi puna.h al antyaat iti ucyeta . evam api antya.h avi;se.sita.h bhavati . tatra ka.h do.sa.h . sa:nghaataat api puurvasya upadhaasa;nj;naa prasajyeta . tatra ka.h do.sa.h . ;saasa.h it a:nhalo.h : ;si.s.ta.h , ;si.s.tavaan : ;sakaarasya ittvam prasajyeta . suutram ca bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam upadhaasa;nj;naayaam algraha.nam antyanirde;sa.h cet sa:nghaataprati.sedha.h iti . na e.sa.h do.sa.h . antyavij;naanaat siddham . siddham etat . katham . ala.h antyasya vidhaya.h bhavanti iti antyasya bhavi.syati .
(1.1.65.2) P I.170.1 - 171.9  R I.503 - 506	<V>antyavij;naanaat siddham iti cet na anarthake alontyavidhi.h anabhyaasavikaare</V> . antyavij;naanaat siddham iti cet tat na . kim kaara.nam . na anarthake alontyavidhi.h anabhyaasavikaare . anarthake alontyavidhi.h na iti e.saa paribhaa.saa kartavyaa . kim avi;se.se.na . na iti aaha . anabhyaasavikaare . abhyaasavikaaraan varjayitvaa . bh.r;naam it , artipipartyo.h ca iti . kaani etasyaa.h paribhaa.saayaa.h prayojanaani . <V>prayojanam avyaktaanukara.nasya ata.h itau</V> . antyasya praapnoti . anarthake alontyavidhi.h na bhavati iti na do.sa.h bhavati . na etat asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na antyasya pararuupam bhavati iti yat ayam na aamre.ditasya antyasya tu vaa iti aaha . <V>ghvaso.h et hau abhyaasalopa.h ca</V> . ghvaso.h et hau abhyaasalopa.h ca iti antyasya praapnoti . anarthake alontyavidhi.h na bhavati iti na do.sa.h bhavati . etat api na asti prayojanam . punarlopavacanasaamarthyaat sarvasya bhavi.syati . atha vaa ;sit lopa.h kari.syate . sa.h ;sit sarvasya iti sarvaade;sa.h bhavi.syati . sa.h tarhi ;sakaara.h kartavya.h . na kartavya.h . kriyate nyaase eva . dvi;sakaaraka.h nirde;sa.h : ghvaso.h et hau abhyaasalopa;s;sca iti . <V>aapi lopa.h aka.h anaci</V> . ti.s.thati suutram . anyathaa vyaakhyaayate : aapi hali lopa.h iti antyasya praapnoti . anarthake alontyavidhi.h na bhavati iti na do.sa.h bhavati . etat api na asti prayojanam . ana.h eva lopam vak.syaami . tat ana.h graha.nam kartavyam . na kartavyam . prak.rtam anuvartate . kva prak.rtam . an aapi aka.h iti . tat vai prathamaanirdi.s.tam . .sa.s.thiinirdi.stena ca iha artha.h . hali iti e.saa saptamii an iti prathamaayaa.h .sa.s.thiim prakalpayi.syati : tasmin iti nirdi.s.te puurvasya iti . <V>atra lopa.h abhyaasasya</V> . atra lopa.h abhyaasasya iti antyasya praapnoti . anarthake alontyavidhi.h na bhavati iti na do.sa.h bhavati . etat api na asti prayojanam . atragraha.nasaamarthyaat sarvasya bhavi.syati . asti anyat atragraha.nasya prayojanam . kim . sanadhikaara.h apek.syate , iha maa bhuut : dadhau dadau . antare.na api atragraha.nam sanadhikaaram apek.si.syaamahe . san tarhi sakaaraadi.h apek.syate sani sakaaraadau iti , iha maa bhuut : jij;naapayi.sati . antare.na api atragraha.nam sanam sakaaraadim apek.si.syaamahe . prak.rtaya.h tarhi apek.syante . etaasaam prak.rtiinaam lopa.h yathaa syaat , iha maa bhuut : pipak.sati yiyak.sati . antare.na api atragraha.nam etaa.h prak.rtii.h apek.si.syaamahe . vi.saya.h tarhi apek.syate . muca.h akarmakasya gu.na.h vaa iti iha maa bhuut : mumuk.sati gaam iti . antare.na api atragraha.nam vi.sayam apek.si.syaamahe . katham . akarmakasya iti ucyate . tena yatra eva ayam muci.h akarmaka.h tatra eva bhavi.syati . tasmaat na artha.h anayaa paribhaa.sayaa .
(1.1.65.3) P I.171.10 - 16  R I.506	<V>ala.h antyaat puurva.h al upadhaa iti vaa</V> . atha vaa vyaktam eva pathitavyam ala.h antyaat puurva.h al upadhaasa;nj;na.h bhavati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . <V>avacanaat lokavij;naanaat siddham</V> . antare.na api vacanam lokavij;naanaat siddham etat . katham . loke amii.saam braahma.naanaam antyaat puurva.h aaniiyataam iti ukte yathaajaatiiyaka.h antya.h tathaajaatiiyaka.h antyaat puurva.h aaniiyate .
(1.1.66 - 67.1) P I.171.18 - 172.17  R I.507 - 511	kim udaahara.nam . iha taavat : tasmin iti nirdi.s.te puurvasya iti : ika.h ya.n aci : dadhi atra madhu atra . iha : tasmaat iti uttarasya iti : dvayantarupasargebhya.h apa.h iit : dviipam antariipam samiipam . anyathaajaatiiyakena ;sabdena nirde;sa.h kriyate anyathaajaatiiyaka.h udaahriyate . kim puna.h udaahara.nam . iha taavat : tasmin iti nirdi.s.te puurvasya iti : tasmin a.ni ca yu.smaakaasmaakau iti . tasmaat iti uttarasya iti : tasmaat ;sasa.h na.h pu.msi iti . idam ca api udaahara.nam : ika.h ya.n aci dvyantarupasargebhya.h apa.h iit iti . katham . sarvanaamnaa ayam nirde;sa.h kriyate sarvanaama ca saamaanyavaaci . tatra saamaanye nirdi.s.te vi;se.saa.h api udaahara.naani bhavanti . kim puna.h saamaanyam ka.h vaa vi;se.sa.h . gau.h saamaanyam k.r.s.na.h vi;se.sa.h . na tarhi idaaniim k.r.s.na.h saamaanyam bhavati gau.h vi;se.sa.h bhavati . bhavati ca . yadi saamaanyam api vi;se.sa.h vi;se.sa.h api saamaanyam saamaanyavi;se.sau na prakalpete . prakalpete ca . katham . vivak.saata.h . yadaa asya gau.h saamaanyena vivak.sita.h bhavati k.r.s.na.h vi;se.satvena tadaa gau.h saamaanyam k.r.s.na.h vi;se.sa.h . yadaa k.r.s.na.h saamaanyena vivak.sita.h bhavati gau.h vi;se.satvena tadaa k.r.s.na.h saamaanyam k.r.s.na.h vi;se.sa.h . apara.h aaha : prakalpete ca . katham . pitaaputravat . tat yathaa sa.h eva kam cit prati pitaa bhavati kam cit prati putra.h bhavati evam iha api sa.h eva kam cit prati saamaanyam kam cit prati vi;se.sa.h . ete khalu api nairde;sikaanaam vaarttatarakaa.h bhavanti ye sarvanaamnaa nirde;saa.h kriyante . etai.h hi bahutarakam vyaapyate . atha kimartham upasarge.na nirde;sa.h kriyate . ;sabde saptamyaa nirdi.s.te puurvasya kaaryam yathaa syaat arthe maa bhuut : janapade ati;saayane iti . kim gatam etat upasarge.na aahosvit ;sabdaadhikyaat arthaadhikyam . gatam iti aaha . katham . ni.h ayam bahirbhaave vartate . tat yathaa : ni.skraanta.h de;saat nirde;sa.h . bahirde;sa.h iti gamyate . ;sabda.h ca ;sabdaat bahirbhuuta.h artha.h abahirbhuuta.h . atha nirdi.s.tagraha.nam kimartham . <V>nirdi.s.tagraha.nam aanantaryaartham</V> . nirdi.s.tagraha.nam kriyate aanantaryaartham . aanantaryamaatre kaaryam yathaa syaat . ika.h ya.n aci : dadhi atra madhu atra . iha maa bhuut :samidhau samidha.h , d.r.sadau d.r.sada.h .
(1.1.66 - 67.2) P I.172.19 - 174.5  R I.511 - 515	kimartham puna.h idam ucyate . <V>tasmin tasmaat iti puurvottarayo.h yogayo.h avi;se.saat niyamaartham vacanam dadhi udakam pacati odanam . </V>tasmin tasmaat iti puurvottarayo.h yogayo.h avi;se.saat niyamaartha.h ayam aarambha.h . graame devadatta.h . puurva.h para.h iti sandeha.h . graamaat devadatta.h . puurva.h para.h iti sandeha.h . evam iha api : ika.h ya.n aci . dadhi udakam , pacati odanam . ubhau ikau ubhau acau . aci puurvasya aci parasya iti sandeha.h . ti:n ati:na.h iti ati:na.h puurvasya ati:na.h parasya iti sandeha.h . i.syate ca atra aci puurvasya syaat , ati:na.h parasya iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti niyamaartham vacanam . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . atha yatra ubhayam nirdi;syate kim tatra puurvasya kaaryam bhavati aahosvit parasya iti . <V>ubhayanirde;se viprati.sedhaat pa;ncamiinirde;sa.h</V> . ubhayanirde;se viprati.sedhaat pa;ncamiinirde;sa.h bhavi.syati . kim prayojanam . <V>prayojanam ata.h lasaarvadhaatukanudaattatve</V> . vak.syati taasyaadibhya.h anudaattatve saptamiinirde;sa.h abhyastasijartha.h iti . tasmin kriyamaa.ne taasyaadibhya.h parasya lasaarvadhaatukasya lasaarvadhaatuke parata.h taasyaadiinaam iti sandeha.h . taasyaadibhya.h parasya lasaarvadhaatukasya . <V>baho.h i.s.thaadiinaam aadilopa.h</V> . baho.h uttare.saam i.s.themeyasaam i.s.themaya.hsu parata.h baho.h iti sandeha.h . baho.h uttare.saam i.s.themeyasaam . <V>gota.h .nit</V> . gota.h parasya sarvanaamasthaanasya sarvanaamasthaane parata.h gota.h iti sandeha.h . gota.h parasya sarvanaamasthaanasya . <V>rudaadibhya.h saarvadhaatuke</V> . rudaadibhya.h parasya saarvadhaatukasya saarvadhaatuke parata.h rudaadiinaam iti sandeha.h . rudaadibhya.h parasya saarvadhaatukasya . <V>aane muk iit aasa.h</V> . aasa.h uttarasya aanasya , aane parata.h aasa.h iti sandeha.h . aasa.h uttarasya aanasya . <V>aami sarvanaamna.h su.t</V> . sarvanaamna.h uttarasya aama.h aami parata.h sarvanaamna.h iti sandeha.h . sarvanaamna.h uttarasya . <V>ghe.h :niti aa.t nadyaa.h</V> . nadyaa.h uttare.saam :nitaam :nitsu parata.h nadyaa.h iti sandeha.h . nadyaa.h uttare.saam :nitaam . <V>yaa.t aapa.h</V> . aapa.h uttarasya :nita.h :niti parata.h aapa.h iti sandeha.h . aapa.h uttarasya :nita.h . <V>:nama.h hrasvaat aci :namu.t nityam</V> . :nama.h uttarasya aca.h aci parata.h :nama.h iti sandeha.h . :nama.h uttarasya aca.h . <V>vibhaktivi;se.sanirde;saanavakaa;satvaat aviprati.sedha.h</V> . vibhaktivi;se.sanirde;sasya anavakaa;satvaat ayukta.h ayam viprati.sedha.h . sarvatra eva atra k.rtasaamarthyaa saptamii ak.rtasaamaarthyaa pa;ncamii iti k.rtvaa pa;ncamiinirde;sa.h bhavi.syati .
(1.1.66 - 67.3) P I.174.6 - 175.18  R I.515 - 518	<V>yathaartham vaa .sa.s.thiinirde;sa.h</V> . yathaartham vaa .sa.s.thiinirde;sa.h kartavya.h . yatra puurvasya kaaryam i.syate tatra puurvasya .sa.s.thii kartavyaa . yatra parasya kaaryam i.syate tatra parasya .sa.s.thii kartavyaa . sa.h tarhi tathaa nirde;sa.h kartavya.h . na kartavya.h . anena eva prak.lpti.h bhavi.syati : tasmin iti nirdi.s.te puurvasya .sa.s.thii . tasmaat iti nirdi.s.te parasya .sa.s.thii . tat tarhi .sa.s.thiigraha.nam kartavyam . na kartavyam . prak.rtam anuvartate . kva prak.rtam . .sa.s.thii sthaaneyogaa iti . <V>prakalpakam iti cet niyamaabhaava.h</V> . prakalpakam iti cet niyamasya abhaava.h . uktam ca etat : niyamaartha.h ayam aarambha.h iti . pratyayavidhau khalu api pa;ncamyaa.h prakalpikaa.h syu.h . tatra ka.h do.sa.h . guptijkibhya.h san iti e.saa pa;ncamii san iti prathamaayaa.h .sa.s.thiim prakalpayet tasmaat iti uttarasya iti . astu . na ka.h cit aade;sa.h pratinirdi;syate . tatra aantaryata.h sana.h san eva bhavi.syati . na evam ;sakyam . itsa;nj;naa na prakalpeta . upade;se iti itsa;nj;naa ucyate . <V>prak.rtivikaaraavyavasthaa ca</V> . prak.rtivikaarayo.h ca vyavasthaa na prakalpeta . ika.h ya.n aci : aci iti e.saa saptamii ya.n iti prathamaayaa.h .sa.s.thiim prakalpayet tasmin iti nirdi.s.te puurvasya iti . <V>saptamiipa;ncamyo.h ca bhaavaat ubhayatra .sa.s.thiiprak.lpti.h tatra ubhayakaaryaprasa:nga.h</V> . saptamiipa;ncamyo.h ca bhaavaat ubhayatra eva .sa.s.thii praapnoti . taasyaadibhya.h iti e.saa pa;ncamii lasaarvadhaatuke iti asyaa.h saptamyaa.h .sa.s.thiim prakalpayet tasmaat iti uttarasya iti . tathaa lasaarvadhaatuke iti e.saa saptamii taasyaadibhya.h iti pa;ncamyaa.h .sa.s.thiim prakalpayet tasmin iti nirdi.s.te puurvasya iti . tatra ka.h do.sa.h . ubhayo.h kaaryam tatra praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . yat taavat ucyate : prakalpakam iti cet niyamaabhaava.h iti . maa bhuut niyama.h . saptamiinirdi.s.te puurvasya .sa.s.thii prakalpyate pa;ncamiinirdi.s.te parasya . yaavataa saptamiinirdi.s.te puurvasya .sa.s.thii prakalpyate evam pa;ncamiinirdi.s.te parasya . na utsahate saptamiinirdi.s.te parasya kaaryam bhavitum na api pa;ncamiinirdi.s.te puurvasya . yat api ucyate : pratyayavidhau khalu api pa;ncamyaa.h prakalpikaa.h syu.h iti . santu prakalpikaa.h . nanu ca uktam guptijkibhya.h san iti e.saa pa;ncamii san iti prathamaayaa.h .sa.s.thiim prakalpayet tasmaat iti uttarasya iti . parih.rtam etat : na ka.h cit aade;sa.h pratinirdi;syate . tatra aantaryata.h sana.h san eva bhavi.syati iti . nanu ca uktam : na evam ;sakyam . itsa;nj;naa na prakalpeta . upade;se iti itsa;nj;naa ucyate iti . syaat e.sa.h do.sa.h yadi itsa;nj;naa aade;sam pratiik.seta . tatra khalu k.rtaayaam itsa;nj;naayaam lope ca k.rte aade;sa.h bhavi.syati . upade;se iti hi itsa;nj;naa ucyate . atha vaa na anutpanne sani prak.lptyaa bhavitavyam . yadaa ca utpanna.h san tadaa k.rtasaamarthyaa pa;ncamii iti k.rtvaa prak.lpti.h na bhavi.syati . yat api ucyate : prak.rtivikaaraavyavasthaa ca iti . tatra api k.rtaa prak.rtau .sa.s.thii ika.h iti vik.rtau prathamaa ya.n iti . yatra ca naama sautrii .sa.s.thii na asti tatra prak.lptyaa bhavitavyam . atha vaa astu taavat ika.h ya.n aci iti yatra naama sautrii .sa.s.thii . yadi ca idaaniim aci iti e.saa saptamii ya.n iti prathamaayaa.h .sa.s.thiim prakalpayet tasmin iti nirdi.s.te puurvasya iti astu . na ka.h cit anya.h aade;sa.h pratinirdi;syate . tatra aantaryata.h ya.na.h ya.n eva bhavi.syati . yat api ucyate : saptamiipa;ncamyo.h ca bhaavaat ubhayatra .sa.s.thiiprak.lpti.h tatra ubhayakaaryaprasa:nga.h iti . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na ubhe yugapat prakalpike bhavata.h iti yat ayam eka.h puurvaparayo.h iti puurvagraha.nam karoti .
(1.1.68.1) P I.175.20 - 23  R I.519 - 520	ruupagraha.nam kim artham na svam ;sabdasya a;sabdasa;nj;naa bhavati iti eva ruupam ;sabasya sa;nj;naa bhavi.syati . na hi anyat svam ;sabdasya asti anyat ata.h ruupaat . evam tarhi siddhe sati yat ruupagraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h asti anyat ruupaat svam ;sabdasya iti . kim puna.h tat . artha.h . kim etasya j;naapane prayojanam . arthavadgraha.ne na anarthakasya iti e.saa paribhaa.saa na kartavyaa bhavati .
(1.1.68.2) P I.175.24 - 176.24  R I.520 - 523	kimartham puna.h idam ucyate . <V>;sabdena arthagate.h arthasya asambhavaat tadvaacina.h sa;nj;naaprati.sedhaartham sva.mruupavacanam</V> . ;sabdena uccaaritena artha.h gamyate . gaam aanaya dadhi a;saana iti artha.h aaniiyate artha.h ca bhujyate . arthasya asambhavaat . iha vyaakara.ne arthe kaaryasya asambhava.h . agne.h .dak iti : na ;sakyate a:ngaarebhya.h para.h .dhak kartum . ;sabdena arthagate.h arthasya asambhavaat yaavanta.h tadvaacina.h ;sabdaa.h taavadbhya.h sarvebhya.h utpatti.h praapnoti . i.syate ca tasmaat eva syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti tadvaacina.h sa;nj;naaprati.sedhaartham sva.mruupavacanam . evamartham idam ucyate . <V>na vaa ;sabdapuurvaka.h hi arthe sampratyaya.h tasmaat arthaniv.rtti.h</V> . na vaa etat prayojanam asti . kim kaara.nam . ;sabdapuurvaka.h hi arthe sampratyaya.h . ;sabdapuurvaka.h hi arthasya sampratyaya.h . aata.h ca ;sabdapuurvaka.h : ya.h api hi asau aahuuyate naamnaa naama yadaa anena na upalabdham bhavati tada p.rcchati kim bhavaan aaha iti . ;sabdapuurvaka.h ca arthasya sampratyaya.h iha ca vyaakara.ne ;sabde kaaryasya sambhava.h arthe asambhava.h . tasmaat arthaniv.rtti.h bhavi.syati . idam tarhi prayojanam a;sabdasa;nj;naa iti vak.syaami iti . iha maa bhuut : daadhaa.h ghu adaap taraptamapau gha.h iti . <V>sa;nj;naaprati.sedhaanarthakyam vacanapraamaa.nyaat</V> . sa;nj;naaprati.sedha.h ca anarthaka.h . ;sabdasa;nj;naayaam svaruupavidhi.h kasmaat na bhavati . vacanapraamaa.nyaat . ;sabdasa;nj;naavacanasaamarthyaat . nanu ca vacanapraamaa.nyaat sa;nj;ninaam sampratyaya.h syaat svaruupagraha.naat ca sa;nj;naayaa.h . etat api na asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati ;sabdasa;nj;naayaam na svaruupavidhi.h bhavati iti yat ayam .s.naantaa .sa.t iti .sakaaraantaayaa.h sa:nkhyaayaa.h .sa.tsa;nj;naam ;saasti . itarathaa hi vacanapraamaa.nyaat nakaaraantaayaa.h sa:nkhyaayaa.h sampratyaya.h syaat svaruupagraha.naat ca .sakaaraantaayaa.h . na etat asti prayojanam . na hi .sakaaraantaa sa;nj;naa . kaa tarhi . .dakaaraantaa . asiddham ja;stvam . tasya asiddhatvaat .sakaaraantaa . mantraadyartham tarhi idam vaktavyam . mantre , .rci yaju.si iti yat ucyate tat mantra;sabde .rk;sabde ca yaju.h;sabde ca maa bhuut . <V>mantraadyartham iti cet ;saastrasaamarthyaat arthagate.h siddham</V> . mantraadyartham iti cet na . kim kaara.nam . ;saastrasaamarthyaat arthasya gati.h bhavi.syati . mantre , .rci yaju.si iti yat ucyate tat mantra;sabde .rk;sabde ca yaju.h;sabde ca tasya kaaryasya sambhava.h na asti iti k.rtvaa mantraadisahacarita.h ya.h artha.h tasya gati.h bhavi.syati saahacaryaat .
(1.1.68.3) P I.176.25 - 177.16  R I.523 - 525	<V>sit tadvi;se.saa.naam v.rk.saadyartham</V> . sinnirde;sa.h kartavya.h . tata.h vaktavyam : tadvi;se.saa.naam graha.nam bhavati iti . kim prayojanam . v.rk.saadyartham . vibhaa.saa v.rk.sam.rga iti : plak.sanyagrodham , plak.sanyagrodhaa.h . <V>pit paryaayavacanasya ca svaadyartham</V> . pinnirde;sa.h kartavya.h . tata.h vaktavyam : paryaayavacanasya tadvi;se.saa.naam ca graha.nam bhavati svasya ca ruupasya iti . kim prayojanam . svaadyartham . sve pu.sa.h : svapo.sam pu.syati raipo.sam , vidyaapo.sam , gopo.sam a;svapo.sam . <V>jit paryaayavacanasya eva raajaadyartham</V> . jinnirde;sa.h kartavya.h . tata.h vaktavyam paryaayavacanasya eva graha.nam bhavati . kim prayojanam . raajaadyartham . sabhaa raajaamanu.syapuurvaa : inasabham ii;svarasabham . tasya eva na bhavati : raajasabhaa . tadvi;se.saa.naam ca na bhavati : pu.syamitrasabhaa candraguptasabhaa . <V>jhit tasya ca tadvi;se.saa.naam ca matsyaadyartham</V> . jhinnirde;sa.h kartavya.h . tata.h vaktavyam : tasya ca graha.nam bhavati tadvi;se.saa.naam ca iti . kim prayojanam . matsyaadyartham . pak.simatsyam.rgaan hanti : maatsyika.h . tadvi;se.saa.naam : ;saapharika.h , ;saakulika.h . paryaayavacanaanaam na bhavati : ajihmaan hanti iti . asya ekasya paryaayavacanasya i.syate : miinaan hanti mainika.h .
(1.1.69.1) P I.177.18 - 178.7  R I.525 - 527	apratyaya.h iti kimartham . sanaa;sa.msabhik.sa.h u.h , a saampratike . atyalpam idam ucyate : apratyaya.h iti . apratyayaade;sa.titkinmita.h iti vaktavyam . pratyaye udaah.rtam . aade;se : idama.h i;s : iha , ita.h . .titi . lavitaa lavitum . kiti . babhuuva . miti . he ana.dvan . .tita.h parihaara.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na .tita.h savar.naanaam graha.nam bhavati iti yat ayam graha.h ali.ti diirghatvam ;saasti . na etat asti j;naapakam . niyamaartham etat syaat : graha.h ali.ti diirgha.h eva iti . yat tarhi v.r.rta.h vaa iti vibhaa.saam ;saasti . sarve.saam eva parihaara.h : bhaavyamaanena savar.naanaam graha.nam na iti evam bhavi.syati . pratyaye bhuuyaan parihaara.h : anabhidhaanaat pratyaya.h savar.naan na grahii.syati . yaan hi pratyaya.h savar.nagraha.nena g.rh.niiyaat na tai.h arthasya abhidhaanam syaat . anabhidhaanaat na bhavi.syati . idam tarhi prayojanam : iha ke cit pratiiyante ke cit pratyaayyante . hrasvaa.h pratiiyante .diirghaa.h pratyaayyante . yaavat bruuyaat pratyaayyamaanena savar.naanam graha.nam na iti taavat apratyaya.h iti . kam puna.h diirgha.h savar.nagraha.nena g.rh.niiyaat . hrasvam . yatnaadhikyaat na grahii.syati . plutam tarhi g.rh.niiyaat . ana.ntvaat na grahii.syati . evam tarhi siddhe sati yat apratyaya.h iti prati.sedham ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h bhavati e.saa paribhaa.saa : bhaavyamaanena savar.naanaam graha.nam na iti .
(1.1.69.2) P I.178.8 - 179.12  R I.528 - 531	kimartham puna.h idam ucyate . <V>a.n savar.nasya iti svaraanunaasikyakaalabhedaat</V> . a.n savar.nasya iti ucyate . svarabhedaat aanunaasikyabhedaat kaalabhedaat ca a.n savar.naan na g.rh.niiyaat . i.syate ca savar.nagraha.nam syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . <V>tatra pratyaahaaragraha.ne savar.naagraha.nam anupade;saat</V> . tatra pratyaahaaragraha.ne savar.naanaam graha.nam na praapnoti : aka.h savar.ne diirgha.h iti . kim kaara.nam . anupade;saat . yathaajaatiiyakaanaam sa;nj;naa k.rtaa tathaajaatiiyakaanaam sampratyaayikaa syaat . hrasvaanaam ca kriyate . hrasvaanaam eva sampratyaayikaa syaat diirghaanaam na syaat . nanu ca hrasvaa.h pratiiyamaanaa.h diirghaan sampratyaayayi.syanti . <V>hrasvasampratyayaat iti cet uccaaryamaa.nasampratyaayakatvaat ;sabdasya avacanam</V> . hrasvasampratyayaat iti cet uccaaryamaa.na.h ;sabda.h sampratyaayaka.h bhavati na sampratiiyamana.h . tat yathaa .rk iti ukte sampaa.thamaatram gamyate na asyaa.h artha.h gamyate . evam tarhi var.napaa.the eva upade;sa.h kari.syate . <V>var.napaa.the upade;sa.h iti cet avarkaalatvaat paribhaa.saayaa.h anupade;sa.h</V> . var.napaa.the upade;sa.h iti cet avarkaalatvaat paribhaa.saayaa.h anupade;sa.h . kim paraa suutraat kriyate iti ata.h avarakaalaa . na iti aaha . sarvathaa avarakaalaa eva . var.naanaam upade;sa.h taavat . upade;sottarakaala.h aadi.h antyena saha itaa iti pratyaahaara.h . pratyaahaarottarakaalaa savar.nasa;nj;naa . savar.nasa;nj;nottarakaalam a.nudit savar.nasya ca apratyaya.h iti . saa e.saa upade;sottarakaalaa avarakaalaa satii var.naanaam utpattau nimittatvaaya kalpayi.syate iti tat na . <V>tasmaat upade;sa.h</V> . tasmaat upade;sa.h kartavya.h . <V>tatra anuv.rttinirde;se savar.naagraha.nam ana.ntvaat</V> . tatra anuv.rttinirde;se savar.naanaam graha.nam na praapnoti : asya cvau yasya iiti ca . kim kaara.nam . ana.ntvaat . na hi ete a.na.h ye anuv.rttinirde;se . ke tarhi . ye ak.sarasamaamnaaye upadi;syante . evam tarhi ana.ntvaat anuv.rttau na anupade;saat ca pratyaahaare na . ucyate ca idam a.n savar.naan g.rh.naati iti . tatra vacanaat bhavi.syati . <V>vacanaat yatra tat na asti</V> . na idam vacanaat labhyam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . ye ete pratyaahaaraa.naam aadita.h var.naa.h tai.h savar.naanaam graha.nam yathaa syaat .
(1.1.69.3) P I.179.12 - 180.12  R I.531 - 535	evam tarhi <V>savar.ne a.ngraha.nam aparibhaa.syam aak.rtigraha.naat</V> . savar.ne a.ngraha.nam aparibhaa.syam . kuta.h . aak.rtigraha.naat . avar.naak.rti.h upadi.s.taa saa sarvam avar.nakulam grahii.syati . tathaa ivar.nakulaak.rti.h . tathaa uvar.nakulaak.rti.h . nanu ca anyaa aak.rti.h akaarasya aakaarasya ca . <V>ananyatvaat ca</V> . ananyaak.rti.h akaarasya aakaarasya ca . <V>anekaanta.h hi ananyatvakara.h</V> . ya.h hi anekaantena bheda.h na asau anyatvam karoti . tat yathaa : na ya.h go.h ca go.h ca bheda.h sa.h anyatvam karoti . ya.h tu khalu go.h ca a;svasya ca bheda.h sa.h anyatvam karoti . apara.h aaha : savar.ne a.ngraha.nam aparibhaa.syam . aak.rtigraha.naat ananyatvam . savar.ne a.ngraha.nam aparibhaa.syam . aak.rtigraha.naat ananyatvam bhavi.syati . ananyaak.rti.h akaarasya aakaarasya ca . anekaanta.h hi ananyatvakara.h . ya.h hi anekaantena bheda.h na asau anyatvam karoti . tat yathaa : na ya.h go.h ca go.h ca bheda.h sa.h anyatvam karoti . ya.h tu khalu go.h ca a;svasya ca bheda.h sa.h anyatvam karoti . <V>tadvat ca halgraha.ne.su</V> . evam ca k.rtvaa ca halgraha.ne.su siddham bhavati . jhala.h jhali : avaattaam avaattam avaatta yatra etat na asti a.n savar.naan g.rh.naati iti . anekaanta.h hi ananyatvakara.h iti uktaartham . <V>drutavilambitayo.h ca anupade;saat</V> . drutavilambitayo.h ca anupade;saat manyaamahe aak.rtigraha.naat siddham iti . yat ayam kasyaam cit v.rttau var.naan upadi;sya sarvatra k.rtii bhavati . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . <V>v.rttip.rthaktvam tu na upapadyate</V> . v.rtte.h tu p.rthaktvam na upapadyate . <V>tasmaat tatra taparanirde;saat siddham</V> . tasmaat tatra taparanirde;sa.h kartavya.h . na kartavya.h . kriyate etat nyaase eva : ata.h bhisa.h ais iti .
(1.1.70.1) P I.180.14 - 20  R I.535 - 536	ayukta.h ayam nirde;sa.h . tat iti anena kaala.h pratinirdi;syate tat iti ayam ca var.na.h . tatra ayuktam var.nasya kaalena saha saamanaadhikara.nyam . katham tarhi nirde;sa.h kartavya.h . tatkaalakaalasya iti . kim idam tatkaalakaalasya iti . tasya kaala.h tatkaala.h , tatkaala.h kaala.h yasya sa.h ayam tatkaalakaala.h , tatkaalakaalasya iti . sa.h tarhi tathaa nirde;sa.h kartavya.h . na kartavya.h . uttarapadalopa.h atra dra.s.tavya.h . tat yathaa u.s.tramukham iva mukham asya u.s.tramukha.h , kharamukha.h . evam tatkaalakaala.h tatkaala.h , tatkaalasya iti . atha vaa saahacaryaat taacchabdyam bhavi.syati . kaalasahacarita.h var.na.h api kaala.h eva.
(1.1.70.2) P I.180.21 - 181.24  R I.537 - 540	kim puna.h idam niyamaartham aahosvit praapakam . katham ca niyamaartham syaat katham vaa praapakam . yadi atra a.ngraha.nam anuvartate tata.h niyamaartham . atha niv.rttam tata.h praapakam . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>tapara.h tatkaalasya iti niyamaa.rtham iti cet diirghagraha.ne svarabhinnaagraha.nam</V> . tapara.h tatkaalasya iti niyamaa.rtham iti cet diirghagraha.ne svarabhinnaanaam graha.nam na praapnoti . ke.saam . udaattaanudaattasvaritaanaam . astu tarhi praapakam . <V>praapakam iti cet hrasvagraha.ne diirghaplutaprati.sedha.h</V> . praapakam iti cet hrasvagraha.ne diirghaplutayo.h tu prati.sedha.h vaktavya.h . <V>viprati.sedhaat siddham</V> . a.n savar.naan g.rh.naati iti etat astu tapara.h tatkaalasya iti vaa . tapara.h tatkaalasya iti etat bhavati viprati.sedhena . a.n savar.naan g.rh.naati iti asya avakaa;sa.h hrasvaa.h ataparaa.h a.na.h . tapara.h tatkaalasya iti asya avakaa;sa.h diirghaa.h taparaa.h . hrasve.su tapare.su ubhayam praapnoti . tapara.h tatkaalasya iti etat bhavati viprati.sedhena . yadi evam <V>drutaayaam taparakara.ne madhyamavilambitayo.h upasa:nkhyaanam kaalabhedaat</V> . drutaayaam taparakara.ne madhyamavilambitayo.h upasa:nkhyaanam kartavyam tathaa madhyamaayaam drutavilambitayo.h tathaa vilambitaayaam drutamadhyamayo.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . kaalabhedaat . ye hi drutaayaam v.rttau var.naa.h tribhaagaadhikaa.h te madhyamaayaam . ye madhyamaayaam var.naa.h tribhaagaadhikaa.h te vilambitaayaam . <V>siddham tu avasthitaa.h var.naa.h vaktu.h ciraaciravacanaat v.rttaya.h vi;si.syante</V> . siddham etat . katham . avasthitaa.h var.naa.h drutamadhyamavilambitaasu . ki:nk.rta.h tu v.rttivi;se.sa.h . vaktu.h ciraaciravacanaat v.rttaya.h vi;si.syante . vaktaa ka.h cit aa;svabhidhaayii bhavati , aa;su var.naan abhidhatte . ka.h cit cire.na ka.h cit ciratare.na . tat yathaa : tam eva adhvaanam ka.h cit aa;su gacchati ka.h cit cire.na gacchati ka.h cit ciratare.na gacchati . rathika.h aa;su gacchati aa;svika.h cire.na padaati.h ciratare.na . vi.sama.h upanyaasa.h . adhikara.nam atra adhvaa vrajikriyaayaa.h . tatra ayuktam yat adhikara.nasya v.rddhihraasau syaataam . evam tarhi spho.ta.h ;sabda.h dhvani.h ;sabdagu.na.h . katham . bheryaaghaatavat . tat yathaa bheryaaghaata.h bheriim aahatya ka.h cit vi.m;sati padaani gacchati ka.h cit tri.m;sat ka.h cit catvaari.m;sat . spho.ta.h ca taavaan eva bhavati . dhvanik.rtaa v.rddhi.h . dhvani.h spho.ta.h ca ;sabdaanaam dhvani.h tu khalu lak.syate | alpa.h mahaan ca ke.saam cit ubhayam tat svabhaavata.h .
(1.1.71) P I.182.2 - 13  R I.541 - 542	<V>aadi.h antyena saha iti asampratyaya.h sa;nj;nina.h anirde;saat</V> . aadi.h antyena saha iti asampratyaya.h . kim kaara.nam . sa;nj;nina.h anirde;saat . na hi sa;nj;nina.h nirdi;syante . <V>siddham tu aadi.h itaa saha tanmadhyasya iti vacanaat</V> . siddham etat . katham . aadi.h antyena saha itaa g.rhyamaa.na.h svasya ca ruupasya graahaka.h tanmadhyaanaam ca iti vaktavyam . <V>sambandhi;sabdai.h vaa tulyam</V> . sambandhi;sabdai.h vaa tulyam etat . tat yathaa sambandhi;sabdaa.h : maatari vartitavyam , pitari ;su;sruu.sitavyam iti . na ca ucyate svasyaam maatari svasmin pitari iti sambandhaat ca gamyate yaa yasya maataa ya.h ca yasya pitaa iti . evam iha api aadi.h antya.h iti sambandhi;sabdau etau . tatra sambandhaat etat gantavyam : yam prati aadi.h antya.h iti ca bhavati tasya graha.nam bhavati svasya ca ruupasya iti .
(1.1.72.1) P I.182.15 - 183.2  R I.542 - 544	iha kasmaat na bhavati : ika.h ya.n aci : dadhi atra madhu atra . astu . ala.h antyasya vidhaya.h bhavanti iti antyasya bhavi.syati . na evam ;sakyam . ye anekaala.h aade;saa.h te.su do.sa.h syaat : eca.h ayavaayaava.h iti . na e.sa.h do.sa.h . yathaa eva prak.rtita.h tadantavidhi.h bhavati evam aade;sata.h api bhavi.syati . tatra ejantasya ayaadyantaa aade;saa.h bhavi.syanti . yadi ca evam kva cit vairuupyam tatra do.sa.h syaat . api ca antara:ngabahira:nge na prakalpyeyaataam . tatra ka.h do.sa.h . syona.h , syonaa : antara:ngalak.sa.nasya ya.naade;sasya bahira:ngalak.sa.na.h gu.na.h baadhaka.h prasajyeta . uuna;sabdam hi aa;sritya ya.naade;sa.h na;sabdam aa;sritya gu.na.h . alvidhi.h ca na prakalpeta : dyau.h , panthaa.h , sa.h iti . tasmaat prak.rte tadantavidhi.h iti vaktavyam . na vaktavyam . yena iti kara.ne e.saa t.rtiiyaa anyena ca anyasya vidhi.h bhavati . tat yathaa : devadattasya samaa;sam ;saraavai.h odanena ca yaj;nadatta.h pratividhatte , tathaa sa:ngraamam hastya;svarathapadaatibhi.h . evam iha api acaa dhaato.h yatam vidhatte . akaare.na praatipadikasya i;nam vidhatte .
(1.1.72.2) P I.183.3 - 16  R I.544 - 546	<V>yena vidhi.h tadantasya iti cet graha.nopaadhiinaam tadantopaadhiprasa:nga.h</V> . yena vidhi.h tadantasya iti cet graha.nopaadhiinaam tadantopaadhitaaprasa:nga.h . ye graha.nopaadhaya.h te api tadantopaadhaya.h syu.h . tatra ka.h do.sa.h . uta.h ca pratyayaat asa.myogapuurvaat iti asa.myogapuurvagraha.nam ukaaraantvi;se.sa.nam syaat . tatra ka.h do.sa.h . asa.myogapuurvagraha.nena iha eva paryudaasa.h syaat:: ak.s.nuhi tak.s.nuhi iti . iha na syaat : aapnuhi ;saknuhi iti . tathaa ut o.sthyapuurvasya iti o.s.thyapuurvagraha.nam .r.rkaaraantavi;se.sa.nam syaat . tatra ka.h do.sa.h . o.s.thyapuurvagraha.nena iha ca prasajyeta : sa:nkiir.nam iti . iha ca na syaat : nipuurtaa.h pi.n.daa.h iti . <V>siddham tu vi;se.sa.navi;se.syayo.h yathe.s.tatvaat</V> . siddham etat . katham . yathe.s.tam vi;se.sa.navi;se.syayo.h yoga.h bhavati . yaavataa yathe.s.tam iha taavat : uta.h ca pratyayaat asa.myogapuurvaat iti na asa.myogapuurvagraha.nena ukaaraantam vi;se.syate . kim tarhi . ukaara.h eva vi;se.syate : ukaara.h ya.h asa.myogapuurva.h tadantaat pratyayaat iti . tathaa ut o.sthyapuurvasya iti na o.s.thapuurvagraha.nena .r.rkaaraantam vi;se.syate . kim tarhi . .r.rkaara.h eva vi;se.syate : .r.rkaara.h ya.h o.s.thyapuurva.h tadantasya dhaato.h iti .
(1.1.72.3) P I.183.17 - 184.25  R I.546 - 550	<V>samaasapratyayavidhau prati.sedha.h</V> . samaasavidhau pratyayavidhau ca prati.sedha.h vaktavya.h . samaasavidhau taavat : dvitiiyaa ;sritaadibhi.h samasyate : ka.s.ta;srita.h , naraka;srita.h . ka.s.tam parama;srita iti atra maa bhuut . pratyayavidhau : na.dasya apatyam naa.daayana.h . iha na bhavati : suutrana.dasya apatyam sautranaa.di.h . kim avi;se.se.na . na iti aaha . <V>ugidvar.nagraha.navarjam</V> . ugidgraha.nam var.nagraha.nam ca varjayitvaa . ugidgraha.nam : bhavatii , atibhavatii mahatii , atimahatii . var.nagraha.nam : ata.h i;n : daak.si.h , plaak.si.h . asti ca idaaniim ka.h cit kevala.h akaara.h praatipadikam yadartha.h vidhi.h syaat . asti iti aaha . atate.h .da.h : a.h , tasya apatyam : ata.h i;n i.h . <V>akac;snamvata.h sarvanaamaavyayadhaatuvidhau upasa:nkhyaanam</V> . akacvata.h sarvanaamaavyayavidhau ;snamvata.h dhaatuvidhau upasa:nkhyaanam kartavyam . akacvata.h : sarvake vi;svake . avyayavidhau : uccakai.h niicakai.h . ;snamvata.h : bhinatti chinatti . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . iha tasya vaa graha.nam bhavati tadantasya vaa . na ca idam tat na api tadantam . <V>siddham tu tadantaantavacanaat</V> . siddham etat . katham . tadantaantavacanaat . tadantaantasya iti vaktavyam . kim idam tadantaantasya iti . tasya anta.h tadanta.h , tadanta.h anta.h yasya tat idam tadantaantam , tadantaantasya iti . sa.h tarhi tathaa nirde;sa.h kartavya.h . na kartavya.h . uttarapadalopa.h atra dra.s.tavya.h . tat yathaa : u.s.tramukham iva mukham asya : u.s.tramukha.h , kharamukha.h . evam iha api tadanta.h anta.h yasya tadantasya iti . <V>tadekade;savij;naanaat vaa</V> <V>siddham</V> . tadekade;savij;naanaat vaa puna.h siddham etat . tadekade;sabhuuta.h tadgraha.nena g.rhyate . tat yathaa ga:ngaa yamunaa devadattaa iti . anekaa nadii ga:ngaam yamunaam ca pravi.s.taa ga:ngaayamunaagraha.nena g.rhyate . tathaa devadattaastha.h garbha.h devadattaagraha.nena g.rhyate . vi.sama.h upanyaasa.h . iha ke cit ;sabdaa.h aktaparimaa.naanaam arthaanaam vaacakaa.h bhavanti ye ete sa:nkhyaa;sabdaa.h parimaa.na;sabdaa.h ca . pa;nca sapta iti : ekena api apaaye na bhavanti . dro.na.h khaarii aa.dhakam iti : na eva adhike bhavanti na nyuune . ke cit yaavat eva tat bhavati taavat eva aahu.h ye ete jaati;sabdaa.h gu.na;sabdaa.h ca . tailam gh.rtam iti : khaaryaam api bhavanti dro.ne api . ;sukla.h niila.h k.r.s.na.h iti : himavati api bhavati va.taka.nikaamaatre api dravye . imaa.h ca api sa;nj;naa.h aktaparimaa.naanaam arthaanaam kriyante . taa.h kena adhikasya syu.h . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati tadekade;sabhuutam tadgraha.nena g.rhyate iti yat ayam na idamadaso.h ako.h iti sakakaarayo.h idamadaso.h prati.sedham ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . idamadaso.h kaaryam ucyamaanam ka.h prasa:nga.h yat sakakaarayo.h syaat . pa;syati tu aacaarya.h tadekade;sabhuutam tadgraha.nena g.rhyate iti . tata.h sakakaarayo.h prati.sedham ;saasti .
(1.1.72.4) P I.184.26 - 186.24  R I.550 - 554	kaani puna.h asya yogasya prayojanaani . <V>prayojanam sarvanaamaavyayasa;nj;naayaam</V> . sarvanaamaavyayasa;nj;naayaam prayojanam : sarve paramasarve vi;sve paramavi;sve , uccai.h , paramoccai.h , niicai.h , paramaniicai.h iti . <V>upapadavidhau bhayaa.dhyaadigraha.nam</V> . upapadavidhau bhayaa.dhyaadigraha.nam prayojanam : bhaya:nkara.h , abhaya:nkara.h , aa.dhya:nkara.nam , khaa.dya:nkara.nam . <V>:niibvidhau ugidgraha.nam</V> . :niibvidhau ugidgraha.nam prayojanam : bhavatii , atibhavatii mahatii , atimahatii . <V>prati.sedhe svasraadigraha.nam</V> . prati.sedhe svasraadigraha.nam prayojanam : svasaa paramasvasaa duhitaa paramaduhitaa . <V>aparimaa.nabistaadigraha.nam ca prati.sedhe</V> . aparimaa.nabistaadigraha.nam ca prati.sedhe prayojanam . aparimaa.nabistaacitakambalyebhya.h na taddhitaluki : dvibistaa dviparamabistaa tribistaa triparamabistaa dvyaacitaa dviparamaacitaa . <V>diti</V> . ditigraha.nam ca prayojanam . dite.h apatyam daitya.h , adite.h apatyam aaditya.h . dityadityaaditya iti aditigraha.nam na kartavyam bhavati . <V>ro.nyaa.h a.n</V> . ro.nyaa.h a.ngraha.nam ca prayojanam : aajakaro.na.h , sai.mhakaro.na.h . <V>tasya ca</V> . tasya ca iti vaktavyam : rau.na.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . tadantaat ca tadantavidhinaa siddham kevalaat ca vyapde;sivadbhaavena . vyapde;sivadbhaava.h apraatipadikena . kim puna.h kaara.nam vyapde;sivadbhaava.h apraatipadikena . iha : suutraantaat .thak bhavati da;saantaat .da.h bhavati iti : kevalaat utpatti.h maa bhuut iti . na etat asti prayojanam . siddham atra tadantaat ca tadantavidhinaa kevalaat ca vyapde;sivadbhaavena . sa.h ayam evam siddhe sati yat antagraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h suutraantaat eva da;saantaat eva iti . na atra tadantaat utpatti.h praapnoti . idaaniim eva hi uktam : samaasapratyayavidhau prati.sedha.h iti . saa tarhi e.saa paribhaa.saa kartavyaa . na kartavyaa . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati vyapde;sivadbhaava.h apraatipadikena iti yat ayam puurvaat ini.h sapuurvaat ca iti aaha . na etat asti j;naapakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . sapuurvaat puurvaat inim vak.syaami iti . yat tarhi yogavibhaagam karoti . itarathaa hi puurvaat sapuurvaat ini.h iti eva bruuyaat . kim puna.h ayam asya eva ;se.sa.h : tasya ca iti . na iti aaha . yat ca anukraantam yat ca anukra.msayte sarvasya eva ;se.sa.h tasya ca iti . <V>rathasiitaahalebhya.h yadvidhau</V> . rathasiitaahalebhya.h yadvidhau prayojanam : rathya.h , paramarathya.h , siityam , paramasiityam , halyaa paramahalyaa . <V>susarvaardhadik;sabdebhya.h janapadasya</V> . susarvaardhadik;sabdebhya.h janapadasya prayojanam : supaa;ncaalaka.h , sumaagadhaka.h . su . sarva : sarvapaa;ncaalaka.h , sarvamaagadhaka.h . sarva . ardha : ardhapaa;ncaalaka.h , ardhamaagadhaka.h . ardha . dik;sabda : puurvapaa;ncaalaka.h , puurvamaagadhaka.h . <V>.rto.h v.rddhimadvidhau avayavaanaam</V> . .rto.h v.rddhimadvidhau avayavaanaam prayojanam : puurva;saaradam , apara;saaradam , puurvanaidaagham , aparanaidaagham . <V>.tha;nvidhau sa:nkhyaayaa.h</V> . .tha;nvidhau sa:nkhyaayaa.h prayojanam : dvi.saa.s.tikam , pa;nca.saa.s.tikam . <V>dharmaat na;na.h</V> . dharmaat na;na.h prayojanam : dharmam carati dhaarmika.h , adharmam carati aadharmika.h . adharmaat ca iti na vaktavyam bhavati .
(1.1.72.5) P I.187.1 -188.23  R I.555 - 561	<V>padaa:ngaadhikaare tasya ca taduttarapadasya ca</V> . padaa:ngaadhikaare tasya ca taduttarapadasya ca iti vaktavyam . padaadhikaare kim prayojanam . <V>prayojanam i.s.tike.siikaamaalaanaam citatuulabhaari.su </V>: i.s.takacitam cinviita , pakve.s.tikcitam cinviita , i.siikatuulena mu;nje.siikatuulena maalabhaari.nii kanyaa , utpalamaalabhaari.nii kanyaa . a:ngaadhikaare kim prayojanam . <V>mahadapsvas.rt.r.r.naam diirghavidhau</V> . mahadapsvas.rt.r.r.naam diirghavidhau prayojanam : mahaan , paramamahaan . mahat . ap : aapa.h ti.s.thanti , svaapa.h ti.s.thanti . ap . svas.r : svasaa svasaarau svasaara.h , paramasvasaa paramasvasaarau paramasvasaara.h . svas.r . napt.r : naptaa naptaarau naptaara.h . evam paramanaptaa paramanaptaarau paramanaptaara.h . <V>padyu.smadasmadasthyaadyan.duha.h num</V> . padbhaava.h prayojanam : divpada.h pa;sya . asti ca idaaniim ka.h cit kevala.h paacchabhda.h yadartha.h vidhi.h syaat . na asti iti aaha . evam tarhi a:ngaadhikaare prayojanam na asti iti k.rtvaa padaadhikaarasya idam prayojanam uktam : himakaa.sihati.su ca : yathaa patkaa.si.nau patkaa.si.na.h evam paramapatkaa.si.nau paramapatkaa.si.na.h . yadi tarhi padaadhikaare paadasya tadantavidhi.h bhavati paadasya pada aajyatigopahate.su : yathaa iha bhavati : paadena upahatam padopahatam atra api syaat : digdhapaadena upahatam digdhapaadopahatam . evam tarhi a:ngaadhikaare eva prayojanam . nanu ca uktam na asti kevala.h paacchabda.h iti . ayam asti paadayate.h apratyaya.h paat : padaa pade . pad . yu.smat asmat : yuuyam , vayam atiyuuyam ativayam . asthyaadi : asthnaa dadhnaa sakthnaa parmaasthnaa paramadadhnaa paramasakthnaa . ana.duha.h num : ana.dvaan , paramaana.dvaan . <V>dyupathimathipu:ngosakhicaturana.duttrigraha.nam</V> . dyupathimathipu:ngosakhicaturana.duttrigraha.nam prayojanam : dyau.h , sudyau.h , panthaa.h , supanthaa.h , manthaa.h , sumanthaa.h , paramamanthaa.h , pumaan paramapumaan , gau.h , sugau.h , sakhaa sakhaayau sakhaaya.h , susakhaa susakhaayau susakhaaya.h , paramasakhaa paramasakhaayau paramasakhaaya.h , catvaara.h paramacatvaara.h , ana.dvaaha.h , parmaana.dvaaha.h , trayaa.naam , paramatrayaa.naam . <V>tyadaadividhibhastraadistriigraha.nam ca</V> . tyadaadividhibhastraadistriigraha.nam ca prayojanam : sa.h , atisa.h , bhastrakaa bhastrikaa nirbhastrakaa nirbhastrikaa bahubhastrakaa bahubhastrikaa . striigraha.nam ca prayojanam . striyau striya.h raajastriyau raajastriya.h . <V>var.nagraha.nam ca sarvatra</V> . var.nagraha.nam ca sarvatra prayojanam . kva sarvatra . a:ngaadhikaare ca anyatra ca . anyatra udaah.rtam . aangaadhikaare : ata.h diirgha.h ya;ni supi ca : iha eva syaat : aabhyaam . gha.taabhyaam iti atra na syaat . <V>pratyayagraha.nam ca apa;ncamyaa.h</V> . pratyayagraha.nam ca apa;ncamyaa.h prayojanam : ya;ni;no.h phak bhavati . gaargyaaya.na.h vaatsyaayana.h paramagaargyaaya.na.h paramavaatsyaayana.h . apa;ncamyaa.h iti kimartham . d.r.sattiir.naa pari.sattiir.naa . alaa eva anarthakena na anyena anarthakena iti vaktavyam . kim prayojanam . hangraha.ne pliihangraha.nam maa bhuut . udgraha.ne garmudgraha.nam . striigraha.ne ;sastriigraha.nam . sa:ngraha.ne paayasam karoti iti maa bhuut . kimartham idam ucyate na padaa:ngaadhikaare tasya ca taduttarapadasya ca iti eva siddham . na ca idam tat na api taduttarapadam . tat na vaktavyam bhavati . kim puna.h atra jyaaya.h . tadantavidhi.h eva jyaayaan . idam api siddham bhavati : paramaatimahaan . etat hi na eva tat na api taduttarapadam . aninasmangraha.naani ca arthavataa ca anarthakena ca tadantavidhim prayojayanti . an : raaj;naa iti arthavataa saamnaa iti anarthakena . an . in : da.n.dii* iti arthavataa vaagmii* iti anarthakena . in . as : supayaa.h iti arthavataa susrotaa.h iti anarthakena . as . man : su;sarmaa iti arthavataa suprathimaa iti anarthakena .
(1.1.72.6) P I.188.24 - 189.2  R I.561	<V>yasmin vidhi.h tadaadau algraha.ne</V> . algraha.ne.su yasmin vidhi.h tadaadau iti vaktavyam . kim prayojanam . aci ;snudhaatubhruvaam yvo.h iya:nuva:nau iti iha eva syaat : ;sriyau bhruvau . ;sriya.h , bhruva.h iti atra na syaat .
(1.1.73.1) P I.189.4 - 22 R I.562 - 565	v.rddhigraha.nam kimartham . yasya acaam aadi.h tat v.rddham iti iyati ucyamaane daattaa.h , raak.sitaa.h atra api prasajyeta . v.rddhigraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . atha yasyagraha.nam kimartham . yasya iti vyapade;saaya . atha ajgraha.nam kimartham . v.rddhi.h yasya aadi.h tat v.rddham iti iyati ucyamaane iha eva syaat : aitikaayaniiyaa.h , aupagaviiyaa.h . iha na syaat : gaargiiyaa.h , vaatsiiyaa.h iti . ajgraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . atha aadigraha.nam kimartham . v.rddhi.h yasya acaam tat v.rddham iti iyati ucyamaane sabhaasannayane bhava.h saabhasannayana.h iti atra prasajyeta . aadigraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . <V>v.rddhasa;nj;naayaam ajasannive;saat anaaditvam</V> . v.rddhasa;nj;naayaam ajasannive;saat aadi.h iti etat na upapadyate . na hi acaam sannive;sa.h asti . nanu ca evam vij;naayate : ac eva aadi.h ajaadi.h . na evam ;sakyam . iha eva prasajyeta : aupagaviiyaa.h . iha na syaat : gaargiiyaa.h iti . ekaantaaditvam tarhi vij;naayate . <V>ekaantaaditve ca sarvaprasa:nga.h</V> . iha api prasajyeta : sabhaasannayane bhava.h saabhasannayana.h iti . <V>siddham ajaak.rtinirde;saat</V> . siddham etat . katham . ajaak.rti.h nirdi;syate . evam api vya;njanai.h vyavahitatvaat na praapnoti . <V>vya;njanasya avidyamaanatvam yathaa anyatra</V> . vya;njanasya avidyamaanavadbhaava.h vaktavya.h yathaa anyatra api bhavati vya;njanasya avidyamaanavadbhaava.h . kva anyatra . svare .
(1.1.73.2) P I.189.23 - 190.10  R I.565 - 566	<V>vaa naamadheyasya</V> . vaa naamadheyasya v.rddhasa;nj;naa vaktavyaa : devadattiiyaa.h , daivadattaa.h , yaj;nadattiiyaa.h , yaaj;nadattaa.h . <V>gotrottarapadasya ca</V> . gotrottarapadasya ca v.rddhasa;nj;naa vaktavyaa : kambalacaaraaya.niiyaa.h , odanapaa.niniiyaa.h , gh.rtarau.dhiiyaa.h . <V>gotraantaat vaa asamastavat</V> . gotraantaat vaa asamastavat pratyaya.h bhavati iti vaktavyam : etaani eva udaahara.naani . kim avi;se.se.na . na iti aaha . <V>jihvaakaatyaharitakaatyavarjam</V> . jihvaakaatyam haritakaatyam ca varjayitvaa : jaihavaakaataa.h , haaritakaataa.h . kim puna.h atra jyaaya.h . gotraantaat vaa asamastavat iti eva jyaaya.h . idam api siddham bhavati : pi:ngalakaa.nvasya chaattraa.h pai:ngalakaa.nvaa.h .
(1.1.74) P I.190.12 - 18  R I.566 - 567	yasyaacaamaadigraha.nam anuvartate utaaho na . kim ca ata.h . yadi anuvartate iha ca prasajyeta : tvatputrasya chaattraa.h tvaatputraa.h , maatputraa.h iha ca na syaat : tvadiiya.h , madiiya.h iti . atha niv.rttam e:n praacaam de;se yasyaacaamaadigraha.nam kartavyam . evam tarhi anuvartate . katham tvaaputraa.h , maatputraa.h iti . sambandham anuvarti.syate . v.rddhi.h yasya acaam aadi.h tat v.rddham . tyadaadiini ca v.rddhasa;nj;naani bhavanti . v.rddhi.h yasya acaam aadi.h tat v.rddham . e:n praacaam de;se . yasyaacaamaadigraha.nam anuvartate . v.rddhigraha.nam niv.rttam . tat yathaa ka.h cit kaantaare samupasthite saartham upaadatte . sa.h yadaa ni.skaantaariibhuuta.h bhavati tadaa saartham jahaati 
(1.1.75) P I.190.20 - 21  R I.567 - 568	e:n praacaam de;se ;sai.sike.su iti vaktavyam : saipurikii saipurikaa skaunagarikii skaunagarikaa iti .
(1.2.1.1) P I.191.2 - 192.12  R II.3 - 7	<V>:nitkidvacane tayo.h abhaavaat aprasiddhi.h</V> . :nitkidvacane tayo.h abhaavaat , :nakaarakakaarayo.h abhaavaat , :nittvakittvayo.h aprasiddhi.h . sataa hi abhisambandha.h ;sakyate kartum na ca atra :nakaarakakaarau itau pa;syaama.h . tat yathaa citragu.h devadatta.h iti : yasya taa.h gaava.h santi sa.h eva taabhyaam ;sabdaabhyaam ;sakyate abhisambandhum . bhaavyete tarhi anena . gaa:nku.taadibhya.h a;n.nit :nit bhavati iti . asa.myogaat li.t kit bhavati iti . <V>bhavati iti cet aade;saprati.sedha.h</V> . bhavati iti cet aade;sasya prati.sedha.h vaktavya.h . :nakaarakakaarau itau aade;sau praapnuta.h . katham puna.h itsa;nj;na.h naama aade;sa.h syaat . kim hi vacanaat na bhavati . evam tarhi .sa.s.thiinirdi.s.tasya aade;saa.h ucyante na ca atra .sa.s.thiim pa;syaama.h . gaa:nku.taadibhya.h iti e.saa pa;ncamii a;n.nit iti prathamaayaa.h .sa.s.thiim prakalpayi.syati tasmaat iti uttarasya iti . sa;nj;naakara.nam tarhi idam . gaa:nku.taadibhya.h a;n.nit :nitsa;nj;na.h bhavati iti . asa.myogaat li.t kitsa;nj;na.h bhavati iti . <V>sa;nj;naakara.ne k:nidgraha.ne asampratyaya.h ;sabdabhedaat</V> . sa;nj;naakara.ne k:nidgraha.ne asampratyaya.h syaat . kim kaara.nam . ;sabdabhedaat . anya.h hi ;sabda.h k:niti iti anya.h kiti iti :niti iti ca . tathaa kidgraha.ne.su :nidgraha.ne.su ca anayo.h eva sampratyaya.h syaat . tadvadatide;sa.h tarhi ayam : gaa:nku.taadibhya.h a;n.nit :nidvat bhavati iti . asa.myogaat li.t kidvat bhavati iti . sa.h tarhi vatinirde;sa.h kartavya.h . na hi antare.na vatim atide;sa.h gamyate . antare.na api vatim atide;sa.h gamyate . tat yathaa : e.sa.h brahmadatta.h . abrahmadattam brahmadatta.h iti aaha . te manyaamahe brahmadattavat ayam bhavati iti . evam iha api a:nitam :nit iti aaha . :nidvat iti gamyate . akitam kit iti aaha . kidvat iti gamyate . <V>tadvadatide;se akidvidhiprasa:nga.h</V> . tadvadatide;se akidvidhi.h api praapnoti . s.rjid.r;so.h jhali am akiti : sis.rk.sati did.rk.sate : akillak.sa.na.h amaagama.h praapnoti . <V>siddham tu prasajyaprati.sedhaat</V> . siddham etat . katham . prasajya ayam prati.sedha.h kriyate : kiti na iti . <V>sarvatra sanantaat aatmanepadaprati.sedha.h</V> . sarve.su pak.se.su sanantaat aatmanepadam praapnoti . uccuku.ti.sati nicuku.ti.sati : :niti iti aatmanepadam praapnoti . tasya prati.sedha.h vaktavya.h . <V>siddham tu puurvasya kaaryaatide;saat</V> . siddham etat . katham . puurvasya yat kaaryam tat atidi;syate . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . saptamyarthe api vati.h bhavati . tat yathaa : mathuraayaam iva mathuraavat paa.taliputre iva paa.taliputravat evam :niti iva :nidvat .
(1.2.1.2) P I.192.13 - 193.13  R II.7 - 10	atha kimartham p.rthak :nitkitau kriyete na sarvam kit eva vaa syaat :nit eva vaa . <V>p.rthaganubandhatve prayojanam vacisvapiyajaadiinaam asamprasaara.nam saarvadhaatukaca:naadi.su</V> . p.rthaganubandhatve prayojanam vacisvapiyajaadiinaam asamprasaara.nam saarvadhaatuke ca:naadi.su ca . saarvadhaatuke prayojanam : yathaa iha bhavati supta.h , suptavaan iti evam svapita.h , svapitha.h : atra api praapnoti . ca:naadi.su prayojanam . ke puna.h ca:naadaya.h . ca:na:nnaji:n:nvanibatha:nna:na.h . ca:n : yathaa iha bhavati ;suuna.h , ;suunavaan iti evam a;si;sviyat : atra api praapnoti . a:n : yathaa iha bhavati ;suuna.h , ukta.h iti evam a;svat , avocat : atra api praapnoti . naji:n : yathaa iha bhavati supta.h iti evam svapnak : atra api praapnoti . :nvanip : yathaa iha bhavati i.s.ta.h iti evam yajvaa : atra api praapnoti . atha:n : yathaa iha bhavati u.sita.h iti evam aavasatha.h : atra api praapnoti . na:n : yathaa iha bhavati i.s.tam evam yaj;na.h : atra api praapnoti . <V>jaagra.h agu.navidhi.h</V> . jaagarte.h agu.navidhi.h prayojanam . yathaa iha bhavati jaag.rta.h , jaag.rtha.h iti a:niti iti paryudaasa.h evam jaagarita.h, jaagaritavaan iti atra api praapnoti . apara.h aaha : jaagra.h gu.navidhi.h . jaagarte.h gu.navidhi.h prayojanam . yathaa iha bhavati jaagarita.h , jaagaritavaan evam jaag.rta.h jaag.rtha.h iti atra api praapnoti . <V>ku.taadiinaam i.tprati.sedha.h</V> . ku.taadiinaam i.tprati.sedha.h prayojanam . yathaa iha bhavati luutvaa puutvaa ;sryuka.h kiti iti i.tprati.sedha.h evam nuvitaa dhuvitaa : atra api praapnoti . <V>ktvaayaam kitprati.sedha.h ca</V> . ktvaayaam kitprati.sedha.h ca prayojanam . kim ca . i.tprati.sedha.h ca . na iti aaha . ade;se ayam ca.h pa.thita.h . ktvaayaam ca kitprati.sedha.h iti . yathaa iha bhavati devitvaa sevitvaa na ktvaa se.t iti prati.sedha.h evam ku.titvaa pu.titvaa : atra api praapnoti . atha vaa de;se eva ayam ca.h pa.thita.h . ktvaayaam kitprati.sedha.h ca i.tprati.sedha.h ca . i.tprati.sedha.h : yathaa iha bhavati luutvaa puutvaa ;sryuka.h kiti iti i.tprati.sedha.h evam nuvitvaa dhuvitvaa : atra api praapnoti . syaat etat prayojanam yadi atra niyogata.h aatide;sikena :nittvena aupade;sikam kittvam baadhyeta . sati api tu :nittve kit eva e.sa.h . tasmaat nuutvaa dhuutvaa iti eva bhavitavyam .
(1.2.4.1) P I.193.15 - 22  R II.10 - 11	saarvadhaatukagraha.nam kimartham . apit iti iyati ucyamaane aardhadhaatukasya api apita.h :nittvam prasajyeta : kartaa hartaa . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na anena aardhadhaatukasya :nittvam bhavati iti yat ayam aardhadhaatukiiyaan kaan cit :nita.h karoti : ca:na:nnaji:n:nvanibatha:nna:na.h . saarvadhaatuke api etat j;naapakam syaat . na iti aaha . tulyajaatiiyasya j;naapakam . ka.h ca tulyajaatiiya.h . yathaajaatiiyakaa.h ca:na:nnaji:n:nvanibatha:nna:na.h . katha;njaatiiyakaa.h ca ete . aardhadhaatukaa.h . yadi etat asti tulyajaatiiyasya j;naapakam iti ca:na:nau lu:nvikara.naanam j;naapakau syaataam naji:n vartamaanakaalaanaam :nvanip bhuutakaalaanaam atha:n;sabda.h au.naadikaanaam na:n;sabda.h gha;narthaanaam . tasmaat saarvadhaatukagraha.nam kartavyam .
(1.2.4.2) P I.193.23 - 194.7  R II.11 - 12	kim puna.h ayam paryudaasa.h : yat anyat pita.h , aahosvit prasajya ayam prati.sedha.h : pit na iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>apit :nit iti cet ;sabdekaade;saprati.sedha.h aadivattvaat</V> . apit :nit iti cet ;sabdekaade;se prati.sedha.h vaktavya.h : cyavante plavante . kim kaara.nam . aadivattvaat . pidapito.h ekaade;sa.h apita.h aadivat syaat . asti anyat pita.h iti k.rtvaa :nittvam praapnoti . astu tarhi prasajyaprati.sedha.h : pit na iti . <V>na pit :nit iti cet uttamaikaade;saprati.sedha.h</V> . pit na iti cet uttamaikaade;se prati.sedha.h praapnoti : tudaani likhaani . kim kaara.nam . aadivattvaat eva . pidapito.h ekaade;sa.h pita.h aadivat syaat . tatra pit na iti prati.sedha.h praapnoti . yathaa icchasi tathaa astu . nanu ca uktam ubhayathaa api do.sa.h iti . ubhayathaa api na do.sa.h . ekaade;sa.h puurvavidhau sthaanivat iti sthaanivadbhaavaat vyavadhaanam .
(1.2.5) P I.194.9 - 16  R II.12 - 13	<V>.rdupadhebhya.h li.ta.h kittvam gu.naat viprati.sedhena</V> . .rdupadhebhya.h li.ta.h kittvam gu.naat bhavati viprati.sedhena : vav.rte vav.rdhe . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . na vaa ksasya anavakaa;satvaat apavaada.h gu.nasya iti . vi.sama.h upanyaasa.h . yuktam tatra yat anavakaa;sam kitkara.nam gu.nam baadhate . iha puna.h ubhayam saavakaa;sam . kitkara.nasya avakaa;sa.h: iijatu.h iiju.h . gu.nasya avakaa;sa.h : vartitvaa vardhitvaa . iha ubhayam praapnoti : vav.rte vav.rdhe . paratvaat gu.na.h praapnoti . idam tarhi uktam : i.s.tavaacii para;sabda.h . viprati.sedhe param yat i.s.tam tat bhavati itI .
(1.2.6) P I.194.18 - 195.2  R II.14	kimartham idam ucyate . indhe.h samyogaartham vacanam bhavate.h pidartham . ayam yoga.h ;sakya.h avaktum . katham . <V>indhe.h chandovi.sayatvaat bhuva.h vuka.h nityatvaat taabhyaam kidvacanaanarthakyam</V> . indhe.h chandovi.saya.h li.t . na hi antare.na chanda.h indhe.h anantara.h li.t labhya.h . aamaa bhaa.saayaam bhavitavyam . bhuva.h vuka.h nityatvaat . bhavate.h api nitya.h vuk . k.rte api praapnoti ak.rte api . taabhyaam kidvacanaanarthakyam . taabhyaam indhibhavitibhyaam kidvacanam anarthakam .
(1.2.7) P I.195.4 - 12  R II.15	kimartham m.r.daadibhya.h parasya ktva.h kittvam ucyate . kit eva hi ktvaa . na ktvaa se.t iti prati.sedha.h praapnoti tadbaadhanaartham . yadi tarhi m.r.daadibhya.h parasya ktva.h kittvam ucyate na artha.h na ktvaa se.t iti anena kittvaprati.sedhena . idam niyamaartham bhavi.syati : m.r.daadibhya.h eva parasya ktva.h kittvam bhavati na anyebhya.h iti . yadi niyama.h kriyate iha api tarhi niyamaan na praapnoti : luutvaa puutvaa . atra api akittvam praapnoti . tulyajaatiiyasya niyama.h . ka.h ca tulyajaatiiya.h . yathaajaatiiyaka.h m.r.daadibhya.h para.h ktvaa . katha;njaatiiyaka.h m.r.daadibhya.h para.h ktvaa . se.t . evam api asti atra ka.h cit vibhaa.site.t . sa.h ani.taam niyaamaka.h syaat . astu taavat ye se.ta.h te.saam graha.nam niyamaa.rtham . ya.h idaaniim vibhaa.site.t tasya graha.nam vidhyartham bhavi.syati .
(1.2.8) P I.195.14  R II.16	svapipracchyo.h sanartham graha.nam kit eva hi ktvaa .
(1.2.9) P I.195.16 - 197.11  R II.16 - 21	kimartham ika.h parasya sana.h kittvam ucyate . <V>ika.h kittvam gu.na.h maa bhuut</V> . ika.h kittvam ucyate gu.na.h maa bhuut iti : cicii.sati tu.s.tuu.sati . na etat asti prayojanam . <V>diirghaarambhaat</V> . diirghatvam atra baadhakam bhavi.syati . <V>k.rte bhavet</V> . k.rte khalu diirghatve gu.na.h praapnoti . <V>anarthakam tu</V> . anarthakam evam sati diirghatvam syaat . na anarthakam . <V>hrasvaartham</V> . hrasvaanaam diirghavacanasaamarthyaat gu.na.h na bhavi.syati . bhavet hrasvaanaam diirghavacanasaamarthyaat gu.na.h na syaat . <V>diirghaa.naam tu prasajyate</V> . diirghaa.naam tu khalu gu.na.h praapnoti . nanu ca diirghaa.naam api diirghavacanasaamarthyaat gu.na.h na bhavi.syati . na diirghaa.naam diirghaa.h praapnuvanti . kim kaara.nam . na hi bhuktavaan puna.h bhu:nkte na ca k.rta;sma;sru.h puna.h ;sma;sruuni kaarayati . nanu ca puna.h prav.rtti.h api d.r.s.taa . bhuktavaan ca puna.h bhu:nkte k.rta;sma;sru.h ca puna.h ;sma;sruuni kaarayati . <V>saamarthyaat hi puna.h bhaavyam</V> . saamarthyaat tatra puna.h prav.rtti.h bhavati bhojanavi;se.saat ;silpivi;se.saat vaa . diirghaa.naam puna.h diirghatvavacane na kim cit prayojanam asti . ak.rtakaari khalu api ;saastram agnivat . tat yathaa agni.h yad adagdham tat dahati . diirghaa.naam api diirghavacane etat prayojanam gu.na.h maa bhuut iti . k.rtakaari khalu api ;saastram parjanyavat . tat yathaa parjanya.h yaavat uunam puur.nam ca sarvam abhivar.sati . yathaa eva tarhi diirghavacanasaamarthyaat gu.na.h na bhavati evam .r.rdittvam api na praapnoti : cikiir.sati jihiir.sati iti . <V>.r.rdittvam diirghasa.m;srayam</V> . na ak.rte diirghe .r.rdittvam praapnoti . kim kaara.nam . .r.rta.h iti ucyate . bhavet hrasvaanaam na ak.rte diirghe .r.rdittvam syaat diirghaa.naam tu khalu ak.rte api diirghatve .r.rdittvam praapnoti . <V>diirghaa.naam na ak.rte diirghe</V> . diirghaa.naam api na ak.rte diirghe .r.rdittvam praapnoti . yadaa diirghatvena gu.na.h baadhita.h tata.h uttarakaalam .r.rdittvam bhavati . <V>.nilopa.h tu prayojanam</V> . idam tarhi prayojanam : .nilopa.h yathaa syaat iti : j;niipsati . kva astaa.h kva nipatitaa.h kva kittvam kva .nilopa.h . ka.h vaa abhisambandha.h yat sati kittve .nilopa.h syaat asati na syaat . e.sa.h abhisambandha.h yat sati kittve saavakaa;sam diirghatvam paratvaat .nilopa.h baadhate . asati puna.h kittve anavakaa;sam diirghatvam yathaa eva gu.nam baadhate evam .nilopam api baadheta . tatra .nilopasya avakaa;sa.h : kaara.naa haara.naa . diirghatvasya avakaa;sa.h : cicii.sati tu.s.tuu.sati . iha ubhayam praapnoti : j;niipsati . paratvaat .nilopa.h . asati api kittve saavakaa;sam diirghatvam . ka.h avakaa;sa.h . isbhaava.h . nimitsati pramitsati . miinaatiminotyo.h diirghatve k.rte miigraha.nena graha.nam yathaa syaat . yathaa eva tarhi asati kittve saavakaa;sam diirghatvam paratvaat .nilopa.h baadhate evam gu.na.h api baadheta . tasmaat kittvam vaktavyam . ika.h kittvam gu.na.h maa bhuut diirghaarambhaat k.rte bhavet | anarthakam tu hrasvaartham diirghaa.naam tu prasajyate || saamarthyaat hi puna.h bhaavyam .r.rdittvam diirghasa.m;srayam diirghaa.naam na ak.rte diirghe .nilopa.h tu prayojanam .
(1.2.10) P I.197.13 - 22  R II.22 - 23	ayukta.h ayam nirde;sa.h . katham hi ika.h naama hal anta.h syaat anyasya anya.h . katham tarhi nirde;sa.h kartavya.h . igvata.h hala.h iti . yadi evam yiyak.sati atra api praapnoti . evam tarhi igupadhaat halantaat iti vak.syaami . evam api dambhe.h na praapnoti . suutram ca bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam ayukta.h ayam nirde;sa.h iti . na ayukta.h . anta;sabda.h ayam asti eva avayavavaacii . tat yathaa vastraanta.h , vasanaanta.h : vastraavayava.h , vasanaavayava.h iti gamyate . asti saamiipye vartate . tat yathaa udakaantam gata.h iti . udakasamiipam gata.h iti gamyate . tat ya.h saamiipye vartate tasya idam graha.nam . evam api dambhe.h na sidhyati . ya.h atra iksamiipe hal na tasmaat uttara.h san . yasmaat uttara.h san na asau iksamiipe hal . evam tarhi <V>dambhe.h halgraha.nasya jaativaacakatvaat siddham</V> . haljaati.h nirdi;syate : ika.h uttaraa yaa haljaati.h iti .
(1.2.11) P I.197.24 - 198.16  R II.24 - 25	katham idam vij;naayate : aatmanepadam yau li:nsicau iti aahosvit aatmanepade.su parata.h yau li:nsicau iti . kim ca ata.h . yadi vij;naayate aatmanepadam yau li:nsicau iti li:n vi;se.sita.h sic avi;se.sita.h . atha vij;naayate aatmanepade.su parata.h yau li:nsicau iti sic vi;se.sita.h li:n avi;se.sita.h . yathaa icchasi tathaa astu . astu taavat aatmanepadam yau li:nsicau iti . nanu ca uktam . li:n vi;se.sita.h sic avi;se.sita.h iti . sic ca vi;se.sita.h . katham . aatmanepadam sic na asti iti k.rtvaa aatmanepadapare sici kaaryam vij;naasyate . atha vaa puna.h astu aatmanepade.su parata.h yau li:nsicau iti . nanu ca uktam sic vi;se.sita.h li:n avi;se.sita.h iti . li:n ca vi;se.sita.h . katham . aatmanepade.su parata.h li:n na asti iti k.rtvaa aatmanepade li:ni kaaryam vij;naasyate . na eva vaa puna.h artha.h li:nvi;se.sa.nena aatmanepadagraha.nena . kim kaara.nam . jhal iti vartate . aatmanepade.su ca eva li:n jhalaadi.h na parasmaipade.su . tat etat sijvi;se.sa.nam aatmanepadagraha.nam . atha sijvi;se.sa.ne aatmanepadagraha.ne sati kim prayojanam . iha maa bhuut : ayaak.siit , avaatsiit . na etat asti . ika.h iti vartate . evam api anai.siit , acai.siit : atra api praapnoti . etat api na asti prayojanam . halantaat iti vartate . evam api ako.siit , amo.siit : atra api praapnoti . na etat asti prayojanam . jhal iti vartate . evam api abhaitsiit , acchaitsiit : atra api praapnoti . na etat asti . iglak.sa.nayo.h gu.nav.rddhyo.h prati.sedha.h na ca e.saa iglak.sa.naa v.rddhi.h . idam tarhi prayojanam : iha maa bhuut : adraak.siit , asraak.siit . kim ca syaat . akillak.sa.na.h amaagama.h na syaat .
(1.2.17) P I.198.18 - 199.4  R II.25 - 27	<V>it ca kasya takaarettvam</V> . kasya heto.h ikaara.h tapara.h kriyate . <V>diirgha.h maa bhuut</V> . diirgha.h maa bhuut iti . <V>.rte api sa.h</V> . antare.na api aarambham siddha.h atra diirgha.h : ghumaasthaagaapaajahaati iti . <V>anantare pluta.h maa bhuut</V> . idam tarhi prayojanam : anantare pluta.h maa bhuut iti . kuta.h nu khalu etat anantaraarthe aarambhe hrasva.h bhavi.syati na puna.h pluta.h iti . <V>pluta.h ca vi.saye sm.rta.h</V> . vi.saye khalu pluta.h ucyate . yadaa ca sa.h vi.saya.h bhavitavyam eva tadaa plutena . <V>it ca kasya takaarettvam diirgha.h maa bhuut .rte api sa.h | anantare pluta.h maa bhuut pluta.h ca vi.saye sm.rta.h</V>
(1.2.18) P I.199.6 - 200.24  R II.27 - 31	<V>na se.t iti k.rte akittve</V> . na se.t iti eva siddham . na artha.h ktvaagraha.nena . ni.s.thaayam api tarhi praapnoti : gudhita.h gudhitavaan iti . <V>ni.s.thaayaam avadhaara.naat</V> . ni.s.thaayaam avadhaara.naat na bhavi.syati . kim avadhaara.nam . ni.s.thaa ;sii:nsvidimidik.svididh.r.sa.h iti . parok.saayaam tarhi praapnoti . kim ca syaat . papiva papima : k:niti iti aakaaralopa.h na syaat . maa bhuut evam . i.ti iti evam bhavi.syati . idam tarhi : jagmiva jaghniva . k:niti iti upadhaalopa.h na syaat . <V>j;naapakaat na parok.saayaam</V> . j;naapakaat parok.saayaam na bhavi.syati . kim j;naapakam . <V>sani jhalgraha.nam vidu.h</V> . yat ayam ika.h jhal iti jhalgraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h aupade;sikasya kittvasya prati.sedha.h na aatide;sikasya iti . katham k.rtvaa j;naapakam . jhalgraha.nasya etat prayojanam : iha maa bhuut : ;si;sayi.sate iti . yadi ca atra aatide;sikasya kittvasya prati.sedha.h syaat jhalgraha.nam anarthakam syaat . astu atra kittvam . na se.t iti prati.sedha.h bhavi.syati . pa;syati tu aacaarya.h aupade;sikasya kittvasya prati.sedha.h na aatide;sikasya iti . tata.h jhalgraha.nam karoti . na etat asti prayojanam . uttaraartham etat syaat . sthaaghvo.h it ca jhalaadau yathaa syaat . iha maa bhuut : upaasthaayi.saataam upaasthaayi.sata . <V>ittvam kitsanniyogena</V> . kitsanniyogena ittvam ucyate . tena asati kittve ittvam na bhavi.syati . <V>re.na tulyam sudhiivani</V> . tat yathaa sudhiivaa supiivaa : :niipsanniyogena ra.h ucyamaana.h asati :niipi na bhavati . atha vaa astu atra ittvam . kaa ruupasiddhi.h . v.rddhau k.rtaayaam aayaade;sa.h bhavi.syati . <V>vasvartham</V> . vasvartham tarhi ktvaagraha.nam kartavyam . vasau hi aupade;sikam kittvam . kim ca syaat . papivaan papimaan : k:niti iti aakaaralopa.h na syaat . maa bhuut evam . i.ti iti evam bhavi.syati . idam tarhi : jagmivaan , jaghnivaan : k:niti iti upadhaalopa.h na syaat . <V>kidatiide;saat</V> . astu atra aupade;sikasya kittvasya prati.sedha.h . aatide;sikasya kittvam bhavi.syati . yatra tarhi tat prati.sidhyate : a;nje.h aajivaan iti . evam tarhi chaandas.h kvasu.h li.t ca chandasi saarvadhaatukam api bhavati . tatra saarvadhaatukam apit :nit bhavati iti :niti upadhaalopa.h bhavi.syati . <V>nig.rhiiti.h</V> . nig.rhiiti.h prayojanam . idam tarhi prayojanam : iha maa bhuut : nig.rhiiti.h , upasannihiti.h , nikuciti.h . tat tarhi ktvaagraha.nam kartavyam . na kartavyam . <V>ktvaa ca vigrahaat</V> . upari.s.taat yogavibhaaga.h kari.syate : na se.t ni.s.thaa ;sii:nsvidimidik.svididh.r.sa.h . m.r.sa.h titik.saayaam . udupadhaat bhaavaadikarma.no.h anyatarasyaam . tata.h puu:na.h . puu:na.h ni.s.thaa se.t na kit bhavati . tata.h ktvaa . ktvaa ca se.t na kit bhavati . puu:n iti niv.rttam . <V>na se.t iti k.rte akittve ni.s.thaayaam avadhaara.naat</V> | <V>j;naapakaat na parok.saayaam sani jhalgraha.nam vidu.h </V>||<V> ittvam kitsanniyogena re.na tulyam sudhiivani </V>| <V>vasvartham kidatiide;saat nig.rhiiti.h ktvaa ca vigrahaat</V> ||
(1.2.21) P I.201.2 - 4  R II.31	iha kasmaat na bhavati . gudhita.h gudhitavaan iti . <V>udupadhaat ;sapa.h</V> . ;sabvikara.nebhya.h i.syate .
(1.2.22) P I.201.6 - 19  R II.31 - 32	<V>puu:na.h ktvaani.s.thayo.h i.ti vaaprasa:nga.h se.tprakara.naat</V> . puu:na.h ktvaani.s.thayo.h i.ti vibhaa.saa praapnoti . kim kaara.nam . se.tprakara.naat . se.t iti vartate . <V>na vaa se.ttvasya akidaa;srayatvaat ani.ti vaa kittvam</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . se.ttvasya akidaa;srayatvaat . akidaa;srayam se.ttvam . yadaa akittvam tadaa i.taa bhavitavyam . se.ttvasya akidaa;srayatvaat ani.ti eva vibhaa.saa kittvam bhavi.syati . i.dvidhau puu:na.h graha.nam kriyate . tena vacanaat i.t se.tprakara.naat ca i.ti eva vibhaa.saa kittvam praapnoti . <V>i.dvidhau hi agraha.nam</V> . i.dvidhau hi puu:na.h graha.nam na kartavyam bhavati . bhaaradvaajiiyaa.h pa.thanti : <V>nityam akittvam i.daadyo.h</V> . <V>ktvaagraha.nam uttaraartham</V> . nityam akittvam i.daadyo.h siddham . katham . vibhaa.saamadhye ayam yoga.h kriyate . vibhaa.saamadhye ca ye vidhaya.h te nityaa.h bhavanti . kimartham tarhi ktvaagraha.nam . ktvaagraha.nam uttaraartham . uttaraartham ktvaagraha.nam kriyate : nopadhaat thapaantaat vaa va;ncilu;ncy.rta.h ca iti .
(1.2.25) P I.201.21  R II.33	kaa;syapagraha.nam kimartham . kaa;syapagraha.nam puujaartham . vaa iti eva hi vartate .
(1.2.26) P I.202.2 - 7 R II.33	kim idam rala.h ktvaasano.h kittvam vidhiiyate aahosvit prati.sidhyate . kim ca ata.h . yadi vidhiiyate ktvaagraha.nam anarthakam . kit eva hi ktvaa . atha prati.sidhyate sangraha.nam anarthakam . akit eva hi san . ata.h uttaram pa.thati : <V>rala.h ktvaasano.h kittvam</V> . rala.h ktvaasano.h kittvam vidhiiyate . nanu ca uktam : ktvaagraha.nam anarthakam . kit eva hi ktvaa iti . na anarthakam . na ktvaa se.t iti prati.sedha.h praapnoti . tadbaadhanaartham .
(1.2.27.1) P I.202.9 - 15 R II.34	ayukta.h ayam nirde;sa.h . uu iti anena kaala.h pratinirdi;syate uu iti ayam ca var.na.h . tatra ayuktam var.nasya kaalena saha saamanaadhikara.nyam . katham tarhi nirde;sa.h kartavya.h . uukaalakaalasya iti . kim idam uukaalakaalasya iti . uu iti etasya kaala.h uukaala.h . uukaala.h kaala.h asya uukaalakaala.h iti . sa.h tarhi tathaa nirde;sa.h kartavya.h . na kartavya.h . uttarapadalopa.h atra dra.s.tavya.h . tat yathaa u.s.tramukham mukham asya u.s.tramukha.h , kharamukha.h evam uukaalakaala.h uukaala.h iti . atha vaa saahacaryaat taacchabdyam bhavi.syati . kaalasahacarita.h var.na.h api kaala.h eva .
(1.2.27.2) P I.202.16 - 204.24  R II.34 - 40	<V>hrasvaadi.su samasa:nkhyaaprasiddhi.h nirde;savai.samyaat</V> . hrasvaadi.su samasa:nkhyatvasya aprasiddhi.h . kim kaara.nam . nirde;savai.samyaat . tisra.h sa;nj;naa.h ekaa sa;nj;nii . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . <V>siddham tu samas:nkhyatvaat</V> . siddham etat . katham . samasa:nkhyatvaat . katham samasa:nkhyatvam . <V>trayaa.naam hi vikaaranirde;sa.h</V> . trayaa.naam ayam pra;sli.s.tanirde;sa.h . katham puna.h j;naayate trayaa.naam ayam pra;sli.s.tanirde;sa.h iti . tis.r.naam sa;nj;naanaam kara.nasaamarthyaat . yadi api taavat tis.r.naam sa;nj;naanaam kara.nasaamarthyaat j;naayate trayaa.naam ayam pra;sli.s.tanirde;sa.h iti kuta.h tu etat : etena aanupuurvye.na sannivi.s.taanaam sa;nj;naa.h bhavi.syanti iti . aadau maatrika.h tata.h dvimaatra.h tata.h trimaatra.h iti . na puna.h maatrika.h madhye vaa ante vaa syaat tathaa dvimaatra.h aadau vaa ante vaa syaat tathaa trimaatra.h aadau vaa madhye vaa syaat . ayam taavat trimaatra.h a;sakya.h aadau vaa madhye vaa kartum . kuta.h . plutaa;sraya.h hi prak.rtibhaava.h prasajyeta . maatrikadvimaatrikayo.h api ghyantam puurvam nipatati iti maatrikasya puurvanipaata.h bhavi.syati . yat taavat ucyate ayam taavat trimaatra.h a;sakya.h aadau vaa madhye vaa kartum . plutaa;sraya.h hi prak.rtibhaava.h prasajyeta iti . plutaa;sraya.h prak.rtibhaava.h plutasa;nj;naa ca anena eva . yadi ca trimaatra.h aadau vaa madhye vaa syaat plutasa;nj;naa eva asya na syaat kuta.h pratk.rtibhaava.h . yat api ucyate maatrikadvimaatrikayo.h api ghyantam puurvam nipatati iti maatrikasya puurvanipaata.h bhavi.syati iti . hrasvaa;srayaa hi ghisa;nj;naa hrasvasa;nj;naa ca anena eva . yadi ca maatrika.h madhye vaa ante vaa syaat hrasvasa;nj;naa eva asya na syaat kuta.h ghisa;nj;naa kuta.h puurvanipaata.h . evam e.saa vyavasthaa na prakalpate . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na maatrika.h ante bhavati iti yat ayam vibhaa.saa p.r.s.taprativacane he.h iti maatrikasya plutam ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . ya.h ante sa.h plutasa;nj;naka.h . yadi ca maatrika.h ante syaat plutasa;nj;naa asya syaat . tatra maatraakaalasya maatraakaalavacanam anarthakam syaat . madhye tarhi syaat iti . atra api aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na maatrika.h madhye bhavati iti yat ayam ata.h diirgha.h ya;ni supi ca it diirghatvam ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . ya.h madhye sa.h diirghasa;nj;naka.h . yadi ca maatrika.h madhye syaat diirghasa;nj;naa asya syaat . tatra maatraakaalasya maatraakaalavacanam anarthakam syaat . dvimaatra.h tarhi ante syaat . atra api aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na dvimaatra.h ante bhavati iti yat ayam om abhyaadaane iti dvimaatrikasya plutam ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . ya.h ante sa.h plutasa;nj;naka.h . yadi ca dvimaatrika.h ante syaat plutasa;nj;naa asya syaat . tatra dvimaatrakaalasya dvimaatrakaalavacanam anarthakam syaat . maatrike.na ca asya puurvanipaata.h baadhita.h iti k.rtvaa kva anyatra utsahate bhavitum anyat ata.h madhyaat . evam e.saa vyavasthaa prak.lptaa . bhavet vyavasthaa prak.lptaa . <V>diirghaplutayo.h tu puurvasa;nj;naaprasa:nga.h</V> . diirghaplutayo.h api puurvasa;nj;naa praapnoti . kaa . hrasvasa;nj;naa . kim kaara.nam . a.n savar.naan g.rh.naati iti . <V>siddham tu taparanirde;saat</V> . siddham etat . katham . taparanirde;sa.h kartavya.h : uduukaala.h iti . yadi evam drutaayaam taparakara.ne madhyamavilambitayo.h upasa:nkhyaanam kaalabhedaat . <V>drutaadi.su ca uktam</V> . kim uktam . siddham tu . avasthitaa.h var.naa.h vaktu.h ciraaciravacanaat v.rttaya.h vi;si.syante iti . sa.h tarhi taparanirde;sa.h kartavya.h . na kartavya.h . iha kaalagraha.nam kriyate . yaavat ca taparakara.nam taavat kaalagraha.nam . pratyekam ca kaala;sabda.h parisamaapyate : ukaala.h uukaala.h uu3kaala.h iti . atha vaa ekasa;nj;naadhikaare ayam yoga.h kartavya.h . tatra ekaa sa;nj;naa bhavati yaa paraa anavakaa;saa ca iti evam hi diirghaplutayo.h puurvasa;nj;naa na bhavi.syati . atha vaa svam ruupam ;sabdasya a;sabdasa;nj;naa iti ayam yoga.h pratyaakhyaayate . tatra yat etat a;sabdasa;nj;naa iti etat yayaa vibhaktyaa nirdi;syamaanam arthavat bhavati tayaa nirdi.s.tam anuvarti.syate : a.nudit savar.nasya ca apratyaya.h a;sabdasa;nj;naayaam iti . atha vaa hrasvasa;nj;naavacanasaamarthyaat diirghaplutayo.h puurvasa;nj;naa na bhavi.syati . nanu ca idam prayojanam syaat : sa;nj;nayaa vidhaane niyamam vak.syaami iti . hrasvasa;nj;nayaa yat ucyate tat aca.h sthaane yathaa syaat iti . syaat etat prayojanam yadi ki;ncitkaraa.ni hrasva;saasanaani syu.h . yata.h tu khalu yaavat ajgraha.nam taavat hrasvagraha.nam ata.h aki;ncitkaraa.ni hrasva;saasanaani . idam tarhi prayojanam : eca.h ik hrasvaade;se iti vak.syaami iti . anucyamaane hi etasmin hrasvaprade;se.su eca.h ik bhavati iti vaktavyam syaat . hrasva.h napu.msake praatipadikasya eca.h ik bhavati iti . .nau ca:ni upadhaayaa.h hrasva.h eca.h ik bhavati iti . hrasva.h halaadi.h ;se.sa.h eca.h ik bhavati iti . sa;nj;naa ca naama yata.h na laghiiya.h . kuta.h etat . laghvartham hi sa;nj;naakara.nam . laghiiya.h ca tri.h hrasvaprade;se.su eca.h ik bhavati iti na puna.h sa;nj;naakara.nam . tri.h hrasvaprade;se.su eca.h ik bhavati iti .sa.t graha.naani . sa;nj;naakara.ne puna.h a.s.tau . hrasvasa;nj;naa vaktavyaa . tri.h hrasvaprade;se.su hrasvagraha.nam kartavyam hrasva.h hrasva.h hrasva.h iti . eca.h ik hrasvaade;se iti . sa.h ayam laghiiyasaa nyaasena siddhe sati yat gariiyaa.msam yatnam aarabhate tasya etat prayojanam diirghaplutayo.h tu puurvasa;nj;naa maa bhuut iti .
(1.2.28.1) P I.204.26 - 206.2  R II.40 - 41	kim ayam alontya;se.sa.h aahosvit alontyaapavaada.h . katham ca ayam tacche.sa.h syaat katham vaa tadapavaada.h . yadi ekam vaakyam tat ca idam ca : ala.h antyasya vidhaya.h bhavanti aca.h hrasvadiirghaplutaa.h antyasya iti tata.h ayam tacche;sa.h . atha naanaa vaakyam : ala.h antyasya vidhaya.h bhavanti , aca.h hrasvadiirghaplutaa.h antyasya anantyasya ca iti tata.h ayam tadapavaada.h . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>hrasvaadividhi.h ala.h antyasya iti cet vacipracchi;samaadiprabh.rtihanigamidiirghe.su ajgraha.nam</V> . hrasvaadividhi.h ala.h antyasya iti cet vacipracchi;samaadiprabh.rtihanigamidiirghe.su ajgraha.nam kartavyam . vacipracchyo.h diirgha.h aca.h iti vaktavyam . anantyatvaat na praapnoti . ;samaadiinaam diirgha.h aca.h iti vaktavyam . anantyatvaat na praapnoti . hanigamyo.h diirgha.h aca.h iti vaktavyam . anantyatvaat na praapnoti . astu tarhi tadapavaada.h . <V>aca.h cet napu.msakahrasvaak.rtsaarvadhaatukanaamidiirghe.su anantyaprati.sedha.h</V> . aca.h cet napu.msakahrasvaak.rtsaarvadhaatukanaamidiirghe.su anantyaprati.sedha.h vaktavya.h . hrasva.h napu.msake praatipadikasya : yathaa iha bhavati : rai : atiri nau : atinau evam suvaak braahma.nakulam iti atra api praapnoti . ak.rtsaarvadhaatukayo.h diirgha.h : yathaa iha bhavati : ciiyate stuuyate evam bhidyate atra api praapnoti . naami diirgha.h : yathaa iha bhavati : agniinaam , vaayuunaam evam atra api praapnoti : .sa.n.naam . na e.sa.h do.sa.h . nopadhyaayaa.h iti etat niyamaartham bhavi.syati . prak.rtasya e.sa.h niyama.h syaat . kim ca prak.rtam . naami iti . tena bhavet iha niyamaat na syaat : .sa.n.naam . anyate tanyate atra api praapnoti . atha api evam niyama.h syaat : nopadhaayaa.h naami eva iti evam api bhavet iha niyamaat na syaat : anyate tanyate . .sa.n.naam iti atra praapnoti . atha api ubhayata.h niyama.h syaat : nopadhaayaa.h eva naami naami eva nopadadhyaayaa.h iti evam api bhidyate suvaak braahma.nakulam ita atra api praapnoti . evam tarhi hrasva.h diirgha.h pluta.h iti yatra bruuyaat aca.h iti etat tatra upasthitam dra.s.tavyam . kim k.rtam bhavati . dvitiiyaa .sa.s.thii praadu.h bhaavyate . tatra kaamacaara.h : g.rhyamaa.nena vaa acam vi;se.sayitum acaa vaa g.rhyamaa.na.h . yaavataa kaamacaara.h iha taavat vacipracchi;samaadiprabh.rtihanigamidiirghe.su g.rhyamaa.nena acam vi;se.sayi.syaama.h : e.saam aca.h diirgha.h bhavati iti . iha idaaniim napu.msakahrasvaak.rtsaarvadhaatukanaamidiirghe.su acaa g.rhyamaa.nam vi;se.sayi.syaama.h : napu.msakasya hrasva.h bhavati aca.h . ajantasya iti . ak.rtsaarvadhaatukayo.h diirgha.h aca.h . ajantasya iti . naami diirgha.h bhavati aca.h . ajantasya iti .
(1.2.28.2) P I.206.3 - 12  R II.41 - 43	iha kasmaat na bhavati : dyau.h , panthaa.h , sa.h iti . <V>sa;nj;nayaa vidhaane niyama.h</V> . sa;nj;nayaa ye vidhiiyante te.su niyama.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . ac iti vartate . tatra evam abhisambandha.h kari.syate : aca.h ac bhavati hrasva.h diirgha.h pluta.h iti evam bhaavyamana.h iti . atha puurvasmin yoge ajgraha.ne sati kim prayojanam . <V>ajgraha.nam sa.myogaacsamudaayaniv.rttyartham</V> . ajgraha.nam kriyate sa.myogniv.rttyartham acsamudaayaniv.rttyartham ca . sa.myogniv.rttyartham taavat : pratak.sya prarak.sya . hrasvasya piti k.rti tuk iti tuk maa bhuut iti . acsamudaayaniv.rttyartham : tita'ucchatram , tita'ucchaayaa . diirghaat padaantaat vaa iti vibhaa.saa maa bhuut .
(1.2.29 - 30.1) P I.206.14 - 25  R II.43 - 45	kim .sa.s.thiinirdi.s.tam ajgraha.nam anuvartate utaaho na . kim ca ata.h . yadi anuvartate halsvarapraaptau vya;njanam avidyamaanavat iti paribhaa.saa na prakalpate . katham hala.h naama svarapraapti.h syaat . evam tarhi niv.rttam . bahuuni etasyaa.h paribhaa.saayaa.h prayojanaani . atha prathamaanirdi.s.tam ajgraha.nam anuvartate utaaho na . kim ca artha.h anuv.rttyaa . baa.dham artha.h yadi ete vya;njanasya api gu.naa.h lak.syante . nanu ca pratyak.sam upalabhyante : i.se tvaa uurje tvaa . na ete vya;njanasya gu.naa.h . aca.h ete gu.naa.h . tatsaamiipyaat tu vya;njanam api tadgu.nam upalabhyate . tat yathaa . dvayo.h raktayo.h vastrayo.h madhye ;suklam vastram tadgu.nam upalabhyate badarapi.take riktaka.h lohaka.msa.h tadgu.na.h upalabhyate . kuta.h nu khalu etat aca.h ete gu.naa.h . tatsaamiipyaat tu vya;njanam api tadgu.nam upalabhyate iti . na puna.h vya;njanasya ete gu.naa.h syu.h . tatsaamiipyaat tu ac api tadgu.na.h upalabhyate iti . antare.na api vya;njanam aca.h eva ete gu.naa.h lak.syante . na puna.h antare.na acam vya;njanasya uccaara.nam api bhavati . anvartham khalu api nirvacanam : svayam raajante svaraa.h . anvak bhavati vya;njanam iti .
(1.2.29 - 30.2) P I.207.1 - 17  R II.45 - 46	<V>uccaniicasya anavasthitatvaat sa;nj;naaprasiddhi.h</V> . idam uccaniicam anavasthitapadarthakam . tat eva hi kam cit prati uccai.h bhavati kam cit prati niicai.h . evam kam cit ka.h cit adhiiyaanam aaha : kim uccai.h roruuyase . atha niicai.h vartataam iti . tam eva tathaa adhiiyaanam apara.h aaha : kim antardantakena adhii.se . uccai.h vartataam iti . evam uccaniicam anavasthitapadarthakam . tasya anavasthaanaat sa;nj;naayaa.h aprasiddhi.h . evam tarhi lak.sa.nam kari.syate : aayaama.h daaru.nyam a.nutaa khasya iti uccai.hkaraa.ni ;sabdasya . aayaama.h gaatraa.naam nigraha.h . daaru.nyam svarasya daaru.nataa ruuk.sataa . a.nutaa khasya ka.n.thasya sa.mv.rtataa . uccai.hkaraa.ni ;sabdasya . atha niicai.hkaraa.ni ;sabdasya . anvavasarga.h maardavam urutaa khasya iti niicai.hkaraa.ni ;sabdasya . anvavasarga.h gaatraa.naam ;sithilataa . maardavam svarasya m.rdutaa snigdhataa . urutaa khasya mahattaa ka.n.thasya . iti niicai.hkaraa.ni ;sabdasya . etat api anaikaantikam . yat alpapraa.nasya sarvoccai.h tat mahaapraa.nasya sarvaniicai.h . <V>siddham tu samaanaprakramavacanaat</V> . siddham etat . katham . samaane prakrame iti vaktavyam . ka.h puna.h prakrama.h . ura.h ka.n.tha.h ;sira.h iti .
(1.2.31) P I.207.16 - 208.9  R II.46 - 48	samaahaara.h svarita.h iti ucyate . kasya samaahaara.h svaritasa;nj;na.h bhavati . aco.h iti aaha . <V>samaahaara.h aco.h cet na abhaavaat</V> . samaahaara.h aco.h cet tat na . kim kaara.nam . abhaavaat . na hi aco.h samaahaara.h asti . nanu ayam asti gaa:ngenuupe iti . na e.sa.h aco.h samaahaara.h . anya.h ayam udaattaanudaattayo.h sthaane eka.h aadi;syate . evam tarhi gu.nayo.h . gu.nayo.h cet na acprakara.naat . gu.nayo.h samahaara.h iti cet tat na . kim kaara.nam . acprakara.naat . ac iti vartate . <V>siddham tu acsamudaayasya abhaavaat tadgu.ne sampratyaya.h</V> . siddham etat . katham . acsamudaaya.h na asti iti k.rtvaa tadgu.nasya aca.h samaahaaragu.nasya sampratyaya.h bhavi.syati . katham puna.h samaahaara.h iti anena ac ;sakya.h pratinirde.s.tum . matublopa.h atra dra.s.tavya.h . tat yathaa pu.spakaa.h e.saam te pu.spakaa.h , kaalakaa.h e.saam te kaalakaa.h iti evam samaahaaravaan samaahaara.h . atha vaa akaara.h matvarthiiya.h . tat yathaa tunda.h , ghaa.ta.h iti . yadi evam traisvaryam na prakalpate . tatra ka.h do.sa.h . traisvaryam adhiimahe iti etat na upapadyate . na etat gu.naapek.sam . kim tarhi . ajapek.sam . traisvaryam adhiimahe : triprakaarai.h ajbhi.h adhiimahe kai.h cit udaattagu.nai.h kai.h cit anudaattagu.nai.h kai.h cit ubhayagu.nai.h . tat yathaa : ;suklagu.na.h ;sukla.h k.r.s.nagu.na.h k.r.s.na.h . ya.h idaaniim ubhayagu.na.h sa.h t.rtiiyaam aakhyaam labhate kalmaa.sa.h iti vaa saara:nga.h iti vaa . evam iha api udaattagu.na.h udaatta.h anudaattagu.na.h anudaatta.h . ya.h idaaniim ubhayavaan sa t.rtiiyaam aakhyaam labhate svarita.h iti .
(1.2.32.1) P I.208.11 - 209.4  R II.48 - 50	ardhahrasvam iti ucyate . tatra diirghaplutayo.h na praapnoti . kanyaa ;saktike3 ;saktike . na e.sa.h do.sa.h . maatraca.h atra lopa.h dra.s.tavya.h . ardhahrasvamaatram ardhahrasvam iti . kimartham idam ucyate . aami;sriibhuutam iva idam bhavati . tat yathaa : k.siirodake samp.rkte* aami;sriibhuutatvaat na j;naayate : kiyat k.siiram kiyat udakam kasmin avakaa;se k.siiram kasmin avakaa;se udakam iti . evam iha api aami;sriibhuutatvaat na j;naayate : kiyat udaattam kiyat anudaattam kasmin avakaa;se udaattam kasmin avakaa;se anudaattam iti . tat aacaarya.h suh.rt bhuutvaa anvaaca.s.te : iyat udaattam iyat anudaattam asmin avakaa;se udaattam asmin avakaa;se anudaattam iti . yadi ayam evam suh.rt kim anyaani api eva;njaatiiyakaani na upadi;sati . kaani puna.h taani . sthaanakara.naanupradaanaani . vyaakara.nam naama iyam uttaraa vidyaa . sa.h asau chanda.h;saastre.su abhiviniita.h upalabdhyaa avagantum utsahate . yadi evam na artha.h anena . idam api upalabdhyaa gami.syati . sa;nj;naakara.nam tarhi idam : tasya svaritasya aadita.h ardhahrasvam udaattasa;nj;nam iti . kim k.rtam bhavati . tri.h udaattaprade;se.su svaritagraha.nam na kartavyam bhavati : udaattasvaritaparasya sannatara.h , udaattasvaritayo.h ya.na.h svarita.h anudaattasya na udaattasvaritodayam iti . sa;nj;naakara.nam hi naama yata.h na laghiiya.h . kuta.h etat . laghvartham hi sa;nj;naakara.nam . laghiiya.h ca tri.h udaattaprade;se.su svaritagraha.nam na puna.h sa;nj;naakara.nam . tri.h udaattaprade;se.su svaritagraha.ne nava ak.saraa.ni sa;nj;naakara.ne puna.h ekaada;sa . evam tarhi ubhayam anena kriyate anvaakhyaanam ca sa;nj;naa ca . katham puna.h ekena yatnena ubhayam labhyam . labhyam iti aaha . katham . anvarthagraha.nam vij;naasyate : tasya svaritasya aadita.h ardhahrasvram udaattasa;nj;nam bhavati iti . uurdhvam aattam iti ca ata.h udaattam . yadi tarhi sa;nj;naakara.nam udaattaade.h yat ucyate tat svaritaade.h api praapnoti . anvaakhyaanam eva tarhi idam mandabuddhe.h .
(1.2.32.2) P I.209.5 - 25  R II.50 - 52	<V>svaritasyaardhahrasvodaattaat aa udaattasvaritaparasyasannataraat uurdhvam udaattaadanudaattasyasvaritaat kaaryam svaritaat iti siddhyartham</V> . svaritasyaardhahrasvodaattaat aa udaattasvaritaparasyasannatara.h iti etasmaat suutraat idam suutrakaa.n.dam uurdhvam udaattaat anudaattasya svarita.h iti ata.h kaaryam . kim prayojanam . svaritaat iti siddhyartham . svaritaat iti siddhi.h yathaa syaat . svaritaat sa.mhitaayaam anudaattaanaam iti : imam me ga:nge yamune sarasvati ;sutudri . kva tarhi syaat . ya.h siddha.h svarita.h : kaaryam devadattayaj;nadattau . <V>svaritodaattaartham ca</V> . svaritodaattaartham ca tatra eva kartavyam . na subrahma.nyaayaam svaritasya tu udaatta.h : indra aagaccha . kva tarhi syaat . ya.h siddha.h svarita.h : subrahma.nyom indra aagaccha . <V>svaritodaattaat ca asvaritaartham</V> . svaritodaattaat ca asvaritaartham tatra eva kartavyam . indra aagaccha hariva.h aagaccha . <V>svaritaparasannataraartham ca</V> . svaritaparasannataraartham ca tatra eva kartavyam . udaattasvaritaparasya sannatara.h : maa.navaka ja.tilakaadhyaapaka nya:n . kva tarhi syaat . ya.h siddha.h svarita.h : maa.navaka ja.tilakaabhiruupaka kva . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . <V>devabrahma.no.h anudaattavacanam j;naapakam svaritaat iti siddhatvasya</V> . devabrahma.no.h anudaattavacanam j;naapakam siddha.h iha svarita.h iti . yadi etat j;naapyate svaritodaattaparasya anudaattasya svaritatvam praapnoti . na bruuma.h devabrahma.no.h anudaattavacanam j;naapakam siddha.h iha svarita.h iti . kim tarhi . param etat kaa.n.dam iti .
(1.2.33.1) P I.210.2 - 4  RII.53	kim idam paaribhaa.sikyaa.h sambuddhe.h graha.nam : ekavacanam sambuddhi.h aahosvit anvarthagraha.nam : sambodhanam sambuddhi.h iti . kim ca ata.h . yadi paaribhaa.sikyaa.h devaa.h brahmaa.na.h iti atra na praapnoti . atha anvarthagraha.nam na do.sa.h . yathaa na do.sa.h tathaa astu .
(1.2.33.2) P I.210.5 - 17  R II.53 - 54	kim puna.h iyam eka;sruti.h udaattaa aahosvit anudaattaa . na udaattaa . katham j;naayate . yat ayam uccaistaraam vaa va.sa.tkaara.h iti aaha . katham k.rtvaa j;naapakam . atantram taranirde;sa.h . yaavat uccai.h taavat uccaistaraam iti . yadi tarhi na udaattaa anudaattaa . anudaattaa ca na . katham j;naayate . yat ayam udaattasvaritaparasya sannatara.h iti aaha . katham k.rtvaa j;naapakam . atantram taranirde;sa.h . yaavat sanna.h taavat sannatara.h iti . saa e.saa j;naapakaabhyaam udaattaanudaattayo.h madhyam eka;sruti.h antaraalam hriyate . apara.h aaha : kim puna.h iyam eka;sruti.h udaattaa uta anudaattaa . udaattaa . katham j;naayate . yat ayam uccaistaraam vaa va.sa.tkaara.h iti aaha . katham k.rtvaa j;naapakam . tantram taranirde;sa.h . uccai.h d.r.s.tvaa uccaistaraam iti etat bhavati . yadi tarhi udaattaa na anudaattaa . anudaattaa ca . katham j;naayate . yat ayam udaattasvaritaparasya sannatara.h iti aaha . katham k.rtvaa j;naapakam . tantram taranirde;sa.h . sannam d.r.s.tvaa sannatara.h iti etat bhavati . te ete tantre taranirde;se sapta svaraa.h bhavanti : udaatta.h , udaattatara.h , anudaatta.h , anudaattara.h , svarita.h , svarite ya.h udaatta.h sa.h anyena vi;si.sta.h , eka;sruti.h saptama.h .
(1.2.37) P I.210.19 -211.14  R II.55 - 56	<V>subrahma.nyaayam okaara.h udaatta.h</V> . subrahma.nyaayam okaara.h udaatta.h bhavati : subrahma.nyom . <V>aakaara.h aakhyaate paraadi.h ca</V> . aakaara.h aakhyaate paraadi.h ca udaatta.h bhavati : indra aagaccha . hariva.h aagaccha . <V>vaakyaadau ca dve dve</V> . vaakyaadau ca dve dve udaatte bhavata.h : indra aagaccha . hariva.h aagaccha . <V>maghavanvarjam</V> . aagaccha maghavan . <V>sutyaaparaa.naam anta.h</V> . sutyaaparaa.naam anta.h udaatta.h bhavati : dvyahe sutyaam . tryahe sutyaam . <V>asau iti anta.h</V> . asau iti anta.h udaatta.h bhavati : gaargya.h yajate . vaatsya.h yajate . <V>amu.sya iti anta.h</V> . amu.sya iti anta.h : daak.se.h pitaa yajate . <V>syaantasya upottamam ca</V> . syaantasya upottamam udaattam bhavati anta.h ca . gaargyasya pitaa yajate . vaatsyasya pitaa yajate . <V>vaa naamadheyasya</V> . vaa naamadheyasya syaantasya upottamam udaattam bhavati : devadattasya pitaa yajate . devadattasya pitaa yajate .
(1.2.38) P I.211.16 - 17  R II.56 - 57	<V>devabrahma.no.h anudaattatvam eke</V> . devabrahma.no.h anudaattatvam eke icchanti : devaa.h brahmaa.na.h . devaa.h brahmaa.na.h .
(1.2.39) P I.211.19 - 212.17  R II.57 - 59	<V>svaritaat sa.mhitaayaam anudaattaanaam iti cet dvyekayo.h aika;srutyavacanam</V> . svaritaat sa.mhitaayaam anudaattaanaam iti cet dvyekayo.h aika;srutyam vaktavyam : aagnive;sya.h pacati . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . bahuvacanena nirde;sa.h kriyate . tena bahuunaam aika;srutyam syaat dvyekayo.h na syaat . na e.sa.h do.sa.h . na atra nirde;sa.h tantram . katham puna.h tena eva nirde;sa.h kriyate tat ca atantram syaat . tatkaarii ca bhavaan taddve.sii ca . naantariiyakatvaat atra bahuvacanena nirde;sa.h kriyate : ava;syam kayaa cit vibhaktyaa kena cit vacanena nirde;sa.h kartavya.h iti . tat yathaa : ka.h cit annaarthii ;saalikalaapam sapalaalam satu.sam aaharati naantayiiyakatvaat . sa.h yaavat aadeyam taavat aadaaya tu.sapalaalaani uts.rjati . tathaa ka.h cit maa.msaarthii matsyaan saka.n.takaan sa;sakalaan aaharati naantayiiyakatvaat . sa.h yaavat aadeyam taavat aadaaya ;sakalaka.n.takaan uts.rjati . evam iha api naantariiyakatvaat bahuvacanena nirde;sa.h kriyate . avi;se.se.na aika;srutyam . <V>avi;se.se.na aika;srutyam iti cet vyavahitaanaam aprasiddhi.h</V> . avi;se.se.na aika;srutyam iti cet vyavahitaanaam aika;srutyam na praapnoti : imam me ga:nge yamune sarasvati ;sutudri . <V>anekam api iti tu vacanaat siddham</V> . anekam api ekam api svaritaat param sa.mhitaayaam eka;sruti bhavati iti vaktavyam . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam : svaritaat sa.mhitaayaam anudaattaanaam iti cet dvyekayo.h aika;srutyavacanam . avi;se.se.na aika;srutyam vyavahitaanaam aprasiddhi.h iti . na e.sa.h do.sa.h . katham . eka;se.sanirde;sa.h ayam anudaattasya ca : anudaattayo.h ca anudaattaanaam ca anudaattaanaam iti . evam api .sa.tprabh.rtiinaam eva praapnoti . .sa.tprabh.rti.su eka;se.sa.h parisamaapyate . pratyekam vaakyaparisamaapti.h d.r.s.taa iti dvyekayo.h api bhavi.syati .
(1.2.41) P I.212.19 - 213.24  R II.59 - 62	<V>ap.rktasa;nj;naayaam halgraha.nam svaadilope hala.h agraha.naartham</V> . ap.rktasa;nj;naayaam halgraha.nam kartavyam . ekahal pratyaya.h ap.rktasa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . svaadilope hala.h agraha.naartham . svaadilope hala.h graha.nam na kartavyam bhavati : hal:nyaabbhya.h diirghaat sutisi ap.rktam hal iti ap.rktasya iti eva siddham . a.ni;no.h lugartham algraha.nam . a.ni;no.h lugartham algraha.nam kartavyam . kim prayojanam . a.ni;no.h luki graha.nam na kartavyam bhavati : .nyak.satriyaar.sa;nita.h yuuni luk a.ni;no.h iti ap.rktasya iti eva siddham . <V>a.ni;no.h lugartham iti cet .ne atiprasa:nga.h</V> . a.ni;no.h lugartham iti cet .ne atiprasa:nga.h bhavati . iha api praapnoti : phaa.n.taah.rte.h apatyam maa.navaka.h p.haa.n.taah.rta.h iti . .navacanasaamaarthyaat na bhavi.syati . <V>vacanapraamaa.nyaat iti cet phagniv.rttyartham vacanam</V> . vacanapraamaa.nyaat iti cet phagniv.rttyartham etat syaat : phak ata.h maa bhuut iti . <V>pailaadi.su vacanaat siddham</V> . yadi etaavat prayojanam syaat pailaadi.su eva paa.tham kurviita . tatra paa.thaat anye.saam api phaka.h niv.rtti.h bhavati . evam siddhe sati yat ayam .nam ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h na asya luk bhavati iti . taani etaani trii.ni graha.naani bhavanti . ap.rktasa;nj;naayaam halgraha.nam kartavyam . svaadilope hala.h graha.nam na kartavyam . a.ni;no.h luki graha.nam kartavyam . algraha.ne api vai kriyamaa.ne taani eva trii.ni graha.naani bhavanti . ap.rktasa;nj;naayaam algraha.nam kartavyam . svaadilope hala.h graha.nam kartavyam . a.ni;no.h luki graha.nam na kartavyam bhavati . ap.rktagraha.nam kartavyam . tatra na asti laaghavak.rta.h vi;se.sa.h . ayam asti vi;se.sa.h : algraha.ne kriyamaa.ne ekagraha.nam na kari.syate . kasmaat na bhavati darvi.h , jaag.rvi.h . al eva ya.h pratyaya.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . algraha.nasaamarthyaat . yadi ya.h al ca anya.h ca tatra syaat algraha.nam anarthakam syaat . halgraha.ne api kriyamaa.ne ekagraha.nam na kari.syate . kasmaat na bhavati darvi.h jaag.rvi.h . hal eva ya.h pratyaya.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . halgraha.nasaamarthyaat . yadi ya.h hal ca anya.h ca tatra syaat halgraha.nam anarthakam syaat . asti anyat halgraha.nasya prayojanam . kim . halantasya yathaa syaat alantasya maa bhuut iti . evam tarhi siddhe sati yat algraha.ne kriyamaa.ne ekagraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h anyatra var.nagraha.ne jaatigraha.nam bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . dambhe.h halgraha.nasya jaativaacakatvaat siddham iti uktam . tat upapannam bhavati .
(1.2.42) P I.214.2 - 11  R II.62 - 63	<V>tatpuru.sa.h samaanaadhikara.na.h karmadhaaraya.h iti cet samaasaikaarthatvaat aprasiddhi.h</V> . tatpuru.sa.h samaanaadhikara.na.h karmadhaaraya.h iti cet samaasasya ekaarthatvaat sa;nj;naayaa.h aprasiddhi.h . eka.h ayam artha.h tatpuru.sa.h naama anekaarthaa;srayam ca saamaanaadhikara.nyam . <V>siddham tu padasaamaanaadhikara.nyaat</V> . siddham etat . katham . tatpuru.sa.h samaanaadhikara.napada.h karmadhaarayasa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam tatpuru.sa.h samaanaadhikara.na.h karmadhaaraya.h iti cet samaasaikaarthatvaat aprasiddhi.h iti . na e.sa.h do.sa.h . ayam tatpuru.sa.h asti praathamakalpika.h yasmin aikapadyam aikasvaryam ekavibhaktikatvam ca . asti taadarthyaat taacchabdyam ; tatpuru.saarthaani padaani tatpuru.sa.h iti . tat ya.h taadarthyaat taacchabdyam tasya iha graha.nam .
(1.2.43.1) P I.214.13 - 22  R II.63 - 64	<V>prathamaanirdi.s.tam samaase upasajanam iti cet anirde;saat prathamaayaa.h samaase sa;nj;naaprasiddhi.h</V> .prathamaanirdi.s.tam samaase upasajanam iti cet anirde;saat prathamaayaa.h samaase sa;nj;naayaa.h aprasiddhi.h . na hi ka.s.taadiinaam samaase prathamaam pa;syaama.h . <V>siddham tu samaasavidhaane vacanaat</V> . siddham etat . katham . samaasavidhaane prathamaanirdi.s.tam upasarjanasa;nj;nam bhavati iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . <V>na vaa taadarthyaat taacchabdyam</V> . na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . taadarthyaat taacchabdyam bhavati . samaasaartham ;saastram samaasa.h iti .
(1.2.43.2) P I.215.1 - 21  R II.64 - 67	<V>yasya vidhau prathamaanirde;sa.h tata.h anyatra api upasarjanasa;nj;naaprasa:nga.h</V> . yasya vidhau prathamaanirde;sa.h kriyate tata.h anyatra api tasya upasarjanasa;nj;naa praapnoti : raj;na.h kumaariim raajakumaariim ;srita.h . ;sritaadisamaase dvitiiyaantam prathamaanirdi.s.tam . tasya .sa.s.thiisamaase api upasarjanasa;nj;naa praapnoti . <V>siddham tu yasya vidhau tam prati iti vacanaat</V> . siddham etat . katham . yasya vidhau yat prathamaanirdi.s.tam tam prati tat upasarjanasa;nj;nam bhavati iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . upasarjanam iti mahatii sa;nj;naa kriyate . sa;nj;naa ca naama yata.h na laghiiya.h . kuta.h etat . laghvartham hi sa;nj;naakara.nam . tatra mahatyaa.h sa;nj;naayaa.h kara.ne etat prayojanam anvarthasa;nj;naa yathaa vij;naayeta . apradhaanam upasarjanam iti . pradhaanam upasarjanam iti ca sambandhi;sabdau etau . tatra sambandhaat etat gantavyam : yam prati yat apradhaanam tam prati tat upasarjanas;nj;nam bhavati iti . atha yatra dve .sa.s.thyante kasmaat tatra pradhaanasya upasarjanasa;nj;naa na bhavati : raaj;na.h puru.sasya raajapuru.sasya iti . <V>.sa.s.thyantayo.h upasarjanatve uktam</V> . kim uktam . .sa.s.thyantayo.h samaase arthaabhedaat pradhaanasya apuurvanipaata.h iti . evam na ca idam ak.rtam bhavet upsarjanam puurvam iti artha.h ca abhinna.h iti k.rtvaa pradhaanasya puurvanipaata.h na bhavi.syati . yadi api taavat etat upasarjanakaaryam parih.rtam idam aparam praapnoti . raaj;na.h kumaaryaa.h raajakumaaryaa.h . gostriyo.h upasarjanasya iti hrasvatvam praapnoti . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . paravat li:ngam iti ;sabda;sabdaarthau iti . tatra aupade;sikasya hrasvatvam . aatide;sikasya ;srava.nam bhavi.syati .
(1.2.44.1) P I.215 23 - 216.5  R II.67 - 68	dvitiiyaadiinaam api anena upasarjanasa;nj;naa praapnoti . tatra ka.h do.sa.h . tatra apuurvanipaate iti prati.sedha.h prasajyeta . na aprati.sedhaat . na ayam prasajyaprati.sedha.h : puurvanipaate na iti . kim tarhi . paryudaasa.h ayam : yat anyat puurvanipaataat iti . puurvanipaate avyaapaara.h . yadi kena cit praapnoti tena bhavi.syati . puurve.na ca praapnoti . tena bhavi.syati . apraapte.h vaa . atha vaa anantaraa yaa praapti.h saa prati.sidhyate . kuta.h etat . anantarasya vidhi.h vaa bhavati prati.sedha.h vaa iti . 
(1.2.44.2) P I.216.6 - 11  R II.68	<V>ekavibhaktau a.sa.s.thyantavacanam</V> . ekavibhaktau a.sa.s.thyantaanaam iti vaktavyam . iha maa bhuut : ardham pippalyaa.h ardhapippalii iti . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . paravat li:ngam iti ;sabda;sardaarthau iti . tatra aupade;sikasya hrasvatvam . aatide;sikasya ;srava.nam bhavi.syati .
(1.2.44.3) P I.216.12 - 16  R II.68	kaani puna.h asya yogasya prayojanaani . <V>prayojanam dvigupraaptaapannaalampuurvopasargaa.h ktaarthe</V> . dvigu.h : pa;ncabhi.h gobhi.h kriita.h pa;ncagu.h . praaptaapanna : praapta.h jivikaam praaptajiivika.h . aapanna.h jiivikaam aapannajiivika.h . alampuurva : alam kumaaryai ala:nkumaari.h . upasargaa.h ktaarthe : ni.skau;saambi.h nirvaaraa.nasi.h .
(1.2.45.1) P I.217.2 - 10  R II.69 - 71	arthavat iti vyapade;saaya : var.naanaam ca maa bhuut iti . kim ca syaat . vanam , dhanam iti nalopa.h praatipadikaantasya iti nalopa.h prasajyeta . adhaatu.h iti kimartham . ahan v.rtram iti . adhaatu.h iti ;sakyam akartum . kasmaat na bhavati ahan v.rtram iti . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na dhaato.h praatipadikasa;nj;naa bhavati iti yat ayam supa.h dhaatupraatipadikayo.h iti dhaatugraha.nam karoti . na etat asti j;naapakam . prati.siddhaartham etat syaat : api kaaka.h ;syenaayate iti . apratyaya.h iti kimartham . kaa.n.de ku.dye . apratyaya.h iti ;sakyam akartum . kasmaat na bhavati kaa.n.de ku.dye* iti . k.rttaddhitagraha.nam niyamaartham bhavi.syati : k.rttaddhitaantasya eva pratyayaantasya praatipadikasa;nj;naa bhavati na anyasya iti .
(1.2.45.2) P I.217.11 - 219.9  R II.71 - 77	<V>arthavati anekapadaprasa:nga.h</V> . arthavati praatipadikasa;nj;naayaam anekasya api padasya praatipadikasa;nj;naa praapnoti : da;sa daa.dimaani .sa.t apuupaa.h ku.n.dam ajaajinam palalapi.n.da.h adhorukam etat kumaaryaa.h sphaiyak.rtasya pitaa prati;siina.h iti . samudaaya.h anarthaka.h . <V>samudaaya.h anarthaka.h iti cet avayavaarthavattvaat samudaayaarthavattvam yathaa loke</V> . samudaaya.h anarthaka.h iti cet avayavai.h arthavadbhi.h samudaayaa.h api arthavanta.h bhavanti yathaa loke . tat yathaa loke aa.dhyam idam nagaram , gomat idam nagaram iti ucyate na ca tatra sarve aa.dhyaa.h bhavanti sarve vaa gomanta.h . yathaa loke iti ucyate loke ca avayavaa.h eva arthavanta.h na samudaaya.h . aata.h ca avayavaa.h eva arthavanta.h na samudaaya.h . yasya hi tat dravyam bhavati sa.h tena kaaryam karoti yasya ca gaava.h santi sa.h taasaam k.siiram gh.rtam ca upabhu:nkte . anyai.h etat dra.s.tum api a;sakyam . kaa tarhi iyam vaacoyukti.h : aa.dhyam idam nagaram , gomat idam iti . e.saa e.saa vaacoyukti.h : iha taavat aa.dhyam idam nagaram iti akaara.h matvarthiiya.h : aa.dhyaa.h asmin santi iti tat idam aa.dhyam iti . gomat idam iti matvantaat matvarthiiya.h lupyate . evam api <V>vaakyaprati.sedha.h arthavattvaat</V> . vaakyasya praatipadikas;nj;naayaa.h prati.sedha.h vaktavya.h : devadatta gaam abhyaaja ;suklaam . devadatta gaam abhyaaja k.r.s.naam iti . kim kaara.nam . arthavattvaat . arthavat hi etat vaakyam bhavati . na vai padaarthaat anyasya arthasya upalabdhi.h bhavati vaakye . <V>padaarthaat anyasya anupalabdhi.h iti cet padaarthaabhisambandhasya upalabdhi.h</V> . padaarthaat anyasya anupalabdhi.h iti cet evam ucyate : padaarthaabhisambandhasya upalabdhi.h bhavati vaakye . iha devadatta iti ukte kartaa nirdi.s.ta.h karma kriyaagu.nau ca anirdi.s.tau . gaam iti ukte karma nirdi.s.tam kartaa kriyaagu.nau ca anirdi.s.tau . abhyaaja iti ukte kriyaa nirdi.s.taa kart.rkarma.nii gu.na.h ca anirdi.s.ta.h . ;suklaam iti ukte gu.na.h nirdi.s.ta.h kart.rkarma.nii kriyaa ca anirdi.s.taa . iha idaaniim devadatta gaam abhyaaja ;suklaam iti ukte sarvam nirdi.s.tam bhavati : devadatta.h eva kartaa na anya.h . gau.h eva karma na anyat . abhyaaji.h eva kriyaa na anyaa . ;suklaam eva na k.r.s.naam iti . ete.saam padaanaam saamaanye vartamaanaanaam yadvi;se.se avasthaanam sa.h vaakyaartha.h . <V>tasmaat prati.sedha.h</V> . tasmaat prati.sedha.h vaktavya.h . na vaktavya.h . <V>arthavatsamudaayaanaam samaasagraha.nam niyamaartham</V> . arthavatsamudaayaanaam samaasagraha.nam niyamaartham bhavi.syati : samaasa.h eva arthavataam samudaayaayaanaam praatipadikasa;nj;na.h bhavati na anya.h iti . yadi niyama.h kriyate prak.rtipratyayasamudaayasya praatipadikasa;nj;naa na praapnoti : bahupa.tava.h , uccakai.h iti . kim puna.h atra praatipadikasa;nj;nayaa praarthyate . praatipadikaat iti svaadyutpatti.h yathaa syaat . na e.sa.h do.sa.h . yathaa eva atra apraatipadikatvaat svaadyutpatti.h na bhavati evam luk api na bhavi.syati . tatra yaa eva antarvartinii vibhakti.h tasyaa.h eva ;srava.nam bhavi.syati . na evam ;sakyam . svare hi do.sa.h syaat . bahupa.tava.h iti evam svara.h prasajyeta bahupa.tava.h iti ca i.syate . pa.thi.syati hi aacaarya.h : cita.h saprak.rte.h bahvakajartham iti . tasyaam puna.h luptaayam yaa anyaa vibhakti.h utpadyate tasyaa.h prak.rtyanekade;satvaat antodaattatvam na bhavi.syati . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati prak.rtipratyayasamudaayasya praatipadikasa;nj;naa iti yat ayam aprayaya.h iti prati.sedham ;saasti . sa.h ca tadantaprati.sedha.h . sa.h tarhi j;naapakaartha.h pratyayaprati.sedha.h vaktavya.h . nanu ca ayam praaptyartha.h api vaktavya.h . na artha.h praaptyarthena . k.rttaddhitagraha.nam niyamaartham bhavi.syati : k.rttaddhitaantasya eva pratyayaantasya praatipadikasa;nj;naa bhavi.syati na anyasya pratyayaantasya iti . sa.h e.sa.h ananyaartha.h pratyayaprati.sedha.h vaktavya.h prak.rtipratyayasamudaayasya vaa praatipadikasa;nj;naa vaktavyaa . ubhayam na vaktavyam . tulyajaatiiyasya niyama.h . ka.h ca tulyajaatiiya.h . yathaajaatiiyakaanaam samaasa.h . katha;njaatiiyakaanaam samaasa.h . subantaanaam . supti:nsamudaayasya tarhi praatipadikasa;nj;naa praapnoti . supti:nsamudaayasya praatipadikasa;nj;naa aarabhyate : jahi karma.naa bahulam aabhiik.s.nye kartaaram ca abhidadhaati iti . tat niyamaartham bhavi.syati : etasya eva supti:nsamudaayasya praatipadikasa;nj;naa bhavati na anyasya iti . ti:nsamudaayasya tarhi praatipadikasa;nj;naa praapnoti . ti:nsamudaayasya api praatipadikasa;nj;naa aarabhyate : aakhyaatam aakhyaatena kriyaasaatatye iti . tat niyamaartham bhavi.syati : etasya eva ti:nsamudaayasya praatipadikasa;nj;naa bhavati na anyasya iti .
(1.2.45.3) P I.219.10 - 220.8  R II.77 - 79	<V>arthavattaa na upapadyate kevalena avacanaat</V> . arthavattaa na upapadyate v.rk.sa;sabdasya . kim kaara.nam . kevalena avacanaat . na kevalena v.rk.sa;sabdena artha.h gamyate . kena tarhi . sapratyayakena . <V>na vaa pratyayena nityasambandhaat kevalasya aprayoga.h</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . pratyayena nityasambandhaat . nityasambandhau etau arthau prak.rti.h pratyaya.h iti . pratyayena nityasambandhaat kevalasya aprayoga.h na bhavi.syati . anyat bhavaan p.r.s.ta.h anyat aaca.s.te . aamraan p.r.s.ta.h kovidaaraan aaca.s.te . arthavattaa na upapadyate kevalena avacanaat iti bhavaan asmaabhi.h codita.h kevalasya aprayoge hetum aaha . evam ca kila naama k.rtvaa codyate : samudaayasya arthe prayogaat avayavaanaam aprasiddhi.h iti . <V>siddham tu anvayavyatirekaabhyaam</V> . siddham etat . katham . anvayaat vyatirekaat ca . ka.h asau anvaya.h vyatireka.h vaa . iha v.rk.sa.h iti ukte ka.h cit ;sabda.h ;sruuyate : v.rk.sa;sabda.h akaaraanta.h sakaaraanta.h ca pratyaya.h . artha.h api ka.h cit gamyate : muulaskandhaphalapalaa;savaan ekatvam ca . v.rk.sau iti ukte ka.h cit ;sabda.h hiiyate ka.h cit upajaayate ka.h cit anvayii : sakaara.h hiiyate , aukaara.h upajaayate v.rk.sa;sabda.h akaaraanta.h anvayii . artha.h api ka.h cit hiiyate ka.h cit upajaayate ka.h cit anvayii : ekatvam hiiyate dvitvam upajaayate muulaskandhaphalapalaa;savaan anvayii . te manyaamahe : ya.h ;sabda.h hiiyate tasya asau artha.h ya.h artha.h hiiyate . ya.h ;sabda.h upajaayate tasya asau artha.h ya.h artha.h upajaayate . ya.h ;sabda.h anvayii tasya asau artha.h ya.h artha.h anvayii . vi.sama.h upanyaasa.h . bahava.h hi ;sabdaa.h ekaarthaa.h bhavanti . tat yathaa : indra.h ;sakra.h puruhuuta.h purandara.h , kandu.h ko.s.tha.h ku;suula.h iti . eka.h ca ;sabda.h bahvartha.h . tat yathaa : ak.saa.h paadaa.h maa.saa.h iti . ata.h kim na saadhiiya.h arthavattaa siddhaa bhavati . na bruuma.h arthavattaa na sidhyati iti .var.nitaa arthavattaa anvayavyatirekaabhyaam eva . tatra kuta.h etat : ayam prak.rtyartha.h ayam pratyayaartha.h iti na puna.h prak.rti.h eva ubhau arthau bruuyaat pratyaya.h eva vaa . saamaanya;sabdaa.h ete evam syu.h . saamaanya;sabdaa.h ca na antare.na vi;se.sam prakara.nam vaa vi;se.se.su avati.s.thante . yata.h tu niyogata.h v.rk.sa.h iti ukte svabhaavata.h kasmin cid arthe pratiiti.h upajaayate ata.h manyaamahe na ime saamaanya;sabdaa.h iti . na cet saamaanya;sabdaa.h prak.rti.h prak.rtyarthe vartate pratyaya.h pratyayaarthe .
(1.2.45.4) P I.220.9 - 24  R II.79 - 80	kim puna.h ime var.naa.h arthavanta.h aahosvit anarthakaa.h . <V>var.nasya arthavadanarthakatve uktam</V> . kim uktam . arthavanta.h var.naa.h dhaatupraatipadikapratyayanipaataanaam ekavar.naanaam arthadar;sanaat . var.navyatyaye ca arthaantaragamanaat . var.naanupalabdhau ca anarthagate.h . sa:nghaataarthavattvaat ca . sa:nghaatasya aikaarthyaat subabhaava.h var.naat . anarthakaa.h tu prativar.nam arthaanupalabdhe.h . var.navyatyayaapaayopajanavikaare.su arthadar;sanaat iti . tatra idam aparih.rtam : sa:nghaataarthavattvaat ca iti . tasya parihaara.h . <V>sa:nghaataarthavattvaat ca iti cet d.r.s.ta.h hiatadarthena gu.nena gu.nina.h arthabhaava.h</V> . sa:nghaataarthavattvaat ca iti cet d.r;syate hi puna.h atadarthena gu.nena gu.nina.h arthabhaava.h . tat yathaa . eka.h tantu.h tvaktraa.ne asamartha.h tatsamudaaya.h ca kambala.h samartha.h . eka.h ta.n.dula.h k.sutpratighaate asamartha.h tatsamudaaya.h ca vardhatikam samartha.h . eka.h ca balvaja.h bandhane asamartha.h tatsamudaaya.h ca rajju.h samarthaa bhavati . vi.sama.h upanyaasa.h . bhavati hi tatra yaa ca yaavatii ca arthamaatraa . bhavati hi kim cit prati eka.h tantu.h tvaktraa.ne samartha.h eka.h ca ta.n.dula.h k.sutpratighaate samartha.h eka.h ca balvaja.h bandhane samartha.h . ime puna.h var.naa.h atyantaaya eva anarthakaa.h . yathaa tarhi rathaa:ngaani vih.rtaani pratyekam vrajikriyaam prati asamarthaani bhavanti tatsamudaaya.h ca ratha.h samartha.h evam e.saam var.naanaam samudaayaa.h arthavanta.h avayavaa.h anarthakaa.h iti .
(1.2.45.5) P I.220.25 - 221.10  R II.81 - 82	<V>nipaatasya anarthakasya praatipadikatvam</V> . nipaatasya anarthakasya praatipadikasa;nj;naa vaktavyaa . kha;njati nikha;njati lambate pralambate . kim puna.h atra praatipadikasa;nj;nayaa praarthyate . praatipadikaat iti svaadyutpatti.h , subantam padam iti padasa;nj;naa , padasya padaat iti nighaata.h yathaa syaat . na etat asti prayojanam . satyaam api praatipadikasa;nj;naayaam svaadyutpatti.h na praapnoti . kim kaara.nam . na hi praatipadikasa;nj;naayaam eva svaadyutpatti.h pratibaddhaa . kim tarhi . ekatvaadi.su arthe.su svaadaya.h vidhiiyante na ca e.saam ekatvaadaya.h santi . na e.sa.h do.sa.h . avi;se.se.na utpadyante . utpannaanaam niyama.h kriyate . atha vaa prak.rtaarthaan apek.sya niyama.h . ke ca prak.rtaa.h . ekatvaadaya.h . ekasmin eva arthe ekavacanam na dvayo.h na bahu.su . dvayo.h eva dvivacanam na ekasmin na bahu.su . bahu.su eva arthe.su bahuvacanam na ekasmin na dvayo.h iti . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati anarthakaanaam api ete.saam bhavati arthavatk.rtam iti yat ayam adhiparii* anarthakau iti anarthakayo.h gatyupasargasa;njaabaadhikaam karmapravacaniiyasa;nj;naam ;saasti . 
(1.2.45.6) P I.221.11 - 222.7  R II.82 - 85	kim puna.h ayam paryudaasa.h : yat anyat pratyayaat aahosvit prasajya ayam prati.sedha.h : pratyaya.h na iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>apratyaya.h iti cet tibekaade;se prati.sedha.h antavattvaat</V> . apratyaya.h iti cet tibekaade;se prati.sedha.h vaktavya.h : kaa.n.de ku.dye . kim kaara.nam . antavattvaat . tibatipo.h ekaade;sa.h atipa.h antavat syaat . asti anyat tipa.h iti k.rtvaa praatipadikasa;nj;naa praapnoti . astu tarhi prasajyaprati.sedha.h : pratyaya.h na iti . <V>na pratyaya.h iti cet uu:nekaade;se prati.sedha.h aadivattvaat</V> . na pratyaya.h iti cet uu:nekaade;se prati.sedha.h praapnoti : brahmabandhuu.h . kim kaara.nam . aadivattvaat . pratyayaapratyayayo.h pratyayasya aadivat syaat . tatra pratyaya.h na iti prati.sedha.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati utpadyante uu:nantaat svaadaya.h iti yat ayam na uu:ndhaatvo.h iti vibhaktisvarasya prati.sedham ;saa;sti . atha vaa dve hi atra praatipadikasa;nj;ne : avayavasya api samudaayasya api . tatra avayavasya yaa praatipadikasa;nj;naa tayaa antavadbhaavaat svaadyutpatti.h bhavi.syati . <V>sublope ca pratyayalak.sa.natvaat</V> . sublope ca pratyayalak.sa.nena prati.sedha.h praapnoti : raajaa tak.saa . pratyayalak.sa.nena pratyaya.h na iti prati.sedha.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na pratyayalak.sa.nena prati.sedha.h bhavati iti yat ayam na :nisambuddhyo.h iti prati.sedham ;saasti . atha vaa puna.h astu paryudaasa.h . nanu ca uktam : apratyaya.h iti cet tibekaade;se prati.sedha.h antavattvaat iti . prasajyaprati.sedhe api e.sa.h do.sa.h . dve hi atra praatipadikasa;nj;ne : avayavasya api samudaayasya api . g.rhyate ca praatipadikaapraatipadikayo.h ekaade;sa.h praatipadikagraha.nena . tasmaat ubhaabhyaam api vaktavyam syaat : hrasva.h napu.msake yat tasya iti . kim ca napu.msake . napu.msakam yasya gu.na.h . kasya ca napu.msakam gu.na.h . praatipadikasya .
(1.2.46) P I.222.9 -11  R II.85	samaasagraha.nam kimartham . <V>samaasagraha.ne uktam</V> . kim uktam . arthavatsamudaayaanaam samaasagraha.nam niyamaartham iti .
(1.2.47.1) P I.222.13 - 223.11  R II.85 - 88	praatipadikagraha.nam kimartham . <V>napu.msakahrasvatve praatipadikagraha.nam tibniv.rttyartham</V> . napu.msakahrasvatve praatipadikagraha.nam kriyate tibniv.rttyartham . tibantasya hrasvatvam maa bhuut : kaa.n.de ku.dye . ramate braahma.nakulam . <V>avyayaprati.sedha.h</V> . avyayaanaam prati.sedha.h vaktavya.h : do.saa braahma.nakulam divaa braahma.nakulam iti . sa.h tarhi vaktavya.h . na vaktavya.h . na atra avyayam napu.msake vartate . kim tarhi . adhikara.nam atra avyayam napu.msakasya . iha tarhi praapnoti : kaa.n.diibhuutam v.r.salakulam , ku.dyiibhuutam v.r.salakulam iti . <V>na vaa li:ngaabhaavaat</V> . na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . li:ngaabhaavaat . ali:ngam avyayam . kim puna.h ayam avyayasya eva parihaara.h aahosvit tibantasya api . tibantasya api iti aaha . katham . avyayam hi kim cit vibhaktyarthapradhaanam kim cit kriyaapradhaanam . uccai.h, niicai.h iti vibhaktyarthapradhaanam , hiruk p.rthak iti kriyaapradhaanam . tibantam ca api kim cit vibhaktyarthapradhaanam kim cit kriyaapradhaanam . kaa.n.de ku.dye* iti vibhaktarthyapradhaanam , ramate braahma.nakulam iti kriyaapradhaanam . na ca etayo.h arthayo.h li:ngasa:nkhyaabhyaam yoga.h asti . ava;syam ca etat evam vij;neyam . kriyamaa.ne api hi praatipadikagraha.ne iha prasajyeta : kaa.n.de ku.dye . dve hi atra praatipadikasa;nj;ne avayavasya api samudaayasya api . g.rhyate ca praatipadikaapraatipadikayo.h ekaade;sa.h praatipadikagraha.nena . tasmaat ubhaabhyaam api vaktavyam syaat : hrasva.h napu.msake yat tasya iti . kim ca napu.msake . napu.msakam yasya gu.na.h . kasya ca napu.msakam gu.na.h . praatipadikasya .
(1.2.47.2) P I.223.12 - 16  R II.88	<V>ya;nekaade;sadiirghaittve.su prati.sedha.h</V> . ya;nekaade;sadiirghaittve.su prati.sedha.h vaktavya.h : yugavaratraaya yugavaratraartham , yugavaratrebhya.h . <V>ya;nekaade;sadiirghaittve.su bahira:ngalak.sa.natvaat siddham</V> . bahira:ngaa.h ete vidhaya.h . antara:ngam hrasvatvam . asiddham bahira:ngam antara:nge . 
(1.2.48.1) P I.223.18 - 21  R II.88 - 89	<V>upasarjanahrasvatve ca</V> . upasarjanahrasvatve ca . kim . ya;nekaade;sadiirghaittve.su prati.sedha.h vaktavya.h : atikha.tvaaya atikha.tvaartham atikha.tvebhya.h . upasarjanahrasvatve ca . kim . bahira:ngalak.sa.natvaat siddham iti eva . bahira:ngaa.h ete vidhaya.h . antara:ngam hrasvatvam . asiddham bahira:ngam antara:nge . 
(1.2.48.2) P I.223.22 - 225.14  R II.89 - 94	<V>go.taa:ngraha.nam k.rnniv.rttyartham</V> . go.taa:ngraha.nam kartavyam . kim idam .taa:n iti . pratyaahaaragraha.nam . kva sannivi.s.taanaam pratyaahaara.h . .taapa.h prabh.rti aa .sya:na.h :nakaaraat . kim prayojanam . k.rnniv.rttyartham . k.rtstriyaa.h dhaatustriyaa.h ca hrasvatvam maa bhuut iti : atitantrii.h , ati;srii.h , atilak.smii.h iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . striigraha.nam svaryate . tatra svaritena adhikaaragati.h bhavati . striyaam iti evam prak.rtya ye vihitaa.h te.saam graha.nam vij;naasyate . svaritena adhikaaragati.h bhavati iti na do.sa.h bhavati . yadi evam pratyayagraha.nam idam bhavati . tatra pratyayagraha.ne yasmaat sa.h tadaade.h graha.nam bhavati iti iha na praapnoti : atiraajakumaari.h , atisenaaniikumaari.h iti . astriipratyayena iti evam tat . <V>iiyasa.h bahuvriihau pu.mvadvacanam</V> . iiyasa.h bahuvriihau pu.mvadbhaava.h vaktavya.h . bahvya.h ;sreyasya.h asya bahu;sreyasii vidyamaana;sreyasii . <V>puurvapadasya ca prati.sedha.h gosamaasaniv.rttyartham</V> . puurvapadasya ca prati.sedha.h vaktavya.h . kim prayojanam . gosamaasaniv.rttyartham . goniv.rttyartham samaasaniv.rttyartham ca . goniv.rttyartham taavat : gokulam , gok.siiram , gopaalaka.h iti . samaasaniv.rttyartham : raajakumaariiputra.h , senaaniikumaariiputra.h iti . kim ucyate samaasaniv.rttyartham iti na puna.h asamaasa.h api kim cit puurvapadam yadartha.h prati.sedha.h syaat . stryantasya praatipadikasya upasarjanasya hrasva.h bhavati iti ucyate na ca antare.na samaasam stryantam praatipadikam upasarjanam asti . nanu ca idam asti : kha.tvaapaada.h , maalaapaada.h iti . ekaade;se k.rte antaadivadbhaavaat praapnoti . ubhayata.h aa;sraye na antaadivat . goniv.rttyarthena taavat na artha.h . gontasya praatipadikasya upasarjanasya hrasva.h bhavati iti ucyate na ca etat gontam . nanu ca etat api vyapade;sivadbhaavena gontam . vyapade;sivadbhaava.h apraatipadikena . samaasaniv.rttyarthena ca api na artha.h . stryantasya praatipadikasya upasarjanasya hrasva.h bhavati iti ucyate . pradhaanam upasarjanam iti ca sambandhi;sabdau etau . tatra sambandhaat etat gantavyam : yam prati yat apradhaanam tasya cet sa.h anta.h bhavati iti . ava;syam ca etat evam vij;neyam . ucyamaane api hi prati.sedhe iha prasajyeta : pa;nca kumaarya.h priyaa.h asya pa;ncakumaariipriya.h , da;sakumaariipriya.h iti . <V>kapi ca</V> . kapi ca prati.sedha.h vaktavya.h : bahukumaariika.h , bahuv.r.saliika.h . <V>dvandve ca</V> . dvandve ca prati.sedha.h vaktavya.h : kukku.tamayuuryau . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . kapi taavat uktam : na kapi iti prati.sedha.h iti . na etat asti uktam . ke a.na.h iti yaa hrasvapraapti.h tasyaa.h prati.sedha.h . kuta.h etat . anantarasya vidhi.h vaa bhavati prati.sedha.h vaa iti . ava;syam ca etat evam vij;neyam . ya.h hi manyate yaa ca yaavatiica hrasvapraapti.h tasyaa.h sarvasyaa.h prati.sedha.h iti iha api tasya prati.sedha.h prasajyeta : priyam graama.ni braahma.nakulam asya priyagraama.nika.h . idam tarhi uktam : kapi k.rte anantyatvaat hrasvatvam na bhavi.syati . idam iha sampradhaaryam : kap kriyataam hrasvatvam iti . kim atra kartavyam . paratvaat kap . antara:ngam hrasvatvam . antara:ngatara.h kap . nanu ca ayam kap samaasaanta.h ici ucyate . taadarthyaat taacchabdyam bhavi.syati . ye.saam padaanaam samaasa.h na taavat te.saam anyat bhavati . kapam taavat pratiik.sate . dvandve api uktam . kim uktam . paravat li:ngam iti ;sabda;sabdaarthau iti . tatra aupade;sikasya hrasvatvam aatide;sikasya ;srava.nam bhavi.syati .
(1.2.49) P I.225.16 - 23  R II.95	<V>taddhitaluki avantyaadiinaam prati.sedha.h</V> . taddhitaluki avantyaadiinaam prati.sedha.h vaktavya.h : avantii kuntii kuruu.h . <V>taddhitaluki avantyaadiinaam aprati.sedha.h alukparatvaat</V> . taddhitaluki avantyaadiinaam aprati.sedha.h . anarthaka.h prati.sedha.h aprati.sedha.h . luk kasmaat na bhavati . alukparatvaat . luki iti ucyate . na ca atra lukam pa;syaama.h . luki iti na e.saa parasaptamii ;sakyaa vij;naatum . na hi lukaa paurvaaparyam asti . kaa tarhi . satsaptamii : luki sati iti . satsaptamii cet praapnoti . evam tarhi idam iha vyapade;syam sat aacaarya.h na vyapadi;sati . kim . upasarjanasya iti vartate . na ca jaati.h upasarjanam .
(1.2.50) P I.226.2 - 18  R II.96 - 98	<V>it go.nyaa.h na iti vaktavyam</V> . go.nyaa.h na iti eva vaktavyam . na artha.h ittvena . kaa ruupasiddhi.h : pa;ncago.ni.h , da;sago.ni.h . <V>hrasvataa hi vidhiiyate</V> . hrasvatvam atra vidhiiyate : gostriyo.h upasarjanasya iti . <V>iti vaa vacane taavat</V> . it iti vaa ucyeta na iti vaa ka.h nu atra vi;se.sa.h . <V>maatraartham vaa k.rtam bhavet</V> . atha vaa maatraartham idam vaktavyam : go.niimaatram idam go.ni.h . apara.h aaha : <V>go.nyaa.h ittvam prakara.naat</V> . a;si.syam go.nyaa.h ittvam . kim kaara.nam . prakara.naat . prak.rtam hrasvatvam . hrasva.h iti vartate . nanu suucyaa.h . <V>suucyaadyartham atha api vaa</V> . suucyaadyartham idam dra.s.tavyam : pa;ncasuuci.h , da;sasuucii.h . it go.nyaa.h na iti vaktavyam hrasvataa hi vidhiiyate | iti vaa vacane taavat . maatraartham vaa k.rtam bhavet || go.nyaa.h ittvam prakara.naat . suucyaadyartham atha api vaa .
(1.2.51.1) P I.226.20 - 227.10  R II.98 - 100	vyaktivacane iti kimartham . ;sirii.saa.naam aduurabhava.h graama.h ;sirii.saa.h . tasya graamasya vanam ;sirii.savanam . kim ca syaat . vibhaa.saa o.sadhivanaspatibhya.h iti .natvam prasajyeta . apara.h aaha : ka.tubadaryaa.h aduurabhava.h graama.h ka.tubadarii . .sa.s.thii yuktavadbhaavena maa bhuut iti . atha vyaktivacane iti api ucyamaane kasmaat eva atra na bhavati . .sa.s.thii api hi vacanam . na idam paaribhaa.sikasya vacanasya graha.nam . kim tarhi . anvarthagraha.nam : ucyate vacanam iti . evam api .sa.s.thii praapnoti . .sa.s.thii api hi ucyate . lupaa uktatvaat tasya arthasya dvitiiyasya prayoge.na na bhavitavyam uktaarthaanaam aprayoga.h iti . aatide;sikii tarhi praapnoti . evam tarhi <V>praak api v.rtte.h yuktam v.rttam ca api</V> . <V>iha yaavataa yuktam vaktu.h ca kaamacaara.h praak v.rtte.h li:ngasa:nkhye ye</V> . praak api v.rtte.h yuktam vanaspatibhi.h nagaram v.rttam ca api yuktam vanaspatibhi.h nagaram . v.rtte ca yuktavadbhaava.h vidhiiyate . kaamacaara.h ca prayoktu.h praak v.rtte.h ye li:ngasa:nkhye te* atide.s.tum v.rttasya vaa ye li:ngasa:nkhye . yaavataa kaarmacaara.h v.rttasya ye li:ngasa:nkhye te* atidi;syete na praak v.rtte.h ye .
(1.2.51.2) P I.227.11 - 26  R II.100 - 102	kimartham puna.h idam ucyate . <V>anyatra abhidheyavyaktivacanabhaavaat lupi yuktavadanude;sa.h</V> . anyatra abhidheyavat li:ngavacanaani bhavanti . kva anyatra . luki : lava.na.h supa.h , lava.naa yavaagu.h , lava.nam ;saakam iti . anyatra abhidheyavat li:ngavacanaani bhavanti luki . iha api anyatra abhidheyavat li:ngavacanaani praapnuvanti . i.syante ca abhidhaanavat syu.h iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti lupi yuktavadanude;sa.h . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . <V>lupa.h adar;sanasa;nj;nitvaat arthagati.h na upapadyate</V> . lup naama iyam adar;sanasya sa;nj;naa kriyate . na ca adar;sanasya li:ngasa:nkhye ;sakyete* atide.s.tum . lupa.h adar;sanasa;nj;nitvaat arthagati.h na upapadyate . <V>na vaa adar;sanasya a;sakyatvaat arthagati.h saahacaryaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . adar;sanasya a;sakyatvaat . adar;sanasya li:ngasa:nkhye* a;sakye* atide.s.tum iti k.rtvaa adar;sanasahacarita.h ya.h artha.h tasya gati.h bhavi.syati saahacaryaat . <V>yogaabhaavaat ca anyasya</V> . adar;sanena ca yoga.h na asti iti k.rtvaa adar;sanasahacarita.h ya.h artha.h tasya gati.h bhavi.syati saahacaryaat . 
(1.2.51.3) P I.228.1 - 3  R II.102	<V>samaase uttarapadasya bahuvacanasya lupa.h</V> . samaase uttarapadasya bahuvacanasya lupa.h yuktavadbhaava.h vaktavya.h : madhuraapa;ncaalaa.h . kim prayojanam . niyamaartham . samaase uttarapadasya eva . kva maa bhuut . pa;ncaalamadhure* iti .
(1.2.52.1) P I.228.5 - 10  R II.102 - 103	katham idam vij;naayate : jaati.h yat vi;se.sa.nam iti aahosvit jaate.h yaani vi;se.sa.naani iti . kim ca ata.h . yadi vij;naayate jaati.h yat vi;se.sa.nam iti siddham pa;ncaalaa.h janapada.h iti . subhik.sa.h sampannapaaniiya.h bahumaalyaphala.h iti na sidhyati . atha vij;naayate jaate.h yaani vi;se.sa.naani iti siddham subhik.sa.h sampannapaaniiya.h bahumaalyaphala.h iti . pa;ncaalaa.h janapada.h iti na sidhyati . evam tarhi na evam vij;naayate jaati.h yat vi;se.sa.nam iti na api jaate.h yaani vi;se.sa.naani iti . katham tarhi . vi;se.sa.naanaam yuktavadbhaava.h bhavati aa jaatiprayogaat .
(1.2.52.2) P I.228.11 - 21  R II.103 - 104	kimartham puna.h idam ucyate . <V>vi;se.sa.naanaam vacanam jaatiniv.rttyartham</V> . jaatiniv.rttyartha.h ayam aarambha.h . kim ucyate jaatiniv.rttyartha.h iti na puna.h vi;se.sa.naanaam api yuktavadbhaava.h yathaa syaat iti . <V>samaanaadhikara.natvaat siddham</V> . samaanaadhikara.natvaat vi;se.sa.naanaam yuktavadbhaava.h bhavi.syati . yadi evam na artha.h anena . lupa.h anyatra api jaate.h yuktavadbhaava.h na bhavati . kva anyatra . badarii suuk.smaka.n.takaa madhuraa v.rk.sa.h iti . kim puna.h kaara.nam anyatra api jaate.h yuktavadbhaava.h na bhavati . aavi.s.tali:ngaa jaati.h yat li:ngam upaadaaya pravartate utpattiprabh.rti aa vinaa;saat na tat li:ngam jahaati . na tarhi idaaniim ayam yoga.h vaktavya.h . vaktavya.h ca . kim prayojanam . idam tatra tatra ucyate gu.navacanaanaam ;sabdaanaam aa;srayata.h li:ngavacanaani bhavanti iti . tat anena kriyate . 
(1.2.52.3) P I.228.22 - 229.5  R II.104 - 105	<V>hariitakyaadi.su vyakti.h</V> . hariitakyaadi.su vyakti.h bhavati yuktavadbhaavena : hariitakyaa.h phalaani hariitakya.h phalaani . <V>khalatikaadi.su vacanam</V> . khalatikaadi.su vacanam bhavati yuktavadbhaavena : khalatikasya parvatasya aduurabhavaani vanaani khalatikam vanaani . <V>manu.syalupi prati.sedha.h</V> . manu.syalupi prati.sedha.h vaktavya.h : ca;ncaa abhiruupa.h , vadhrikaa dar;saniiya.h .
(1.2.53) P I.229.7 - 8  R II.106	kim yaa.h etaa.h k.rtrimaa.h .tighubhaadisa;nj;naa.h tatpraamaa.nyaat a;si.syam . na iti aaha . sa;nj;naanam sa;nj;naa .
(1.2.58) P I.229.10 - 230.21  R II.106 - 109	idam ayuktam vartate . kim atra ayuktam . bahava.h te arthaa.h . tatra yuktam bahuvacanam . tat yat ekavacane ;saasitavye bahuvacanam ;si.syate etat ayuktam . bahu.su ekavacanam iti naama vaktavyam . ata.h uttaram pa.thati : <V>jaatyaakhyaayaam saamaanyaabhidhaanaat aikaarthyam</V> . jaatyaakhyaayaam saamaanyaabhidhaanaat aikaarthyam bhavi.syati . yat tat vriihau vriihitvam yave yavatvam gaargye gaargyatvam tat ekam tac ca vivak.sitam . tasya ekatvaat ekavacanam eva praapnoti . i.syate ca bahuvacanam syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti jaatyaakhyaayam ekasmin bahuvacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . <V>tatra ekavacanaade;se uktam</V> . kim uktam . vriihibhya.h aagata.h iti atra ghe.h :niti iti gu.na.h praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . <V>arthaatide;saat siddham</V> . arthaatide;sa.h ayam . na idam paaribhaa.sikasya vacanasya graha.nam . kim tarhi . anvarthagraha.nam : ucyate vacanam . bahuunaam arthaanaam vacanam bahuvacanam iti . yaavat bruuyaat eka.h artha.h bahuvat bhavati iti taavat ekasmin bahuvacanam iti . <V>sa:nkhyaaprayoge prati.sedha.h</V> . sa:nkhyaaprayoge prati.sedha.h vaktavya.h . eka.h vriihi.h sampanna.h subhik.sam karoti . <V>asmada.h naamayuvapratyayayo.h ca</V> . asmada.h naamaprayoge yuvapratyayaprayoge ca prati.sedha.h vaktavya.h . naamaprayoge : aham devadatta.h braviimi . aham yaj;nadatta.h braviimi . yuvapratyayaprayoge : aha.m gaargyaaya.na.h braviimi . aham vaatsyaayana.h braviimi . yuvagraha.nena naartha.h . asmada.h naamapratyayaprayoge na iti eva . idam api siddham bhavati : aham gaargya.h braviimi . aham vaatsya.h braviimi . apara.h aaha : asmada.h savi;se.sa.nasya prayoge na iti eva . idam api siddham bhavati : aham pa.tu.h braviimi . aham pa.n.dita.h braviimi . <V>a;si.syam vaa bahuvat p.rthakttvaabhidhaanaat</V> . a;si.sya.h vaa bahuvadbhaava.h . kim kaara.nam . p.rthaktvaabhidhaanaat . p.rthaktvena hi dravyaa.ni abhidhiiyante . bahava.h te arthaa.h . tatra yuktam bahuvacanam . kim ucyate p.rthaktvaabhidhaanaat iti yaavataa idaaniim eva uktam : jaatyaakhyaayaam saamaanyaabhidhaanaat aikaarthyam iti . <V>jaati;sabdena hi dravyaabhidhaanam</V> . jaati;sabdena hi dravyam api abhidhiiyate jaati.h api . katham puna.h j;naayate jaati;sabdena dravyam api abhidhiiyate iti . evam hi ka.h cit mahati goma.n.dale gopaalakam aasiinam p.rcchati : asti atra kaam cid gaam pa;syasi iti . sa.h pa;syati : pa;syati ca ayam gaa.h p.rcchati ca kaam cid atra gaam pa;syasi iti . nuunam asya dravyam vivak.sitam iti . tat yadaa dravyaabhidhaanam tadaa bahuvacanam bhavi.syati . yadaa saamaanyaabhidhaanam tadaa ekavacanam bhavi.syati .
(1.2.59) P I.230.23 - 231.2  R II.109 - 110	ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham aham braviimi , aavaam bruuva.h , vayam bruuma.h . imaani indriyaa.ni kadaa cit svaatantrye.na vivak.sitaani bhavanti . tat yathaa : idam me ak.si su.s.thu pa;syati . ayam me kar.na.h su.s.thu ;s.r.noti iti . kadaa cit paaratantrye.na :anena ak.s.naa su.s.thu pa;syaami . anena kar.nena su.s.thu ;s.r.nomi iti . tat yadaa svaatantrye.na vivak.saa tadaa bahuvacanam bhavi.syati . yadaa paaratantrye.na tadaa ekavacanadvivacane bhavi.syata.h .
(1.2.60) P I.231.4 - 7 R II.110	ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham udite puurve phalgunyau , uditaa.h puurvaa.h phalgunya.h , udite puurve pro.s.thapade , uditaa.h puurvaa.h pro.s.thapadaa.h . phalguniisampiipagate candramasi phalgunii;sabda.h vartate . bahava.h te arthaa.h . tatra yuktam bahuvacanam . yadaa tayo.h eva abhidhaanam tadaa dvivacanam bhavi.syati .
(1.2.61 - 62) P I.231.10 - 12  R II.110	imau api yogau ;sakyau avaktum . katham . <V>punarvasuvi;saakhayo.h supaam sulukpuurvasavar.na iti siddham</V> . punarvasuvi;saakhayo.h supaam sulukpuurvasavar.na iti eva siddham . 
(1.2.63) P I.231.14 - 232.7  R 110 - 113	ti.syapunarvasvo.h iti kimartham . k.rttikaarohi.nya.h . nak.satra iti kimartham . ti.sya.h ca maa.navaka.h punarvasuu ma.navakau ti.syapunarvasava.h . atha nak.satre iti vartamaane puna.h nak.satragraha.nam kimartham . ayam ti.syapunarvasu;sabda.h asti eva jyoti.si vartate . asti ca kaalavaacii . tat yathaa : bahava.h ti.syapunarvasava.h atikraantaa.h . katare.na ti.sye.na gata.h iti . tat ya.h jyoti.si vartate tasya idam graha.nam . atha vaa nak.satre iti vartamaane puna.h nak.satragraha.nasya etat prayojanam : vide;sastham api ti.syapunarvasvo.h kaaryam tat api nak.satrasya eva yathaa syaat : ti.syapu.syayo.h nak.satraa.ni yalopa.h vaktavya.h iti nak.satragraha.nam na kartavyam bhavati . atha vaa atha vaa nak.satre iti vartamaane puna.h nak.satra graha.nasya etat prayojanam : ti.syapunarvasuparyaayavaacinaam api yathaa syaat : pu.syapunarvasuu sidhyapunarvasuu . atha dvandve iti kimartham . ya.h ti.sya.h tau punarvasuu ye.saam te ime ti.syapunarvasava.h unmugdhaa.h . bahuvacanasya iti kimartham . uditam ti.syapunarvasuu . katham ca atra ekavacanam . jaatidvandva.h ekavat bhavati iti . apraa.ninaam iti prati.sedha.h praapnoti . evam tarhi siddhe sati yat bahuvacanagraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h : sarva.h dvandva.h vibhaa.saa ekavat bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . baabhrava;saala:nkaayanam baabhrava;saala:nkaayanaa.h iti etat siddham bhavati . atha vaa na atra bhavanta.h praa.ninaa.h . praa.naa.h eva atra bhavanta.h .
(1.2.64.1) P I.233.2 - 14  R II.114 - 116	ruupagraha.nam kimartham . samaanaanaam eka;se.sa ekavibhaktau iti iyati ucyamaane yatra eva sarvam samaanam ;sabda.h artha.h ca tatra eva syaat : v.rk.saa.h , plak.saa.h iti . iha na syaat : ak.saa.h . paadaa.h , maa.saa.h iti . ruupagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . ruupam nimittatvena aa;sriiyate ;srutau ca ruupagraha.nam . atha ekagraha.nam kimartham . saruupaa.naam ;se.sa.h ekavibhaktau iti iyati ucyamaane dvibahvo.h api ;se.sa.h prasajyeta . ekagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . atha ;se.sagraha.nam kimartham . saruupaa.naam eka.h ekavibhaktau iti iyati ucyamaane aade;sa.h ayam vij;naayeta . tatra ka.h do.sa.h . a;sva.h ca asva.h ca a;svau : aantaryata.h dvyudaattavata.h sthaanina.h dvyudaattavaan aade;sa.h prasajyeta . lopyalopitaa ca na prakalpeta . tatra ka.h do.sa.h . gargaa.h , vatsaa.h , bidaa.h , urvaa.h . a;n ya.h bahu.su ya;n ya.h bahu.su iti ucyamaana.h luk na praapnoti . maa bhuut evam . a;nantam yat bahu.su ya;nantam yat bahu.su iti evam bhavi.syati . na evam ;sakyam . iha hi do.sa.h syaat . : kaa;syapapratik.rtaya.h kaa;syapaa.h iti . ekavibhaktau iti kimartham . paya.h paya.h jarayati . vaasa.h vaasa.h chaadayati . braahma.naabhyaam ca k.rtam braahma.naabhyaam ca dehi iti .
(1.2.64.2) P I.233.15 - 234.5  R II.117 - 119	kimartham puna.h idam ucyate . <V>pratyartham ;sabdanive;saat na ekena anekasya abhidhaanam</V> . pratyartham ;sabdaa.h abhinivi;sante . kim idam pratyartham iti . artham artham prati pratyartham . pratyartham ;saabdanive;saat etasmaat kaara.naat na ekena ;sabdena anekasya arthasya abhidhaanam praapnoti . tatra ka.h do.sa.h . <V>tatra anekaarthaabhidhaane aneka;sabdatvam</V> . tatra anekaarthaabhidhaane aneka;sabdatvam praapnoti . i.syate ca ekena api anekasya abhidhaanam syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati . <V>tasmaat eka;se.sa.h</V> . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . kim idam pratyartham ;sabdaa.h abhinive;sante iti etam d.r.s.taantam aasthaaya saruupaa.naam eka;se.sa.h aarabhyate na puna.h apratyartham ;sabdaa.h abhinivi;sante iti etam d.r.s.taantam aasthaaya viruupaa.naam aneka;se.sa.h aarabhyate . tatra etat syaat : laghiiyasii saruupaniv.rttir.h gariiyasii viruupapratipatti.h iti . tat ca na . laghiiyasii viruupapratipatti.h . kim kaara.nam . yatra hi bahuunaam saruupaa.naam eka.h ;si.syate tatra avarata.h dvayo.h saruupayo.h niv.rtti.h vaktavyaa syaat . evam api etasmin sati kim cit aacaarya.h sukaratarakam manyate . sukaratarakam ca eka;se.saarambham manyate .
(1.2.64.3) P I.234.6 - 238.17  R II.119 - 133	kim puna.h ayam ekavibhaktau eka;se.sa.h bhavati . evam bhavitum arhati . <V>ekavibhaktau iti cet na abhaavaad vibhakte.h</V> . ekavibhaktau iti cet tat na . kim kaara.nam . abhaavaat vibhakte.h . na hi samudaayaat paraa vibhakti.h asti . kim kaara.nam . apraatipadikatvaat . nanu ca arthavat praatipadikam iti praatipadikasa;nj;naa bhavi.syati . niyamaat na praapnoti . arthavatsamudayaanaam samaasagraha.nam niyamaartham iti . yadi puna.h p.rthak sarve.saam vibhaktiparaa.naam eka;se.sa.h ucyeta . <V>p.rthak sarve.saam iti cet eka;se.se p.rthak vibhaktyupalabdhi.h tadaa;srayatvaat</V> . p.rthak sarve.saam iti cet eka;se.se p.rthak vibhaktyupalabdhi.h praapnoti . kim ucyate eka;se.se p.rthak vibhaktyupalabdhi.h iti yaavataa samaya.h k.rta.h : na kevalaa prak.rti.h prayoktavyaa na kevala.h pratyaya.h iti . tadaa;srayatvaat praapnoti . yatra hi prak.rtinimittaa pratyayaniv.rtti.h tatra apratyayikaayaa.h prak.rte.h prayoga.h bhavati agnicit somasut iti yathaa . yatra ca pratyayanimittaa prak.rtiniv.rtti.h tatra aprak.rtikasya pratyayasya prayoga.h bhavati adhunaa , iyaan iti yathaa . astu sa.myogaantalopena siddham . kuta.h nu khalu etat parayo.h v.rk.sa;sabdayo.h niv.rtti.h bhavi.syati na puna.h puurvayo.h iti . tatra etat syaat : puurvaniv.rttav api satyaam sa.myogaadilopena siddham iti . na sidhyati . tatra avarata.h dvayo.h sakaarayo.h ;srava.nam prasajyeta . yatra ca sa.myogaantalopa.h na asti tatra ca na sidhyati . kva ca sa.myogaantalopa.h na asti . dvivacanabahuvacanayo.h . yadi puna.h samaase eka;se.sa.h ucyeta . kim k.rtam bhavati . ka.h cit vacanalopa.h parih.rta.h bhavati . tat tarhi samaasagraha.nam kartavyam . na kartavyam . prak.rtam anuvartate . kva prak.rtam . ti.syapunarvasvo.h nak.satradvandve bahuvacanasya dvivacanam nityam iti . <V>samaase iti cet svarasamaasaante.su do.sa.h</V> . samaase iti cet svarasamaasaante.su do.sa.h bhavati . svara : a;sva.h ca a;sva.h ca a;svau . samaasaantodaattatve k.rte eka;se.sa.h praapnoti . idam iha sampradhaaryam : samaasaantodaattattvam kriyataam eka;se.sa.h iti . kim atra kartavyam . paratvaat samaasaantodaattatvam . samaasaantodaattatve ca do.sa.h bhavati . svara . samaasaanta : .rk ca .rk ca .rcau . samaasaante k.rte asaaruupyaat eka;se.sa.h na praapnoti . idam iha sampradhaaryam : samaasaanta.h kriyataam eka;se.sa.h iti . kim atra kartavyam . paratvaat samaasaanta.h . samaasaante ca do.sa.h bhavati . <V>a:ngaa;sraye ca eka;se.savacanam</V> . a:ngaa;sraye ca kaarye eka;se.sa.h vaktavya.h . svasaa ca svasaarau ca svasaara.h . a:ngaa;sraye k.rte asaaruupyaat eka;se.sa.h na praapnoti . idam iha sampradhaaryam : a:ngaa;srayam kriyataam eka;se.sa.h iti . kim atra kartavyam . paratvaat a:ngaa;srayam . <V>ti:nsamaase ti:nsamaasavacanam</V> . ti:nsamaase ti:nsamaasa.h vaktavya.h . ekam ti:ngraha.nam anarthakam . samaase ti:nsamaasa.h iti eva siddham . na anarthakam . ti:nsamaase prak.rte ti:nsamaasa.h vaktavya.h . <V>ti:nvidhiprati.sedha.h ca</V> . ti:n ca ka.h cit vidheya.h ka.h cit prati.sedhya.h . pacati ca pacati ca pacata.h : ta.h;sabda.h vidheya.h ti;sabda.h prati.sedhya.h . yadi puna.h asamaase eka;se.sa.h ucyeta . <V>asamaase vacanalopa.h</V> . yadi asamaase vacanalopa.h vaktavya.h . nanu ca utpatataa eva vacanalopam coditaa.h sma.h . dvivacanabahuvacanavidhim dvandvaprati.sedham ca vak.syati tadartham puna.h codyate . <V>dvivacanabahuvacanavidhi.h</V> . dvivacanabahuvacanaani vidheyaani : v.rk.sa.h ca v.rk.sa.h ca v.rk.sau , v.rk.sa.h ca v.rk.sa.h ca v.rk.sa.h ca v.rk.saa.h iti . <V>dvandvaprati.sedha.h ca</V> . dvandvasya ca prati.sedha.h vaktavya.h : v.rk.sa.h ca v.rk.sa.h ca v.rk.sau , v.rk.sa.h ca v.rk.sa.h ca v.rk.sa.h ca v.rk.saa.h iti . caarthe dvandva.h iti dvandva.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . anavakaa;sa.h eka;se.sa.h dvandvam baadhi.syate . saavakaa;sa.h eka;se.sa.h . ka.h avakaa;sa.h . ti:nantaani avakaa;sa.h . yadi puna.h p.rthak sarve.saam vibhaktyantaanaam eka;se.sa.h ucyeta . kim k.rtam bhavati . ka.h cit vacanalopa.h parih.rta.h bhavati . <V>vibhaktyantaanaam eka;se.se </V>vibhaktyantaanaam eka;se.se vibhaktyantaanaam eva tu niv.rtti.h bhavati . <V>ekavibhaktyantaanaam iti tu p.rthagvibhaktiprati.sedhaartham</V> . ekavibhaktyantaanaam iti tu vaktavyam . kim prayojanam . p.rthagvibhaktiprati.sedhaartham . p.rthagvibhaktyantaanaam maa bhuut : braahma.naabhyaam ca k.rtam braahma.naabhyaam ca dehi . <V>na vaa arthaviprati.sedhaat yugapadvacanaabhaava.h</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . arthaviprati.sedhaat . viprati.siddhau etau arthau kartaa sa.mpradaanam iti a;sakyau yugapat nirde.s.tum . tayo.h viprati.siddhatvaat yugapadvacanam na bhavi.syati . <V>anekaarthaa;sraya.h ca puna.h eka;se.sa.h</V> . anekam artham sampratyaayayi.syaami iti eka;se.sa.h aarabhyate . <V>tasmaat na eka;sabdatvam</V> . tasmaat eka;sabdatvam na bhavi.syati . ayam tarhi do.sa.h : ka.h cit vacanalopa.h dvivacanabahuvacanavidhi.h dvandvaprati.sedha.h ca iti . yadi puna.h praatipadikaanaam eka;se.sa.h ucyeta . kim k.rtam bhavati . vacanalopa.h parih.rta.h bhavati . <V>praatipadikaanaam eka;se.se maat.rmaatro.h prati.sedha.h saruupatvaat</V> . praatipadikaanaam eka;se.se maat.rmaatro.h prati.sedha.h vaktavya.h : maataa ca janayitrii maataarau ca dhaanyasya maat.rmaataara.h . kim kaara.nam . saruupatvaat . saruupaa.ni hi etaani praatipadikaani . kim ucyate praatipadikaanaam eka;se.se maat.rmaatro.h prati.sedha.h vaktavya.h iti na puna.h yasya api vibhaktyantaanaam eka;se.sa.h tena api maat.rmaatro.h prati.sedha.h vaktavya.h syaat . tasya api hi etaani kva cit vibhaktyantaani saruupaa.ni : maat.rbhyaam ca maat.rbhyaa.m ca iti . atha matam etat vibhaktyantaanaam saaruupye bhavitavyam eva eka;se.se.na iti praatipadikaanaam eva eka;se.se do.sa.h bhavati . evam ca k.rtvaa codyate . <V>haritahari.na;syeta;syenarohitarohi.naanaam striyaam upasa:nkhyaanam</V> . haritahari.na;syeta;syenarohitarohi.naanaam striyaam upasa:nkhyaanam kartavyam . haritasya strii hari.nii hari.nasya api hari.nii , hari.nii ca hari.nii ca hari.nyau . ;syetasya strii ;syenii ;syenasya api ;syenii , ;syenii ca ;syenii ca ;syenyau . rohitasya strii rohi.nii rohi.nasya api rohi.nii , rohi.nii ca rohi.nii ca rohi.nyau . <V>na vaa padasya arthe prayogaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . padasya arthe prayogaat . padam arthe prayujyate vibhaktyantam ca padam . ruupam ca iha aa;sriiyate . ruupanirgraha.h ca ;sabdasya na antare.na laukikam prayogam . tasmin ca laukike prayoge saruupaa.ni etaani . apara.h aaha : na vaa padasya arthe prayogaat . na vaa e.sa.h pak.sa.h eva asti praatipadikaanaam eka;se.sa.h iti . kim kaaraa.nam . padasya arthe prayogaat . padam arthe prayujyate vibhaktyantam ca padam . ruupam ca iha aa;sriiyate ruupanirgraha.h ca ;sabdasya na antare.na laukikam prayogam . tasmin ca laukike prayoge praatipadikaanaam prayoga.h na asti . atha anena pak.se.na artha.h syaat : praatipadikaanaam eka;se.sa.h iti . baa.dham artha.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . etena eva abhihitam suutre.na saruupaa.naam eka;se.sa.h ekavibhaktau iti . katham . vibhakti.h saaruupye.na aa;sriiyate . anaimittika.h eka;se.sa.h . ekavibhaktau yaani saruupaa.ni te.saam eka;se.sa.h bhavati . kva . yatra vaa tatra vaa iti . atha anena pak.se.na artha.h syaat : vibhaktyantaanaam eka;se.sa.h iti . baa.dham artha.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . etat api etena eva abhihitam suutre.na saruupaa.naam eka;se.sa.h ekavibhaktau iti . katham . na idam paaribhaa.sikyaa.h vibhakte.h graha.nam . kim tarhi . anvarthagraha.nam : vibhaaga.h vibhakti.h iti . ekavibhaage yaani saruupaa.ni te.saam eka;se.sa.h bhavati iti . nanu ca ukta.m : ka.h cit vacanalopa.h dvivacanabahuvacanavidhi.h dvandvaprati.sedha.h ca iti . na e.sa.h do.sa.h . yat taavat ucyate ka.h cit vacanalopa.h dvivacanabahuvacanavidhi.hiti . sahavivak.saayaam eka;se.sa.h . yugapadvivak.saayaam eka;se.se.na bhavitavyam . na tarhi idaaniim idam bhavati : v.rk.sa.h ca v.rk.sa.h ca v.rk.sau , v.rk.sa.h ca v.rk.sa.h ca v.rk.sa.h ca v.rk.saa.h iti . na etat sahavivak.saayaam bhavati . atha api nidar;sayitum buddhi.h evam nidar;sayitavyam : v.rk.sau ca v.rk.sau ca v.rk.sau , v.rk.saa.h ca v.rk.saa.h ca v.rk.saa.h ca v.rk.saa.h iti . yat api ucyate dvandvaprati.sedha.h ca vaktavya.h iti . na e.sa.h do.sa.h . anavakaa;sa.h eka;se.s.h dvandvam baadhi.syate . nanu ca uktam saavakaa;sa.h eka;se.sa.h . ka.h avakaa;sa.h . ti:nantaani avakaa;sa.h iti . na ti:nantaani eka;se.saarambham prayojayanti . kim kaa.ra.nam . yathaajaatiiyakaanaam dvitiiyasya padasya prayoge saamarthyam asti tathaajaatiiyakaanaam eka;se.sa.h . na ca ti:nantaanaam dvitiiyasya padasya prayoge saamarthyam asti . kim kaara.nam . ekaa hi kriyaa . ekena uktatvaat tasya arthasya dvitiiyasya prayoge.na na bhavitavyam uktaarthaanaam aprayoga.h iti . yadi tarhi ekaa kriyaa dvivacanabahuvacanaani na sidhyanti : pacata.h pacanti . na etaani kriyaapek.saa.ni . kim tarhi . saadhanaapek.saa.ni . atha vaa puna.h astu ekavibhaktau iti . nanu ca uktam ekavibhaktau iti cet na abhaavaat vibhakte.h iti . na e.sa.h do.sa.h . parih.rtam etat : arthavat praatipadikam iti praatipadikasa;nj;naa bhavi.syati iti . nanu ca uktam niyamaat na praapnoti arthavatsamudaayaanaam samaasagraha.nam niyamaartham iti . na e.sa.h do.sa.h . tulyajaatiiyasya niyama.h . ka.h ca tulyajaatiiya.h . yathaajaatiiyakaanaam samaasa.h . katha;njaatiiyakaanaam samaasa.h . subantaanaam . 
(1.2.64.4) P I.238.18 - 239.11  R II.133 - 136	<V>sarvatra apatyaadi.su upasa:nkhyaanam</V> . sarve.su pak.se.su apatyaadi.su upasa:nkhyaanam kartavyam : bhik.saa.naam samuuha.h bhaik.sam iti . sarvatra iti ucyate praatipadikaa.naam ca eka;se.se siddham . apatyaadi.su iti ucyate bahava.h ca apatyaadaya.h : gargasya apatyam bahava.h gargaa.h . ekaa prak.rti.h bahava.h ca ya;na.h . asaaruupyaat eka;se.sa.h na praapnoti . nanu ca yathaa eva bahava.h ya;na.h evam prak.rtaya.h api bahvya.h syu.h . na evam ;sakyam . iha hi do.sa.h syaat : gargaa.h , vatsaa.h , bidaa.h , urvaa.h iti . a;n ya.h bahu.su ya;n ya.h bahu.su iti ucyamaana.h luk na praapnoti . maa bhuut evam . a;nantam yat bahu.su ya;nantam yat bahu.su iti evam bhavi.syati . nanu ca uktam : na evam ;sakyam . iha hi do.sa.h syaat : kaa;syapapratik.rtaya.h kaa;syapaa.h iti . na e.sa.h do.sa.h . laukikasya tatra gotrasya graha.nam na ca etat laukikam gotram . atha vaa puna.h astu ekaa prak.rti.h bahava.h ca ya;na.h . nanu ca uktam : asaaruupyaat eka;se.sa.h na praapnoti iti . <V>siddham tu samaanaarthaanaam eka;se.savacanaat</V> . siddham etat . katham . samaanaarthaanaam eka;se.sa.h bhavati iti vaktavyam . yadi samaanaarthaanaam eka;se.sa.h ucyate katham ak.saa.h , paadaa.h , maa.saa.h iti . <V>naanaarthaanaam api saruupaa.naam</V> . naanaarthaanaam api saruupaa.naam eka;se.s.h vaktavya.h . <V>ekaarthaanaam api viruupaa.naam</V> . ekaarthaanaam api viruupaa.naam eka;se.sa.h vaktavya.h : vakrada.n.da.h ca ku.tilada.n.da.h ca vakrada.n.dau ku.tilada.n.daau iti vaa . <V>svarabhinnaanaam yasya uttarasvaravidhi.h</V> . svarabhinnaanaam yasya uttarasvaravidhi.h tasya eka;se.sa.h vaktavya.h . ak.sa.h ca ak.sa.h ca ak.sau , miimaa.msaka.h ca miimaa.msaka.h ca miimaa.msakau .
(1.2.64.5) P I.239.12 - 240.11  R II.136 - 139	iha kasmaat na bhavati : eka.h ca eka.h ca , dvau ca dvau ca iti . <V>sa:nkhyaayaa.h arthaasampratyayaat anyapadaarthatvaat ca aneka;se.sa.h</V> . sa:nkhyaayaa.h arthaasampratyayaat eka;se.sa.h na bhavi.syati . na hi ekau iti anena artha.h gamyate . anyapadaarthatvaat ca sa:nkhyaayaa.h eka;se.sa.h na bhavi.syati . eka.h ca eka.h ca iti asya dvau iti artha.h . dvau ca dvau ca iti asya catvaara.h iti artha.h . na etau sta.h parihaarau . yat taavat ucyate sa:nkhyaayaa.h arthaasampratyayaat iti . arthaasampratyaye api eka;se.sa.h bhavati . tat yathaa . gaargya.h ca gaargyaaya.na.h ca gaargyau . na ca ucyate v.rddhayuvaanau iti bhavati ca eka;se.sa.h . yat api ucyate : anyapadaarthatvaat ca iti . anyapadaarthe api eka;se.sa.h bhavati . tat yathaa : vi.m;sati.h ca vi.m;sati.h ca vi.m;satii iti . tayo.h catvaari.m;sat iti artha.h . evam tarhi na imau p.rthak parihaarau . ekaparihaara.h ayam : sa:nkhyaayaa.h arthaasampratyayaat anyapadaarthatvaat ca iti . yatra hi arthaasampratyaya.h eva vaa anyapadaarthataa eva vaa bhavati tatra eka;se.sa.h gaargyau vi.m;satii iti yathaa . atha vaa na ime eka;se.sa;sabdaa.h . yadi tarhi na ime eka;se.sa;sabdaa.h samudaaya;sabdaa.h tarhi bhavanti . tatra ka.h do.sa.h . ekavacanam praapnoti . ekaarthaa.h hi samudaayaa.h bhavanti . tat yathaa yuutham , ;satam , vanam iti . santu tarhi eka;se.sa;sabdaa.h . ki:nk.rtam saaruupyam . anyonyak.rtam saaruupyam . santi puna.h ke cit anye api ;sabdaa.h ye.saam anyonyak.rta.h bhaava.h . santi iti aaha . tad yathaa maataa pitaa bhraataa iti . vi.sama.h upanyaasa.h . sak.rt ete ;sabdaa.h prav.rttaa.h apaaye.su api vartante . iha puna.h ekena api apaaye na bhavati catvaara.h iti . anyat idaaniim etat ucyate sak.rt ete ;sabdaa.h prav.rttaa.h apaaye.su api vartante iti . yat tu bhavaan asmaan codayati santi puna.h ke cit anye api ;sabdaa.h ye.saam anyonyak.rt.h bhaava.h iti tatra ete asmaabhi.h upanyastaa.h . tatra etat bhavaan aaha sak.rt ete ;sabdaa.h prav.rttaa.h apaaye.su api vartante iti . etat ca vaarttam . ekaika.h na udyantum bhaaram ;saknoti yat katham tatra | ekaika.h kartaa syaat sarve vaa syu.h katham yuktam || kaara.nam udyamanam cet na udyacchati ca antare.na tat tulyam | tasmaat p.rthak p.rthak te kartaara.h savyapek.saa.h tu ||
(1.2.64.6) P I.240.12 - 15  R II.140	<V>prathamamadhyamottamaanaam eka;se.sa.h saruupatvaat</V> . prathamamadhyamottamaanaam eka;se.sa.h vaktavya.h : pacati ca pacasi ca pacatha.h , pacasi ca pacaami ca pacaava.h , pacati ca pacasi ca pacaami ca pacaama.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . asaruupatvaat .
(1.2.64.7) P I.240.16 - 242.9  R II.140 - 144	<V>dvivacanabahuvacanaaprasiddhi.h ca ekaarthatvaat</V> . dvivacanabahuvacanayo.h ca aprasiddhi.h . kim kaara.nam . ekaarthatvaat . eka.h ayam ava;si.syate . tena anena tadarthena bhavitavyam . kimarthena . yadartha.h eka.h . kimartha.h ca eka.h . eka.h ekaartha.h . na aikaarthyam . na ayam ekaartha.h . kim tarhi . dvyartha.h bahvartha.h ca . <V>na aikaarthyam iti cet aarambhaanarthakyam</V> . na aikaarthyam iti cet eka;se.saarambha.h anarthaka.h syaat . iha hi ;sabdasya svaabhaavikii vaa anekaarthataa syaat vaacanikii vaa . tat yadi taavat svaabhaavikii <V>a;si.sya.h eka;se.sa.h ekena uktatvaat</V> . a;si.sya.h eka;se.sa.h . kim kaara.nam . ekena uktatvaat tasya arthasya dvitiiyasya prayoge.na na bhavitavyam uktaarthaanaam aprayoga.h iti . atha vaacanikii tat vaktavyam : eka.h ayam avi;si.syate sa.h ca dvyartha.h bhavati bahvartha.h ca iti . na vaktavyam . siddham eka;se.sa.h iti eva . katham puna.h eka.h ayam avi;si.syate iti anena dvyarthataa bahvarthataa vaa ;sakyaa labdhum . tat ca eka;se.sak.rtam . na hi antare.na tadvaacina.h ;sabdasya prayogam tasya arthasya gati.h bhavati . pa;syaama.h ca puna.h antare.na api tadvaacina.h ;sabdasya prayogam tasya arthasya gati.h bhavati iti agnicit somasut iti yathaa . te manyaamahe : lopak.rtam etat yena atra antare.na api tadvaacina.h ;sabdasya prayogam tasya arthasya gati.h bhavatiti . evam iha api eka;se.sak.rtam etat yena atra eka.h ayam ava;si.syate iti anena dvyarthataa bahvarthataa vaa bhavati . ucyeta tarhi na tu gamyeta . ya.h hi gaam a;sva.h iti bruuyaat a;svam vaa gau.h iti na jaatu cit sampratyaya.h syaat . tena anekaarthaabhidhaane yatnam kurvataa ava;syam loka.h p.r.s.thata.h anugantavya.h : ke.su arthe.su laukikaa.h kaan ;sabdaan prayu;njate iti . loke ca ekasmin v.rk.sa.h iti prayu;njate dvayo.h v.rk.sau iti bahu.su v.rk.saa.h iti . yadi tarhi loka.h ava;syam ;sabde.su pramaa.nam kimartham eka;se.sa.h aarabhyate . atha kimartham lopa.h aarabhyate . pratyayalak.sa.nam aacaarya.h praarthayamaana.h lopam aarabhate . eka;se.saarambhe puna.h asya na kim cit prayojanam asti . nanu ca uktam : pratyartham ;sabdanive;saat na ekena anekasya abhidhaanam iti . yadi ca ekena ;sabdena anekasya arthasya abhidhaanam syaat na pratyartham ;sabdanive;sa.h k.rta.h syaat . <V>pratyartham ;sabdanive;saat ekena anekasya abhidhaanaat apratyartham iti cet tat api pratyartham eva</V> . pratyartham ;sabdanive;saat ekena anekasyaabhidhaanaat apratyartham iti cet evam ucyate : yat api ekena anekasya abhidhaanam bhavati tat api pratyartham eva . yat api hi arthau arthau prati tat api pratyartham eva . yat api hi arthaan arthaan prati tat api pratyartham eva . yaavataam abhidhaanam taavataam prayoga.h nyaayya.h . yaavataam arthaanaam abhidhaanam bhavati taavataam ;sabdaanaam prayoga.h iti e.sa.h pak.sa.h nyaayya.h . <V>yaavataam abhidhaanam taavataam prayoga.h nyaayya.h iti cet ekena api anekasya abhidhaanam</V> . yaavataam abhidhaanam taavataam prayoga.h nyaayya.h iti cet evam ucyate : e.sa.h api nyaayya.h eva yat api ekena api anekasya abhidhaanam bhavati . yadi tarhi ekena anekasya abhidhaanam bhavati plak.sanyagrodhau : ekena uktatvaat aparasya prayoga.h anupapanna.h . ekena uktatvaat tasya arthasya aparasya prayoge.na na bhavitavyam . kim kaara.nam . uktaarthaanaam aprayoga.h iti . <V>ekena uktatvaat aparasya prayoga.h anupapanna.h iti cet anuktatvaat plak.se.na nyagrodhasya nyagrodhaprayoga.h</V> . ekena uktatvaat aparasya prayoga.h anupapanna.h iti cet anukta.h plak.se.na nyagrodhaartha.h iti k.rtvaa nyagrodha;sabda.h prayujyate . katham anukta.h yaavataa idaaniim eva uktam ekena api anekasya abhidhaanam bhavati iti . saruupaa.naam ekena api anekasya abhidhaanam bhavati na viruupaa.naam . kim puna.h kaara.nam saruupaa.naam ekena api anekasya abhidhaanam bhavati na puna.h viruupaa.naam . <V>abhidhaanam puna.h svaabhaavikam</V> . svaabhaavikam abhidhaanam . <V>ubhayadar;sanaat ca</V> . ubhayam khalu api d.r;syate : viruupaa.naam api ekena anekasya abhidhaanam bhavati . tat yathaa : dyaavaa ha k.saamaa . dyaavaa cit asmai p.rthivii namete iti . viruupaa.naam kila naama ekena anekasya abhidhaanam syaat kim puna.h saruupaa.naam .
(1.2.64.8) P I.242.10 - 244.7 R II.144 - 150	<V>aak.rtyabhidhaanaat vaa ekam vibhaktau vaajapyaayana.h</V> . aak.rtyabhidhaanaat vaa ekam ;sabdam vibhaktau vaajapyaayana.h aacaarya.h nyaayyam manyate : ekaa aak.rti.h saa ca abhidhiiyate iti . katham puna.h j;naayate ekaa aak.rti.h saa ca abhidhiiyate iti . <V>prakhyaavi;se.saat</V> . na hi gau.h iti ukte vi;se.sa.h prakhyaayate ;suklaa niilaa kapilaa kapotikaa iti . yadi api taavat prakhyaavi;se.saat j;naayate ekaa aak.rti.h iti kuta.h tu etat saa abhidhiiyate iti . <V>avyapavargagate.h ca</V> . avyapavargagate.h ca manyaamahe aak.rti.h abhidhiiyate iti . na hi gau.h iti ukte vyapavarga.h gamyate ;suklaa niilaa kapilaa kapotikaa iti . <V>j;naayate ca ekopadi.s.tam</V> . j;naayate khalu api ekopadi.s.tam . gau.h asya kadaa cit upadi.s.ta.h bhavati . sa.h tam anyasmin de;se anyasmin kaale anyasyaam ca vayovasthaayaam d.r.s.tvaa jaanaati ayam gau.h iti . ka.h puna.h asya vi;se.sa.h prakhyaavi;se.saat iti ata.h . tasya eva upodbalakam etat : prakhyaavi;se.saat j;naayate ca ekopadi.s.tam iti . <V>dharma;saastram ca tathaa</V> . evam ca k.rtvaa dharma;saastram prav.rttam : braahma.na.h na hantavya.h . suraa na peyaa iti . braahma.namaatram na hanyate suraamaatram ca na piiyate . yadi dravyam padaartha.h syaat ekam braahma.nam ahatvaa ekaam ca suraam apiitvaa anyatra kaamacaara.h syaat . ka.h puna.h asya vi;se.sa.h avyapavargagate.h ca iti ata.h . tasya eva upodbalakam etat : avyapavargagate.h ca dharma;saastram ca tathaa iti . <V>asti ca ekam anekaadhikara.nastham yugapat</V> . asti khalu api ekam anekaadhikara.nastham yugapat upalabhyate . kim . aaditya.h . tad yathaa eka.h aaditya.h anekaadhikara.nastha.h yugapat upalabhyate . vi.sama.h upanyaasa.h . na eka.h dra.s.taa aadityam anekaadhikara.nastham yugapat upalabhate . evam tarhi <V>itiindravat vi.saya.h</V> . tat yathaa eka.h indra.h anekasmin kratu;sate aahuuta.h yugapat sarvatra bhavati evam aak.rti.h api yugapat sarvatra bhavi.syati . ava;syam ca etat evam vij;neyam ekam anekaadhikara.nastham yugapat upalabhyate iti . <V>na ekam anekaadhikara.nastham yugapat iti cet tathaa eka;se.se</V> . ya.h hi manyate na ekam anekaadhikara.nastham yugapad upalabhyate iti eka;se.se tasya do.sa.h syaat . eka;se.se api na eka.h v.rk.sa;sabda.h anekam artham yugapat abhidadhiita . ava;syam ca etat evam vij;neyam aak.rti.h abhidhiiyate iti . <V>dravyaabhidhaane hi aak.rtyasampratyaya.h . dravyaabhidhaane sati aak.rte.h asampratyaya.h syaat . tatra ka.h do.sa.h . <V>tatra asarvadravyagati.h</V> . tatra asarvadravyagati.h praapnoti . asarvadravyagatau ka.h do.sa.h . gau.h anubandhya.h aja.h agnii.somiiya.h iti : eka.h ;saastroktam kurviita apara.h a;saastroktam . a;saastrokte ca kriyamaa.ne vigu.nam karma bhavati . vigu.ne ca karma.ni phalaanavaapti.h . nanu ca yasya api aak.rti.h padaartha.h tasya api yadi anavayavena codyate na ca anubadhyate vigu.nam karma bhavati . vigu.ne ca karma.ni phalaanavaapti.h . ekaa aak.rti.h iti ca pratij;naa hiiyeta . yat ca asya pak.sasya upaadaane prayojanam eka;se.sa.h na vaktavya.h iti sa.h ca idaaniim vaktavya.h bhavati . evam tarhi anavayavena codyate pratyekam ca parisamaapyate yathaa aaditya.h . nanu ca yasya api dravyam padaartha.h tasya api anavayavena codyate pratyekam ca parisamaapyate . eka;se.sa.h tvayaa vaktavya.h . tvayaa api tarhi dvivacanabahuvacanaani saadhyaani . <V>codanaayaam ca ekasya upaadhiv.rtte.h</V> . codanaayaam ca ekasya upaadhiv.rtte.h manyaamahe aak.rti.h abhidhiiyate iti . aagneyam a.s.taakapaalam nirvapet : ekam nirupya dvitiiyas t.rtiiya.h ca nirupyate . yadi ca dravyam padaartha.h syaat ekam nirupya dvitiiyasya t.rtiiyasya ca nirvapa.nam na prakalpeta . ka.h puna.h etayo.h jaaticodanayo.h vi;se.sa.h . ekaa nirv.rttena aparaa nirvartyena .
(1.2.64.9) P I.244.8 - 245.5  R II.150 - 152	<V>dravyaabhidhaanam vyaa.di.h</V> . dravyaabhidhaanam vyaa.di.h aacaarya.h nyaayyam manyate : dravyam abhidhiiyate iti . <V>tathaa ca li:ngavacanasiddhi.h</V> . evam ca k.rtvaa li:ngavacanaani siddhaani bhavanti : braahma.nii braahma.na.h , braahma.nau braahma.naa.h iti . <V>codanaasu ca tasya aarambhaat</V> . codanaasu ca tasya aarambhaat manyaamahe dravyam abhidhiiyate iti . gau.h anubandhya.h aja.h agnii.somiiya.h iti : aak.rtau coditaayaam dravye aarambha.naalambhanaprok.sa.navi;sasanaadiini kriyante . <V>na ca ekam anekaadhikara.nastham yugapat</V> . na khalu api ekam anekaadhikara.nastham yugapat upalabhyate . na hi eka.h devadatta.h yugapat srughne bhavati mathuraayaam ca . <V>vinaa;se praadurbhaave ca sarvam tathaa syaat</V> . kim . vina;syet ca praadu.h .syaat ca . ;svaa m.rta.h iti ;svaa naama loke na pracaret . gau.h jaata.h iti sarvam gobhuutam anavakaa;sam syaat . <V>asti ca vairuupyam</V> . asti khalu api vairuupyam : gau.h ca gau.h ca kha.n.da.h mu.n.da.h iti . <V>tathaa ca vigraha.h</V> . evam ca k.rtvaa vigraha.h upapanna.h bhavati : gau.h ca gau.h ca iti . <V>vyarthe.su ca muktasa.m;sayam</V> . vyarthe.su ca muktasa.m;sayam bhavati . aak.rtau api padaarthe eka;se.sa.h vaktavya.h : ak.saa.h , paadaa.h , maa.saa.h iti .
(1.2.64.10) P I.245.6 - 247.16  R II.153 - 159	<V>li:ngavacanasiddhi.h gu.nasya anityatvaat</V> . li:ngavacanaani siddhaani bhavanti . kuta.h . gu.nasya anityatvaat . anityaa.h gu.naa.h apaayina.h upaayina.h ca . kim ye ete ;suklaadaya.h . na iti aaha . striipu.mnapu.msakaani sattvagu.naa.h ekatvadvitvabahutvaani ca . kadaa cit aak.rti.h ekatvena yujyate kadaa cit dvitvena kadaa cit bahutvena kadaa cit striitvena kadaa cit pu.mstvena kadaacit napu.msakatvena . bhavet li:ngaparihaara.h upapanna.h vacanaparihaara.h tu na upapadyate . yadi hi kadaa cit aak.rti.h ekatvena yujyate kadaa cit dvitvena kadaa cit bahutvena ekaa aak.rti.h iti pratij;naa hiiyeta . yat ca asya pak.sasya upaadaane prayojanam uktam eka;se.sa.h na vaktavya.h iti sa.h ca idaaniim vaktavya.h bhavati . evam tarhi li:ngavacanasiddhi.h gu.navivak.saanityatvaat . li:ngavacanaani siddhaani bhavanti . kuta.h . gu.navivak.saayaa.h anityatvaat . anityaa gu.navivak.saa . kadaa cit aak.rti.h ekatvena vivak.sitaa bhavati kadaa cit dvitvena kadaa cit bahutvena kadaa cit striitvena kadaa cit pu.mstvena kadaa cit napu.msakatvena . bhavet li:ngaparihaara.h upapanna.h vacanaparihaara.h tu na upapadyate . yadi kadaa cit aak.rti.h ekatvena vivak.sitaa bhavati kadaa cit dvitvena kadaa cit bahutvena ekaa aak.rti.h iti pratij;naa hiiyeta . yat ca asya pak.sasya upaadaane prayojanam uktam eka;se.sa.h na vaktavya.h iti sa.h ca idaaniim vaktavya.h bhavati . li:ngaparihaara.h ca api na upapadyate . kim kaara.nam . aavi.s.tali:ngaa jaati.h yat li:ngam upaadaaya pravartate utpattiprabh.rti aa vinaa;saat tat li:ngam na jahaati . tasmaat na vaiyaakara.nai.h ;sakyam laukikam li:ngam aasthaatum . ava;syam ka.h cit svak.rtaanta.h aastheya.h . ka.h asau svak.rtaanta.h . <V>sa.mstyaanaprasavau li:ngam</V> . sa.mstyaanaprasavau li:ngam aastheyau . kim idam sa.mstyaanaprasavau iti . <V>sa.mstyaane styaayate.h .dra.t</V> : <V>strii</V> . <V>suute.h sap prasave pumaan</V> . nanu ca loke api styaayate.h eva strii suute.h ca pumaan . adhikara.nasaadhanaa loke strii : styaayati asyaam garbha.h iti . kart.rsaadhana.h ca pumaan : suute pumaan iti . iha puna.h ubhayam bhaavasaadhanam : styaanam prav.rtti.h ca . kasya puna.h styaanam strii prav.rtti.h vaa pumaan . gu.naanaam . ke.saam . ;sabdaspar;saruuparasagandhaanaam . sarvaa.h ca puna.h muurtaya.h evamaatmikaa.h sa.mstyaanaprasavagu.naa.h ;sabdaspar;saruuparasagandhavatya.h . yatra alpiiyaa.msa.h gu.naa.h tatra avarata.h traya.h : ;sabda.h spar;sa.h ruupam iti . rasagandhau na sarvatra . prav.rtti.h khalu api nityaa . na hi iha ka.h cit api svasmin aatmani muhuurtam api avati.s.thate . vardhate yaavat anena vardhitavyam apacayena vaa yujyate . tat ca ubhayam sarvatra . yadi ubhayam sarvatra kuta.h vyavasthaa . vivak.saata.h . sa.mstyaanavivak.saayaam strii prasavavivak.saayaam pumaan ubhayo.h api avivak.saayaam napu.msakam . tatra li:ngavacanasiddhi.h gu.navivak.saanityatvaat iti li:ngaparihaara.h upapanna.h . vacanaparihaara.h tu na upapadyate . vacanaparihaara.h ca api upapanna.h . idam taavat ayam pra.s.tavya.h : atha yasya dravyam padaartha.h katham tasya ekavacanadvivacanabahuvacanaani bhavanti iti . evam sa.h vak.syati : ekasmin ekavacanam dvayo.h dvivacanam bahu.su bahuvacanam iti . yadi tasya api vaacanikaani na svaabhaavikaani aham api evam vak.syaami : ekasmin ekavacanam dvayo.h dvivacanam bahu.su bahuvacanam iti . na hi aak.rtipadaarthikasya dravyam na padaartha.h dvavyapadaarthikasya vaa aak.rti.h na padaartha.h . ubhayo.h ubhayam padaartha.h . kasya cit tu kim cit pradhaanabhuutam kim cit gu.nabhuutam . aak.rtipadaarthikasya aak.rti.h pradhaanabhuutaa dravyam gu.nabhuutam . dravyapadaarthikasya dravyam pradhaanabhuutam aak.rti.h gu.nabhuutaa . <V>gu.navacanavat vaa</V> . gu.navacanavat vaa li:ngavacanaani bhavi.syanti . tat yathaa gu.navacanaanaam ;sabdaanaam aa;srayata.h li:ngavacanaani bhavanti : ;suklam vastram , ;suklaa ;saa.tii ;sukla.h kambala.h , ;suklau kambalau ;suklaa.h kambalaa.h iti . yat asau dravyam ;srita.h bhavati gu.na.h tasya yat li:ngam vacanam ca tat gu.nasya api bhavati . evam iha api yat asau dravyam ;sritaa aak.rti.h tasya yat li:ngam vacanam ca tat aak.rte.h api bhavi.syati . <V>adhikara.nagati.h saahacaryaat</V> . aak.rtau aarambha.naadiinaam sambhava.h na asti iti k.rtvaa aak.rtisahacarite dravye aarambha.naadiini bhavi.syanti . <V>na ca ekam anekaadhikara.nastham yugapat iti aadityavat vi.saya.h</V> . na khalu api ekam anekaadhikara.nastham yugapat upalabhyate iti aadityavat vi.saya.h bhavi.syati . tat yathaa eka.h aaditya.h anekaadhikara.nastha.h yugapat upalabhyate . vi.sama.h upanyaasa.h . na eka.h dra.s.taa anekaadhikara.nastham aadityam yugapat upalabhate . evam tarhi itiindravat vi.saya.h . tad yathaa eka.h indra.h anekasmin kratu;sate aahuuta.h yugapat sarvatra bhavati evam aak.rti.h yugapat sarvatra bhavi.syati . <V>avinaa;sa.h anaa;sritatvaat</V> . dravyavinaa;se aak.rte.h avinaa;sa.h . kuta.h . anaa;sritatvaat . anaa;sritaa aak.rti.h dravyam . kim ucyate anaa;sritatvaat iti yat idaaniim eva uktam adhikara.nagati.h saahacaryaat iti . evam tarhi avinaa;sa.h anaikaatmyaat . dravyavinaa;se aak.rte.h avinaa;sa.h . kuta.h . anaikaatmyaat . aneka.h aatmaa aak.rte.h dravyasya ca . tat yathaa v.rk.sastha.h avataana.h v.rk.se chinne api na vina;syati . <V>vairuupyavigrahau dravyabhedaat</V> . vairuupyavigrahau api dravyabhedaat bhavi.syata.h . <V>vyarthe.su ca saamaanyaat siddham</V> . vibhinnaarthe.su ca saamaanyaat siddham sarvam . a;snote.h ak.sa.h . padyate.h paada.h . mimiite.h maa.sa.h . tatra kriyaasaamaanyaat siddham . apara.h tu aaha . puraakalpe etat aasiit .so.da;sa maa.saa.h kaar.saapa.nam .so.da;saphalaa.hca maa.sa;samba.tya.h . tatra sa.mkhyaasaamaanyaat siddham .
(1.2.65) P I.247.18 - 20  R II.160	iha kasmaat na bhavati : aja.h ca barkara.h ca , a;sva.h ca ki;sora.h ca , u.s.tra.h ca karabha.h ca iti . tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti ucyate na ca atra tallak.sa.na.h eva vi;se.sa.h . tallak.sa.na.h eva vi;se.sa.h yat samaanaayaam aak.rtau ;sabdabheda.h .
(1.2.66.1) P I.247.22 - 248.3  R II.161	idam sarve.su striigraha.ne.su vicaaryate : striigraha.ne striipratyayagraha.nam vaa syaat stryarthagraha.nam vaa strii;sabdagraha.nam vaa iti . kim ca ata.h . yadi pratyayagraha.nam vaa ;sabdagraha.nam vaa gaargii ca gaargyaaya.nau ca gargaa.h : kena ya;sabda.h na ;sruuyeta . astriyaam iti hi luk ucyate . iha ca gaargii ca gaargyaaya.nau ca gargaan pa;sya : tasmaat ;sasa.h na.h pu.msi iti natvam na praapnoti . atha arthagraha.nam na do.sa.h bhavati . yathaa na do.sa.h tathaa astu 
(1.2.66.2) P I.248.4 - 6  R II.161	iha kasmaat na bhavati : ajaa ca barkara.h ca , va.davaa ca ki;sora.h ca , u.s.trii ca karabha.h ca iti . tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti ucyate . na ca atra tallak.sa.na.h eva vi;se.sa.h . tallak.sa.na.h eva vi;se.sa.h yat samaanaayaam aak.rtau ;sabdabheda.h .
(1.2.67) P I.248.8 - 10  R II.162	iha kasmaat na bhavati : ha.msa.h ca vara.taa ca kacchapa.h ca .dulii ca , r;sya.h ca rohit ca iti . tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti ucyate . na ca atra tallak.sa.na.h eva vi;se.sa.h . tallak.sa.na.h eva vi;se.sa.h yat samaanaayaam aak.rtau ;sabdabheda.h .
(1.2.68.1) P I.248.12 - 18  R II.162	kimartham idam ucyate na pumaan striyaa iti eva siddham . na sidhyati . tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti ucyate . na ca atra tallak.sa.na.h eva vi;se.sa.h . tallak.sa.na.h eva vi;se.sa.h yat samaanaayaam aak.rtau ;sabdabheda.h . evam tarhi siddhe sati yat imam yogam ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h : yatra uurdhvam prak.rte.h tallak.sa.na.h eva vi;se.sa.h tatra eka;se.sa.h bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . ha.msa.h ca vara.taa ca , kacchapa.h ca .dulii ca , r;sya.h ca rohit ca iti atra eka;se.sa.h na bhavati . puurvayo.h yogayo.h bhuuyaan parihaara.h . yaavat bruuyaat gotram yuunaa iti taavat v.rddha.h yuunaa iti . puurvasuutre gotrasya v.rddham iti sa;nj;naa kriyate .
(1.2.68.2) P I.248.19 - 249.20  R II.163 - 165	<V>asaruupaa.naam yuvasthavirastriipu.msaanaam vi;se.sasya avivak.sitatvaat saamaanyasya ca vivak.sitatvaat siddham</V> . asaruupaa.naam yuvasthavirastriipu.msaanaam vi;se.sa.h ca avivak.sita.h saamaanyam ca vivak.sitam . vi;se.sasya avivak.sitatvaat saamaanyasya ca vivak.sitatvaat saruupaa.naam eka;se.sa.h ekavibhaktau iti eva siddham . pumaan striyaa iha kasmaat na bhavati : braahma.navatsaa ca braahma.niivatsa.h ca iti . <V>braahma.navatsaabraahma.niivatsayo.h vibhaktiparasya vi;se.savaacakatvaat aneka;se.sa.h</V> . braahma.navatsaabraahma.niivatsayo.h li:ngasya vibhaktiparasya vi;se.savaacakatvaat eka;se.sa.h na bhavi.syati . yatra li:ngam vibhaktiparam eva vi;se.savaacakam tatra eka;se.sa.h bhavati . na atra li:ngam vibhaktiparam eva vi;se.savaacakam . yadi tarhi yatra li:ngam vibhaktiparam eva vi;se.savaacakam tatra eka;se.sa.h bhavati iha na praapnoti : kaaraka.h ca kaarikaa ca kaarakau . na hi atra li:ngam vibhaktiparam eva vi;se.savaacakam . katham puna.h idam vij;naayate : ;sabda.h yaa strii tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti aahosvit artha.h yaa strii tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti . kim ca ata.h . yadi vij;naayate ;sabda.h yaa strii tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti siddham kaaraka.h ca kaarikaa ca kaarakau . idam tu na sidhyati : gomaan ca gomatii ca gomantau . atha vij;naayate artha.h yaa strii tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti siddham gomaan ca gomatii ca gomantau . idam tu na sidhyati : kaaraka.h ca kaarikaa ca kaarakau . ubhayathaa api pa.tu.h ca pa.tvii ca pa.tuu* iti etat na sidhyati . evam tarhi na evam vij;naayate ;sabda.h yaa strii tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti na api artha.h yaa strii tallak.sa.na.h cet eva vi;se.sa.h iti . katham tarhi . ;sabdaarthau yaa strii tatsadbhaavena ca tallak.sa.na.h vi;se.sa.h aa;sriiyate . evam ca k.rtvaa iha api praapti.h : braahma.navatsaa ca braahma.niivatsa.h ca iti . evam tarhi idam iha vyapade;syam sat aacaarya.h na vyapadi;sati . kim . tat iti anuvartate . tat iti anena prak.rtau striipu.msau pratinirdi;syete . kau ca prak.rtau . pradhaane . pradhaanam yaa ;sabdastrii pradhaanam yaa arthastrii iti .
(1.2.69) P I.249.22 - 250.10  R II.166 - 167	ayam yoga.h ;sakya.h avaktum . katham ;sukla.h ca kambala.h ;suklam ca vastram tat idam ;suklam , te* ime ;sukle , ;sukla.h ca kambala.h ;suklaa ca b.rhatikaa ;suklam ca vastram tat idam ;suklam , taani imani ;suklaani . <V>pradhaane kaaryasampratyayaat ;se.sa.h</V> . pradhaane kaaryasampratyayaat ;se.sa.h bhavi.syati . kim ca pradhaanam . napu.msakam . katham puna.h j;naayate napu.msakam pradhaanam iti . evam hi d.r;syate loke : anirj;naate arthe gu.nasandehe ca napu.msakali:ngam prayujyate . kim jaatam iti ucyate . dvayam ca eva hi jaayate strii vaa pumaan vaa . tathaa viduure avyaktam aaruupam d.r.s.tvaa vaktaara.h bhavanti mahi.siiruupam iva braahma.niiruupam iva . pradhaane kaaryasampratyayaat napu.msakasya ;se.sa.h bhavi.syati . idam tarhi prayojanam : ekavat ca asya anyatarasyaam iti vak.syaami iti . etat api na asti prayojanam . <V>aak.rtivaacitvaat ekavacanam</V> . aak.rtivaacitvaat ekavacanam bhavi.syati . yadaa dravyaabhidhaanam tadaa dvivacanabahuvacane bhavi.syata.h .
(1.2.68, 70 - 71) P I.250.13 - 251.7  R II.168 - 169	kimartham idam ucyate na pumaan striyaa iti eva siddham . bhraat.rputrapit.r;sva;suraa.naam kaara.naat dravye ;sabdanive;sa.h . bhraat.rputrapit.r;sva;suraa.naam kaara.naat dravye ;sabdanive;sa.h bhavati . <V>bhraat.rputrapit.r;sva;suraa.naam kaara.naad dravye ;sabdanive;sa.h iti cet tulyakaara.natvaat siddham</V> . yadi taavat bibharti iti bhraataa svasari api etat bhavati . tathaa yadi punaati prii.naati iti vaa putra.h duhitari api etat bhavati . tathaa yadi paati paalayati iti vaa pitaa maatari api etat bhavati . tathaa yadi aa;su aaptavya.h ;sva;sura.h ;sva;srvaam api etat bhavati . dar;sanam vai hetu.h . na hi svasari bhraat.r;sabda.h d.r;syate . <V>dar;sanam hetu.h iti cet tulyam</V> . dar;sanam hetu.h iti cet tulyam etat bhavati . svasari api bhraat.r;sabda.h d.r;syataam . tulyam hi kaara.nam . na vai e.sa.h loke sampratyaya.h . na hi loke bhraataa aaniiyataam iti ukte svasaa aaniiyate . <V>tadvi.sayam ca</V> . tadvi.sayam ca etat dra.s.tavyam bhavati : svasari bhraat.rtvam . ki.mvi.sayam . eka;se.savi.sayam . yuktam puna.h yat niyatavi.sayaa.h ;sabdaa.h syu.h . baa.dham yuktam . <V>anyatra api tadvi.sayadar;sanaat</V> . anyatra api tadvi.sayaa.h ;sabdaa.h d.r;syante . tat yathaa : samaane rakte var.ne gau.h lohita.h iti bhavati a;sva.h ;so.na.h iti . samaane ca kaale var.ne gau.h k.r.s.na.h iti bhavati a;sva.h hema.h iti . samaane ca ;sukle var.ne gau.h ;sveta.h iti bhavati a;sva.h karka.h iti .
(1.2.72.1) P I.251.9 - 14  R II.169 - 170	<V>tyadaadita.h ;se.se punnapu.msakata.h li:ngavacanaani</V> . tyadaadita.h ;se.se punnapu.msakata.h li:ngavacanaani bhavanti . saa ca devadatta.h ca tau saa ca ku.n.de ca taani . <V>advandvatatpuru.savi;se.sa.naanaam</V> . advandvatatpuru.savi;se.sa.naanaam iti vaktavyam . iha maa bhuut . sa.h ca kukku.ta.h saa ca mayuurii kukku.tamayuuryau te . ardham pippalyaa.h tat ardhapippalii ca saa ardhapippalyau te .
(1.2.72.2) P I.251.15 - 252.11  R II.170 - 171	ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham . <V>tyadaadiinaam saamaanyaarthatvaat</V> . tyadaadiinaam saamaanyam artha.h . aata.h ca saamaanyam . devadatte api hi sa.h iti etat bhavati yaj;nadatte api . tyadaadiinaam saamaanyaarthatvaat ;se.sa.h bhavi.syati . idam tarhi prayojanam : parasya ;se.sam vak.syaami iti . <V>parasya ca ubhayavaacitvaat</V> . ubhayavaaci param . <V>puurva;se.sadar;sanaat ca</V> . puurvasya khalu api ;se.sa.h d.r;syate : sa.h ca ya.h ca tau aanaya , yau aanaya iti . idam tarhi prayojanam :dvandva.h maa bhuut iti . etat api na asti prayojanam . <V>saamaanyavi;se.savaacino.h ca dvandvaabhaavaat siddham</V> . saamaanyavi;se.savaacino.h ca dvandva.h na bhavati iti vaktavyam . yadi saamaanyavi;se.savaacino.h dvandva.h na bhavati iti ucyate ;suudraabhiiram , gobaliivardam , t.r.nolapam iti na sidhyati . na e.sa.h do.sa.h . iha taavat ;suudraabhiiram iti : aabhiiraa.h jaatyantaraa.ni . gobaliivardam iti : gaava.h utkaalitapu.mskaa.h vaahaaya ca vikrayaaya ca . striya.h eva ava;si.syante . t.r.nolapam iti : apaam ulapam iti naamadheyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . saamaanyena uktatvaat vi;se.sasya prayoga.h na bhavi.syati . saamaanyena uktatvaat tasya arthasya vi;se.sasya prayoge.na na bhavitavyam . kim kaara.nam . uktaarthaanaam aprayoga.h iti . na tarhi idaaniim idam bhavati : tam braahma.nam aanaya gaargyam iti . bhavati yadaa niyogata.h tasya eva aanayanam bhavati . evam tarhi yena eva khalu api hetunaa etat vaakyam bhavati tam braahma.nam aanaya gaargyam iti tena eva hetunaa v.rtti.h api praapnoti . tasmaat saamaanyavi;se.savaacino.h dvandva.h na bhavati iti vaktavyam .
(1.2.73) P I.252.13 - 23  R II.172	ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham gaava.h imaa.h caranti , ajaa.h imaa.h caranti . gaava.h utkaalitapu.mskaa.h vaahaaya ca vikrayaaya ca . striya.h eva ava;si.syante . idam tarhi prayojanam : graamye.su iti vak.syaami iti . iha maa bhuut : nya:nkava.h ime , ;suukaraa.h ime iti . ka.h puna.h arhati agraamyaa.naam pu.msa.h utkaalayitum ye grahiitum a;sakyaa.h . kuta.h eva vaahaaya ca vikrayaaya ca . idam tarhi prayojanam : pa;su.su iti vak.syaami iti . iha maa bhuut : braahma.naa.h ime , v.r.salaa.h ime . ka.h puna.h arhati apa;suunaam pu.msa.h utkaalayitum ye a;sakyaa.h vaahaaya ca vikrayaaya ca . idam tarhi prayojanam : sa:nghe.su iti vak.syaami iti . iha maa bhuut : etau gaava.h carata.h . ka.h puna.h arhati nirj;naate arthe anyathaa prayoktum . idam tarhi prayojanam : ataru.ne.su iti vak.syaami iti . iha maa bhuut : ura.nakaa.h ime , barkaraa.h ime iti . ka.h puna.h arhati taru.naanaam pu.msa.h utkaalayitum ye a;sakyaa.h vaahaaya ca vikrayaaya ca . aneka;saphe.su iti vaktavyam iha maa bhuut : a;svaa.h caranti . gardabhaa.h caranti iti .
(1.3.1.1) P I.253.2 - 254.12  R II.173 - 178	kuta.h ayam vakaara.h . yadi taavat sa.mhitayaa nirde;sa.h kriyate bhvaadaya.h iti bhavitavyam . atha asa.mhitayaa bhuu-aadaya.h iti bhavitavyam . ata.h uttaram pa.thati : <V>bhuuvaadiinaam vakaara.h ayam ma:ngalaartha.h prayujyate</V> . maa:ngalika.h aacaarya.h mahata.h ;saastraughasya ma:ngalaartham vakaaram aagamam prayu:nkte . ma:ngalaadiini ma:ngalamadhyaani ma:ngalaantaani hi ;saastraa.ni prathante viirapuru.saa.ni ca bhavanti aayu.smatpuru.saa.ni ca . adhyetaara.h ca siddhaarthaa.h yathaa syu.h iti . atha aadigraha.nam kimartham . yadi taavat pa.thyante na artha.h aadigraha.nena . anyatra api hi ayam pa.than aadigraha.nam na karoti . kva anyatra . m.r.dam.rdagudhaku.sakli;savadavasa.h ktvaa iti . atha na pa.thyante nataraam artha.h aadigraha.nena . na hi apa.thitaa.h ;sakyaa.h aadigraha.nena vi;se.sayitum . evam tarhi siddhe sati yat aadigraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h asti ca paa.tha.h baahya.h ca suutraat iti . kim etasya j;naapane prayojanam . paa.thena dhaatusa;nj;naa iti etat upapannam bhavati . <V>paa.thena dhaatusa;nj;naayaam samaana;sabdaprati.sedha.h</V> . paa.thena dhaatusa;nj;naayaam samaana;sabdaanaam prati.sedha.h vaktavya.h . yaa iti dhaatu.h yaa iti aabanta.h . vaa iti dhaatu.h vaa iti nipaata.h . nu iti dhaatu.h nu iti pratyaya.h ca nipaata.h ca . div iti dhaatu.h div iti praatipadikam . kim ca syaat yadi ete.saam api dhaatusa;nj;naa syaat . dhaato.h iti tavyaadiinaam utpatti.h prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . saadhane tavyaadaya.h vidhiiyante saadhanam ca kriyaayaa.h . kriyaabhaavaat saadhanaabhaava.h . saadhanaabhaavaat satyaam api dhaatusa;nj;naayaam tavyaadaya.h na bhavi.syanti . iha tarhi : yaa.h pa;sya : aata.h dhaato.h iti lopa.h prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . anaapa.h iti evam sa.h . asya tarhi vaa;sabdasya nipaatasya adhaatu.h iti praatipadikasa;nj;naayaa.h prati.sedha.h prasajyeta . apraatipadikatvaat svaadyutpatti.h na syaat . na e.sa.h do.sa.h . nipaatasya anarthakasya praatipadikatvam coditam . tatra anarthakagraha.nam na kari.syate : nipaata.h praatipadikam iti eva . iha tarhi : trasnuu iti : aci ;snudhaatubhruvaam yvo.h iya:nuva:nau iti uva:naade;sa.h prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na pratyayasya uva:naade;sa.h bhavati iti yat ayam tatra ;snugraha.nam karoti . asya tarhi div;sabdasya adhaatu.h iti praatipadikasa;nj;naayaa.h prati.sedha.h prasajyeta . apraatipadikatvaat svaadyutpatti.h na syaat . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati utpadyante div;sabdaat svaadaya.h iti yat ayam diva.h sau auttvam ;saasti . na etat asti j;naapakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . div;sabda.h yat praatipadikam tadartham etat syaat : ak.sadyuu.h iti . na vai atra i.syate . ani.s.tam ca praapnoti i.s.tam ca na sidhyati . evam tarhi ananubandhakagraha.ne na saanubandhakasya iti evam etasya na bhavi.syati . evam api ananubandhaka.h div;sabda.h na asti iti k.rtvaa saanubandhakasya graha.nam vij;naasyate . <V>parimaa.nagraha.nam ca</V> . parimaa.nagraha.nam ca kartavyam . iyaan avadhi.h dhaatusa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam kuta.h hi etat bhuu;sabda.h dhaatusa;nj;na.h bhavi.syati na puna.h bhvedh;sabda.h iti . 
(1.3.1.2) P I.254.13 - 256.17  R II.179 - 185	yadi puna.h kriyaavacana.h dhaatu.h iti etat lak.sa.nam kriyeta . kaa puna.h kriyaa . iihaa . kaa puna.h iihaa . ce.s.taa . kaa puna.h ce.s.taa . vyaapaara.h . sarvathaa bhavaan ;sabdena eva ;sabdaan aaca.s.te . na kim cid arthajaatam nidar;sayati : eva;njaatiiyikaa kriyaa iti . kriyaa naama iyam atyantaaparid.r.s.taa . a;sakyaa kriyaa pi.n.diibhuutaa nidar;sayitum yathaa garbha.h nirlu.thita.h . saa asau anumaanagamyaa . ka.h asau anumaana.h . iha sarve.su saadhane.su sannihite.su kadaa cit pacati iti etat bhavati kadaacit na bhavati . yasmin saadhane sannihite pacati iti etat bhavati saa nuunam kriyaa . atha vaa yayaa devadatta.h iha bhuutvaa paa.taliputre bhavati saa nuunam kriyaa . katham puna.h j;naayate kriyaavacanaa.h pacaadaya.h iti . yat e.saam karotinaa saamaanaadhikara.nyam : kim karoti . pacati . kim kari.syati . pak.syati . kim akaar.siit . apaak.siit iti . tatra <V>kriyaavacane upasargapratyayaprati.sedha.h</V> . kriyaavacane dhaatau upasargapratyayayo.h prati.sedha.h vaktavya.h . pacati prapacati . kim puna.h kaara.nam praapnoti . <V>sa:nghaatena arthagate.h</V> . sa:nghaatena hi artha.h gamyate saprak.rtikena sapratyayakena sopasarge.na ca . <V>astibhavatividyatiinaam dhaatutvam</V> . astibhavatividyatiinaam dhaatusa;nj;naa vaktavyaa . yathaa hi bhavataa karotinaa pacaadiinaam saamaanaadhikara.nyam nidar;sitam na tathaa astyaadiinaam nidar;syate . na hi bhavati kim karoti asti iti . <V>pratyayaarthasya avyatirekaat prak.rtyantare.su</V> . pratyayaarthasya avyatirekaat prak.rtyantare.su manyaamahe dhaatu.h eva kriyaam aaha iti . pacati pa.thati : prak.rtyartha.h anya.h ca anya.h ca . pratyayaartha.h sa.h eva . <V>dhaato.h ca arthaabhedaat pratyayaantare.su</V> . dhaato.h ca arthaabhedaat pratyayaantare.su manyaamahe dhaatu.h eva kriyaam aaha iti . paktaa pacanam paaka.h iti : pratyayaartha.h anya.h ca anya.h ca bhavati . prak.rtyartha.h sa.h eva . katham puna.h j;naayate ayam prak.rtyartha.h ayam pratyayaartha.h iti . <V>siddham tu anvayavyatirekaabhyaam</V> . anvayaat vyatirekaat ca . ka.h asau anvaya.h vyatireka.h vaa . iha pacati iti ukte ka.h cit ;sabda.h ;sruuyate : pac;sabda.h cakaaraanta.h ati;sabda.h ca pratyaya.h . artha.h api ka.h cit gamyate : viklitti.h kart.rtvam ekatvam ca . pa.thati iti ukte ka.h cit ;sabda.h hiiyate ka.h cit upajaayate ka.h cit anvayii : pac;sabda.h hiiyate pa.th;sabda.h upajaayate ati;sabda.h anvayii . artha.h api ka.h cit hiiyate ka.h cit upajaayate ka.h cit anvayii : viklitti.h hiiyate pa.thikriyaa upajaayate kart.rtvam ca ekatvam ca anvayii . te manyaamahe : ya.h ;sabda.h hiiyate tasya asau artha.h ya.h artha.h hiiyate . ya.h ;sabda.h upajaayate tasya asau artha.h ya.h artha.h upajaayate . ya.h ;sabda.h anvayii tasya asau artha.h ya.h artha.h anvayii . vi.sama.h upanyaasa.h . bahava.h hi ;sabdaa.h ekaarthaa.h bhavanti . tat yathaa : indra.h ;sakra.h puruhuuta.h purandara.h , kandu.h ko.s.tha.h ku;suula.h iti . eka.h ca ;sabda.h bahvartha.h . tat yathaa : ak.saa.h paadaa.h maa.saa.h iti . ata.h kim na saadhiiya.h arthavattaa siddhaa bhavati . na api bruuma.h arthavattaa na sidhyati iti .var.nitaa arthavattaa anvayavyatirekaabhyaam eva . tatra kuta.h etat : ayam prak.rtyartha.h ayam pratyayaartha.h iti na puna.h prak.rti.h eva ubhau arthau bruuyaat pratyaya.h eva vaa . saamaanya;sabdaa.h ete evam syu.h . saamaanya;sabdaa.h ca na antare.na prakara.nam vi;se.sam vaa vi;se.se.su avati.s.thante . yata.h tu khalu niyogata.h pacati iti ukte svabhaavata.h kasmin cit vi;se.se pacati;sabda.h vartate ata.h manyaamahe na ime saamaanya;sabdaa.h iti . na cet saamaanya;sabdaa.h prak.rti.h prak.rtyarthe vartate pratyaya.h pratyayaarthe . <V>kriyaavi;se.saka.h upasarga.h</V> . pacati iti kriyaa gamyate . taam pra.h vi;sina.s.ti . yadi api taavat atra etat ;sakyate vaktum yatra dhaatu.h upasargam vyabhicarati yatra na khalu tam vyabhicarati tatra katham : adhyeti , adhiite iti . yadi api atra dhaatu.h upasargam na vyabhicarati upasarga.h tu dhaatum vyabhicarati . te manyaamahe : ya.h eva asya adhe.h anyatra artha.h sa iha api iti . ka.h puna.h anyatra adhe.h artha.h . adhi.h uparibhaave vartate . iha tarhi vyaktam arthaantaram gamyate : ti.s.thati prati.s.thate iti . ti.s.thati iti vrajikriyaayaa.h niv.rtti.h prati.s.thate iti vrajikriyaa gamyate . te manyaamahe upasargak.rtam etat yena atra vrajikriyaa gamyate . pra.h ayam d.r.s.taapacaara.h aadikarma.ni vartate . na ca idam na asti bahvarthaa.h api dhaatava.h bhavanti iti . tat yathaa : vapi.h prakira.ne .d.r.s.ta.h chedane api vartate : ke;sa;sma;sru vapati iti . ii.di.h stuticodanaayaac;naasu d.r.s.ta.h prera.ne api vartate : agni.h vai ita.h v.r.s.tim ii.t.te maruta.h amuta.h cyaavayanti iti . karoti.h abhuutapraadurbhaave d.r.s.ta.h nirmaliikara.ne api vartate : p.r.s.tham kuru paacau , kuru . unm.rdaana iti gamyate . nik.sepa.ne ca api vartate : ka.te kuru , gha.te kuru , a;smaanam ita.h kuru . sthaapaya iti gamyate . evam iha api ti.s.thati.h eva vrajikriyaam aaha ti.s.thati.h eva vrajikriyaayaa.h niv.rttim . ayam tarhi do.sa.h : astibhavatividyatiinaam dhaatutvam iti .
(1.3.1.3) P I.256.18 - 258.6  R II.185 - 192	yadi puna.h bhaavavacana.h dhaatu.h iti evam lak.sa.nam kriyeta . katham puna.h j;naayate bhaavavacanaa.h pacaadaya.h iti . yat e.saam bhavatinaa saamaanaadhikara.nyam : bhavati pacati , bhavati pak.syati , bhavati apaak.siit iti . ka.h puna.h bhaava.h . bhavate.h svapadaartha.h bhavanam bhaava.h iti . yadi bhavate.h svapadaartha.h bhavanam bhaava.h viprati.siddhaanaam dhaatusa;nj;naa na praapnoti : bheda.h , cheda.h . anya.h hi bhaava.h anya.h hi abhaava.h . aata.h ca anya.h bhaava.h anya.h abhaava.h iti . ya.h hi yasya bhaavam icchati sa.h na tasya abhaavam yasya ca abhaavam na tasya bhaavam . pacaadiinaam ca dhaatusa;nj;naa na praapnoti . yathaa hi bhavataa kriyaavacane dhaatau karotinaa pacaadiinaam saamaanaadhikara.nyam nidar;sitam na tathaa bhaavavacane dhaatau nidar;syate . karoti.h pacaaciinaam sarvaan kaalaan sarvaan puru.saan sarvaa.ni ca vacanaani anuvartate . bhavati.h puna.h vartamaanakaalam ca eva ekatvam ca . kaa tarhi iyam vaacoyukti.h : bhavati pacati , bhavati pak.syati , bhavati apaak.siit iti . e.saa e.saa vaacoyukti.h : pacaadaya.h kriyaa.h bhavatikriyaayaa.h kartrya.h bhavanti iti . yadi api taavat atra etat ;sakyate vaktum yatra anyaa ca anyaa ca kriyaa yatra khalu saa eva kriyaa tatra katham : bhavet api bhavet , syaat api syaat iti . atra api anyatvam asti . kuta.h . kaalabhedaat saadhanabhedaat ca . ekasya atra bhavate.h bhavati.h saadhanam sarvakaala.h ca pratyaya.h . aparasya baahyam saadhanam vartamaanakaala.h ca pratyaya.h . yaavataa atra api anyatvam asti pacaadaya.h ca kriyaa.h bhavatikriyaayaa.h kartrya.h bhavanti iti astu ayam kart.rsaadhana.h : bhavati iti bhaava.h iti . kim k.rtam bhavati . viprati.siddhaanaam dhaatusa;nj;naa siddhaa bhavati . bhavet viprati.siddhaanaam dhaatusa;nj;naa siddhaa syaat praatipadikaanaam api praapnoti : v.rk.sa.h , plak.sa.h iti . kim kaara.nam . etaani api hi bhavanti . evam tarhi karmasaadhana.h bhavi.syati : bhaavyate ya.h sa.h bhaava.h iti . kriyaa ca eva hi bhaavyate svabhaavasiddham tu dravyam . evam api bhavet ke.saam cit na syaat yaani na bhaavyante . ye tu ete sambandhi;sabdaa.h te.saam praapnoti : maataa pitaa bhraataa iti . sarvathaa vayam praatipadikaparyudaasaat na mucyaamahe . pa.thi.syati hi aacaarya.h : bhuuvaadipaa.tha.h praatipadikaa.napayatyaadiniv.rttyartha.h iti . yaavataa pa.thi.syati pacaadaya.h ca kriyaa.h bhavatikriyaayaa.h kartrya.h bhavanti iti astu ayam kart.rsaadhana.h : bhavati iti bhaava.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . etena eva abhihitam suutre.na bhuuvaadaya.h dhaatava.h iti . katham . na idam aadigraha.nam . vade.h ayam au.naadika.h i;n kart.rsaadhana.h : bhuvam vadanti iti bhuuvaadaya.h iti . <V>bhaavavacane tadarthapratyayaprati.sedha.h</V> . bhaavavacane dhaatau tadarthasya pratyayasya prati.sedha.h vaktavya.h : ;si;sye iti . kim ca syaat . a;siti iti aattvam prasajyeta . tat hi dhaato.h vihitam . <V>itaretaraa;srayam ca pratyaye bhaavavacanatvam tasmaat ca pratyaya.h</V> . itaretaraa;srayam ca bhavati . kaa itaretaraa;srayataa . pratyaye bhaavavacanatvam tasmaat ca pratyaya.h . utpanne hi pratyaye bhaavavacanatvam gamyate sa.h ca taavat bhaavavacanaat utpanna.h . tat etat itaretaraa;srayam bhavati . itaretaraa;srayaa.ni ca na prakalpante . <V>siddham tu nitya;sabdatvaat anaa;sritya bhaavavacanatvam pratyaya.h</V> . siddham etat . katham . nityaa.h ;sabdaa.h . nitye.su ca ;sabde.su anaa;sritya bhaavavacanatvam pratyaya.h utpadyate . <V>prathamabhaavagraha.nam ca</V> . prathamabhaavagraha.nam ca kartavyam . prathamam ya.h bhaavam aaha iti . kuta.h puna.h praathamyam . kim ;sabdata.h aahosvit arthata.h . kim ca ata.h . yadi ;sabdata.h sanaadiinaam dhaatusa;nj;naa na praapnoti : putriiyati vastriiyati iti . atha arthata.h siddhaa sanaadiinaam dhaatusa;nj;naa sa.h eva tu do.sa.h bhavati : bhaavavacane tadarthapratyayaprati.sedha.h iti . evam tarhi na eva arthata.h na eva ;sabdata.h . kim tarhi . abhidhaanata.h . sumadhyame abhidhaane ya.h prathamam bhaavam aaha . 
(1.3.1.4) P I.258.7 - 21  R II.193 - 196	iha ye eva bhaavavacane dhaatau do.saa.h te eva kriyaavacane api . tatra te eva parihaaraa.h . tatra idam aparih.rtam : astibhavatividyatiinaam dhaatutvam iti . tasya parihaara.h . kaam puna.h kriyaam bhavaan matvaa aaha astibhavatividyatiinaam dhaatusa;nj;naa na praapnoti iti . kim yat tat devadatta.h ka.msapaatryaam paa.ninaa odanam bhu:nkte iti . na bruuma.h kaarakaa.ni kriyaa iti . kim tarhi . kaarakaa.naam prav.rttivi;se.sa.h kriyaa . anyathaa ca kaarakaa.ni ;su.skaudane pravartante anyathaa ca maa.msaudane . yadi evam siddhaa astibhavatividyatiinaam dhaatusa;nj;naa . anyathaa hi kaarakaa.ni astau pravartante anyathaa hi mriyatau . .sa.t bhaavavikaaraa.h iti ha sma aaha bhagavaan vaar.syaaya.ni.h : jaayate asti vipari.namate vardhate apak.siiyate vina;syati iti . sarvathaa sthita.h iti atra dhaatusa;nj;naa na praapnoti . baahya.h hi ebhya.h ti.s.thati.h . evam tarhi kriyaayaa.h kriyaa nivartikaa bhavati dravyam dravyasya nivartakam . evam hi ka.h cit kam cit p.rcchati . kimavastha.h devadattasya vyaadhi.h iti . sa.h aaha : vardhate iti . apara.h aaha : apak.siiyate iti . apara.h aaha : sthita.h iti . sthita.h iti ukte vardhate.h ca apak.siiyate.h ca niv.rtti.h bhavati . atha vaa na antare.na kriyaam bhuutabhavi.syadvartamaanaa.h kaalaa.h vyajyante . astyaadibhi.h ca api bhuutabhavi.syadvartamaanaa.h kaalaa.h vyajyante . atha vaa na anyat pr.s.tena anyat aakhyeyam . tena na bhavi.syati kim karoti asti iti .
(1.3.1.5)P I.258.22 - 259.14  R II.196 - 198	atha yadi eva kriyaavacana.h dhaatu.h iti e.sa.h pak.sa.h atha api bhaavavacana.h dhaatu.h kim gatam etat iyataa suutre.na aahosvit anyatarasmin pak.se bhuuya.h suutram kartavyam . gatam iti aaha . katham . ayam aadi;sabda.h asti eva vyavasthaayaam vartate . tat yathaa : devadattaadiin samupavi.s.taan aaha : devadattaadaya.h aaniiyantaam iti . te utthaapya aaniiyante . asti prakaare vartate . tat yathaa : devadattaadaya.h aa.dhyaa.h abhiruupaa.h dar;saniiyaa.h pak.savanta.h . devadattaprakaaraa.h iti gamyate . pratyekam ca aadi;sabda.h parisamaapyate . bhvaadaya.h iti ca vaadaya.h iti ca . tat yadaa taavat kriyaavacana.h dhaatu.h iti e.sa.h pak.sa.h tadaa bhuu iti atra ya.h aadi;sabda.h sa.h vyavasthaayaam vartate vaa iti atra ya.h aadi;sabda.h sa.h prakaare . bhuu iti evamaadaya.h vaa iti evamprakaaraa.h iti . yadaa tu bhaavavacana.h dhaatu.h iti e.sa.h pak.sa.h tadaa vaa iti atra ya.h aadi;sabda.h sa.h vyavasthaayaam bhuu iti atra ya.h aadi;sabda.h sa.h prakaare . vaa iti evamaadaya.h bhuu iti evamprakaaraa.h iti . yadi tarhi lak.sa.nam kriyate na idaaniim paa.tha.h kartavya.h . kartavya.h ca . kim prayojanam . <V>bhuuvaadipaa.tha.h praatipadikaa.napayatyaadiniv.rttyartha.h</V> . bhuuvaadipaa.tha.h kartavya.h . kim prayojanam . praatipadikaa.napayatyaadiniv.rttyartha.h . praatipadikaniv.rttyartha.h aa.napayatyaadiniv.rttyartha.h ca . ke puna.h aa.napayatyaadaya.h . aa.napayati va.t.tati va.d.dhati iti . <V>svaraanubandhaj;naapanaaya ca</V> . svaraanubandhaj;naapanaaya ca paa.tha.h kartavya.h : svaraan anubandhaan ca j;naasyaami iti . na hi antare.na paatham svaraa.h anubandhaa.h vaa ;sakyaa.h vij;naatum . ye tu ete nyaayyavikara.naa.h udaattaa.h ananubandhakaa.h pa.thyante ete.saam paa.tha.h ;sakya.h akartum . ete.saam api ava;syam aa.napayatyaadiniv.rttyartha.h paa.tha.h kartavya.h . na kartavya.h . ;si.s.taprayogaat aa.napayatyaadiinaam niv.rtti.h bhavi.syati . sa.h ca ava;syam ;si.s.taprayoga.h upaasya.h ye api pa.thyante te.saam api viparyaasaniv.rttyartha.h . loke hi k.r.syarthe kasim prayu;njate d.r;syarthe ca di;sim .
(1.3.2.1) P I.259.16 - 23  R II.198 - 199	upade;se iti kimartham . abhre aa;m apa.h : udde;se ya.h anunaasika.h tasya maa bhuut iti . ka.h puna.h udde;sopade;sayo.h vi;se.sa.h . pratyak.sam aakhyaanam upade;sa.h , gu.nai.h praapa.nam udde;sa.h . pratyak.sam taavat aakhyaanam upade;sa.h . tat yathaa : agoj;naaya ka.h cit gaam sakhthani kar.ne vaa g.rhiitvaa upadi;sati : ayam gau.h iti . sa.h pratyak.sam aakhyaatam aaha : upadi.s.ta.h me gau.h iti . gu.nai.h praapa.nam udde;sa.h . tat yathaa : ka.h cit kam cit aaha : devadattam me bhavaan uddi;satu iti . sa.h ihastha.h paa.taliputrastham devadattam uddi;sati : a:ngadii ku.n.dalii kirii.tii vyuu.dhoraska.h v.rttabaahu.h lohitaak.sa.h tu:nganaasa.h citraabhara.na.h iid.r;sa.h devadatta.h iti . sa.h gu.nai.h praapyamaa.nam aaha : uddi.s.ta.h me devadatta.h iti .
(1.3.2.2) P I.259.24 - 261.3  R II.199 - 202	<V>itsa;nj;naayaam sarvaprasa:nga.h avi;se.saat</V> . itsa;nj;naayaam sarvaprasa:nga.h . sarvasya anunaasikasya itsa;nj;naa praapnoti . asya api praapnoti : abhre aa;m apa.h . kim kaara.nam . avi;se.saat . na hi ka.h cit vi;se.sa.h : upaadiiyate eva;njaatiiyakasya anunaasikasya itsa;nj;naa bhavati iti . anupaadiiyamaane vi;se.se sarvaprasa:nga.h . kim ucyate anupaadiiyamaane vi;se.se iti . katham na naama upaadiiyate yadaa upade;se iti ucyate . lak.sa.nena hi upade;sa.h . sa:nkiir.nau udde;sopade;sau . pratyak.sam aakhyaanam udde;sa.h gu.nai.h ca praapa.nam upade;sa.h . pratyak.sam taavat aakhyaanam udde;sa.h . tat yathaa : ka.h cit kam cit aaha : anuvaakam me bhavaan uddi;satu iti . sa.h tasmai aaca.s.te : i.setvakam adhii.sva . ;sannodeviiyam adhii.sva iti . sa.h pratyak.sam aakhyaatam aaha : uddi.s.ta.h me anuvaaka.h . tam adhye.sye iti . gu.nai.h ca praapa.nam upade;sa.h . tat yathaa : ka.h cit kam cit aaha : graamantaram gami.syaami . panthaanam me bhavaan upadi;satu iti . sa.h tasmai aaca.s.te : amu.smin avakaa;se hastadak.si.na.h grahiitavya.h , amu.smin hastavaama.h iti . sa.h gu.nai.h praapyamaa.nam aaha : upadi.s.ta.h me panthaa.h iti . evam etau sa:nkiir.nau udde;sopade;sau . evam tarhi itkaaryaabhaavaat itsa;nj;naa na bhavi.syati . nanu ca lopa.h eva itkaaryam syaat . akaaryam lopa.h . iha hi ;sabdasya dvyartha.h upade;sa.h . kaaryaartha.h vaa bhavati upade;sa.h ;srava.naartha.h vaa . kaaryam ca iha na asti . kaarye ca asati yadi ;srava.nam api na syaat upade;sa.h anarthaka.h syaat . idam asti itkaaryam : abhre aa;m a.tita.h : anantaralak.sa.naayaam itsa;nj;naayaam satyaam aadita.h ca iti i.tprati.sedha.h prasajyeta . <V>siddham tu upade;sane anunaasikavacanaat</V> . siddham etat katham . upade;sane ya.h anunaasika.h sa.h itsa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam . kim puna.h upade;sanam . ;saastram . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam itsa;nj;naayaam sarvaprasa:nga.h avi;se.saat iti . na e.sa.h do.sa.h . upade;sa.h iti gha;n ayam kara.nasaadhana.h . na sidhyati . paratvaat lyu.t praapnoti . na bruuma.h akartari ca kaarake sa;nj;naayaam iti . kim tarhi . hala.h ca iti . tatra api sa;nj;naayaam iti vartate . na ca e.saa sa;nj;naa . praayavacanaat asa;nj;naayaam api bhavi.syati . praayavacanaat sa;nj;naayaam eva syaat vaa na vaa . na hi upaadhe.h upaadhi.h bhavati vi;se.sa.nasya vaa vi;se.sa.nam . yadi na upaadhe.h upaadhi.h bhavati vi;se.sa.nasya vaa vi;se.sa.nam kalyaa.nyaadiinaam ina:n kula.taayaa.h vaa ina:n vibhaa.saa na praapnoti . ina:n eva atra pradhaanam . vihita.h pratyaya.h prak.rta.h ca anuvartate . iha tarhi : vaakinaadiinaam kuk ca putraat anyatarasyaam iti kuk vibhaa.saa na praapnoti . atra api kuk eva pradhaanam . vihita.h pratyaya.h prak.rta.h ca anuvartate . evam na ca idam ak.rtam bhavati na upaadhe.h upaadhi.h bhavati vi;se.sa.nasya vaa vi;se.sa.nam iti na ca ka.h cit do.sa.h bhavati . evam ca k.rtvaa gha;n na praapnoti . evam tarhi k.rtyalyu.ta.h bahulam iti evam atra gha;n bhavi.syati .
(1.3.3.1) P I.261.5 - 15  R II.202 - 203	<V>halantye sarvprasa:nga.h sarvaantyatvaat</V> . halantye sarvprasa:nga.h . sarvasya hala.h itsa;nj;naa praapnoti . kim kaara.nam . sarvaantyatvaat . sarva.h hi hal tam tam avadhim prati antya.h bhavati . <V>siddham tu vyavasitaantyatvaat</V> . siddham etat . katham . vyavasitaantyatvaat . vyavasitaantya.h hal itsa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam . ke puna.h vyavasitaa.h . dhaatupraatipadikapratyayanipaataagamaade;saa.h . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam halantye sarvprasa:nga.h sarvaantyatvaat iti . na e.sa.h do.sa.h . aaha ayam hal antyam itsa;nj;nam bhavati iti . sarva.h ca hal tam tam avadhim prati antya.h bhavati . tatra prakar.sagati.h vij;naasyate : saadhiiya.h ya.h antya.h iti . ka.h ca saadhiiya.h . ya.h vyavasitaantya.h . atha vaa saapek.sa.h ayam nirde;sa.h kriyate . na ca anyat kim cit apek.syam asti . te vyavasitam eva apek.si.syaamahe .
(1.3.3.2) P I.261.16 - 262.3  R II.203 - 205	<V>lakaarasya anubandhaaj;naapitatvaat halgraha.naaprasiddhi.h</V> . lakaarasya anubandhatvena aj;naapitatvaat halgraha.naaprasiddhi.h . hal antyam itsa;nj;nam bhavati iti ucyate . lakaarasya eva taavat itsa;nj;naa na praapnoti . <V>siddham tu lakaaranirde;saat</V> . siddham etat . katham . lakaaranirde;sa.h kartavya.h . hal antyam itsa;nj;nam bhavati lakaara.h ca iti vaktavyam . <V>eka;se.sanirde;saat vaa</V> . atha vaa eka;se.sanirde;sa.h ayam . hal ca hal ca hal . hal antyam itsa;nj;nam bhavati iti . atha vaa .lkaarasya eva idam gu.nabhuutasya graha.nam . tatra upade;se ac anunaasika it iti itsa;nj;naa bhavi.syati . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati lakaarasya itsa;nj;naa iti yat ayam .nalam litam karoti .
(1.3.3.3) P I.262.4 - 17  R II.205 - 207	<V>praatipadikaprati.sedha.h ak.rttaddhite</V> . ak.rttaddhitaantasya praatipadikasya prati.sedha.h vaktavya.h . uda;svit ;sakr.t iti . ak.rttaddhitaantasya iti kimartham . kumbhakaara.h nagarakaara.h aupagava.h kaapa.tava.h . <V>idarthaabhaavaat siddham</V> . itkaaryaabhaavaat atra itsa;nj;na na bhavi.syati . idam asti itkaaryam titsvaritam iti svaritatvam yathaa syaat . na etat asti . pratyayagraha.nam tatra codayi.syati . idam tarhi : raajaa tak.saa . ;nniti aadyudaattatvam yathaa syaat . ;nniti iti ucyate . tatra vyapavargaabhaavaat na bhavi.syati . idam tarhi sva.h . upottamam riti e.sa.h svara.h yathaa syaat . svaritakara.nasaamarthyaat na bhavi.syati . nya:nsvarau svritau iti . iha tarhi anta.h . uttama;sabda.h triprabh.rti.su vartate . na ca atra triprabh.rtaya.h santi . iha tarhi sanuta.h . upottamam riti iti e.sa.h svara.h yathaa syaat . antodaattanipaatanam kari.syate . sa.h ca nipaatasvara.h ritsvarasya baadhaka.h bhavi.syati . etat ca atra yuktam yat itkaaryaabhaavaat itsa;nj;naa na syaat . yatra itkaaryam bhavati bhavati tatra itsa;nj;naa . tat yathaa aagastyakau.n.dinyayo.h agastiku.n.dinac .
(1.3.4) P I.262.19 - 263.9  R II.207 - 209	<V>vibhaktau tavargaprati.sedha.h ataddhite</V> . vibhaktau tavargaprati.sedha.h ataddhite iti vaktavyam . iha maa bhuut . kima.h at kve prepsan diipyase kva ardhamaasaa.h iti . sa.h tarhi prati.sedha.h vaktavya.h . na vaktavya.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapaayati na vibhaktau taddhite prati.sedha.h bhavati iti yat ayam idama.h thamu.h iti makaarasye itsa;nj;naaparitraa.naartham ukaaram anubandham karoti . yadi etat j;naapyate idaaniim iti atra api praapnoti . itkaaryaabhaavaat atra itsa;nj;naa na bhavi.syati . idam asti itkaaryam mit aca.h antyaat para.h iti acaam antyaat para.h yathaa syaat . i;sbhaave k.rte na asti vi;se.sa.h mit aca.h antyaat para.h iti vaa paratve pratyaya.h para.h iti vaa . sa.h eva taavat i;sbhaava.h na praapnoti . kim kaara.nam . praak di;sa.h pratyaye.su iti ucyate . ka.h puna.h arhati i;sbhaavam praag di;sa.h pratyaye.su vaktum . kim tarhi . praak di;sa.h arthe.su i;sbhaava.h ki.msarvanaamabahubhya.h advyaadibhya.h pratyayotpatti.h . evam tarhi tada.h api ayam vaktavya.h . tada.h ca mit aca.h antyaat paratvena na sidhyati . nanu ca atra api atve k.rte na asti vi;se.sa.h mit aca.h antyaat para.h iti vaa paratve pratyaya.h para.h iti vaa . tat hi attvam na praapnoti . kim kaara.nam . vibhaktau iti ucyate . evam tarhi yakaaraanta.h daaniim kari.syate . kim yakaara.h na ;sruuyate . luptanirdi.s.ta.h yakaara.h .
(1.3.7.1) P I.263.11 - 18  R II.209	<V>cu;ncupca.napo.h cakaaraprati.sedha.h</V> . cu;ncupca.napo.h cakaarasya prati.sedha.h vaktavya.h . ke;sacu;ncu.h ke;saca.na.h . <V>itkaaryaabhaavaat siddham</V> . itkaaryaabhaavaat atra itsa;nj;naa na bhavi.syati . idam asti itkaaryam cita.h anta.h udaatta.h bhavati iti antodaattatvam yathaa syaat . pitkara.nam idaaniim kimartham syaat . <V>pitkara.nam kimartham iti cet paryaayaartham</V> . pitkara.nam kimartham iti cet paryaayaartham etat syaat . evam tarhi yakaaraadii cu;ncupca.napau . kim yakaara.h na ;sruuyate . luptanirdi.s.ta.h yakaara.h .
(1.3.7.2) P I.263.19 - 264.10  R II.210 - 211	<V>ira.h upasa:nkhyaanam</V> . ira.h upasa:nkhyaanam kartavyam : rudhir : arudhat , arautsiit . avayavagraha.naat siddham . rephasya atra halantyam iti itsa;nj;naa bhavi.syati ikaarasya upade;se ac anunaasika.h iti . <V>avayavagraha.naat iti cet ididvidhiprasa:nga.h</V> . avayavagraha.naat iti cet ididvidhiprasa:nga.h praapnoti . bhettaa chettaa . idita.h num dhaato.h iti num praapnoti . yadi puna.h ayam ididvidhi.h kumbhiidhaanyanyaayena vij;naayeta . tat yathaa . kumbhiidhaanya.h ;srotriya.h iti ucyate . yasya kumbhyaam eva dhaanyam sa.h kumbhiidhaanya.h . yasya puna.h kumbhyaam ca anyatra ca na asau kumbhiidhaanya.h . na ayam ididvidhi.h kumbhiidhaanyanyaayena ;sakya.h vij;naatum . iha hi do.sa.h syaat . .tunadi nandathu.h iti . evam tarhi na evam vij;naayate ikaara.h it yasya sa.h ayam idit tasya idita.h iti . katham tarhi . ikaara.h eva it idit ididantasya iti . atha vaa .r.rkaarasya eva idam irtvabhuutasya graha.nam . tatra upade;se ac anunaasika.h it iti itsa;nj;naa bhavi.syati . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na eva;njaatiiyakaanaam ididvidhi.h bhavati iti yat ayam irita.h kaan cit numanu.saktaan pa.thati . ubundir ni;saamane . skandir gati;so.sa.nayo.h . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati ir;sabdasya itsa;nj;naa bhavati iti yat ayam irita.h vaa iti aaha . atha vaa ante iti vartate .
(1.3.9.1) P I.264.12 - 20  R II.211 - 212	tasyagraha.nam kimartham . itsa;nj;naka.h pratinirdi;syate . na etat asti prayojanam . prak.rtam it iti vartate . kva prak.rtam . upade;se ac anunaasika.h it iti . tat vai prathamaanirdi.s.tam .sa.s.thiinirdi.s.tena ca iha artha.h . arthaat vibhaktivipari.naama.h bhavi.syati . tat yathaa . uccaani devadattasya g.rhaa.ni . aamantrayasva enam . devadattam iti gamyate . devadattasya gaava.h a;svaa.h hira.nyam iti . aa.dhya.h vaidhaveya.h . devadatta.h iti gamyate . purastaat .sa.s.thiinirdi.s.tam sat arthaat dvitiiyaanirdi.s.tam prathamaanirdi.s.tam ca bhavati . evam iha api purastaat prathamaanirdi.s.tam sat arthaat .sa.s.thiinirdi.s.tam bhavi.syati . idam tarhi prayojanam . ye anekaala.h itsa;nj;naa.h te.saam lopa.h sarvaade;sa.h yathaa syaat . atha kriyamaa.ne api ca tasyagraha.ne katham iva lopa.h sarvaade;sa.h labhya.h . labhya.h iti aaha . kuta.h . vacanapraamaa.nyaat . tasyagraha.nasaamarthyaat .
(1.3.9.2) P I.264.21 - 265.17  R II.212 - 214	<V>ita.h lope .nalktvaani.s.thaasu upasa:nkhyaanam itprati.sedhaat</V> . ita.h lope .nalktvaani.s.thaasu upasa:nkhyaanam kartavyam . .nal . aham papaca . ktvaa . devitvaa sevitvaa . ni.s.thaa . ;sayita.h ;sayitavaan . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . itprati.sedhaat . prati.sidhyate atra itsa;nj;naa . .nal uttama.h .nit vaa bhavati . ktvaa se.t na kit bhavati . ni.s.thaa se.t na kit bhavati iti . <V>siddham tu .nalaadiinaam graha.naprati.sedhaat</V> . siddham etat . katham . .nalaadiinaam graha.naani prati.sidhante . .nal uttama.h vaa .nidgraha.nena g.rhyate . ktvaa se.t na kidgraha.nena g.rhyate . ni.s.thaa se.t na kidgraha.nena g.rhyate iti . <V>nirdi.s.talopaat vaa</V> . nirdi.s.talopaat vaa siddham eva . atha vaa nirdi.s.tasya ayam lopa.h kriyate . tasmaat siddham etat . <V>tatra tusmaanaam prati.sedha.h</V> . tatra tusmaanaam prati.sedha.h vaktavya.h . tasmaat tasmin yasmaat yasmin v.rk.saa.h plak.saa.h acinavam asunavam akaravam . <V>na vaa uccaara.nasaamarthyaat</V> . na vaa vaktavya.h . kim kaara.nam . uccaara.nasaamarthyaat atra lopa.h na bhavi.syati . <V>anubandhalope bhaavaabhaavayo.h viprati.sedhaat aprasiddhi.h</V> . anubandhalope bhaavaabhaavayo.h virodhaat aprasiddhi.h . na j;naayate kena abhipraaye.na prasajati kena niv.rttim karoti iti . <V>siddham tu apavaadanyaayena</V> . siddham etat . katham . apavaadanyaayena . kim puna.h iha tathaa yathaa utsargaapavaadau . <V>bhaava.h hi kaaryaa.rtha.h nanyaartha.h lopa.h</V> . kaaryam kari.syaami iti anubandha.h aasajyate kaaryaad anyan maa bhuut iti lopa.h .
(1.3.9.3) P I.265.18 - 267.6  R II.214 - 217	atha yasya anubandha.h aasajyate kim sa.h tasya ekaanta.h bhavati aahosvit anekaanta.h . <V>ekaanta.h tatra upalabdhe.h</V> . ekaanta.h iti aaha . kuta.h . tatra upalabdhe.h . tatrastha.h hi asau upalabhyate . tat yathaa v.rk.sasthaa ;saakhaa v.rk.saikaantaa upalabhyate . <V>tatra asaruupasarvaade;sadaapprati.sedhe p.rthaktvanirde;sa.h anaakaaraantatvaat</V> . tatra asaruupavidhau do.sa.h bhavati . karma.ni a.n aata.h anupasarge ka.h iti . ka.nvi.saye a.n api praapnoti . sarvaade;se ca do.sa.h bhavati . diva.h aut sarvaade;sa.h praapnoti . daapprati.sedhe p.rthaktvanirde;sa.h kartavya.h . adaabdaipau iti vaktavyam . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . anaakaaraantatvaat . nanu ca aattve k.rte bhavi.syati . tat hi aattvam na praapnoti . kim kaara.nam . anejantatvaat . astu tarhi anekaanta.h . <V>anekaante v.rttivi;se.sa.h</V> . yadi anekaanta.h v.rttivi;se.sa.h na sidhyati . kiti .niti iti kaaryaa.ni na sidhyanti . kim hi sa.h tasya it bhavati yena itk.rtam syaat . evam tarhi anantara.h . <V>anantara.h iti cet puurvaparayo.h itk.rtaprasa:nga.h</V> . anantara.h iti cet puurvaparayo.h itk.rtam praapnoti . vu;ncha.n . <V>siddham tu vyavasitapaa.thaat</V> . siddham etat . katham . vyavasitapaa.tha.h kartavya.h . vu;n cha.n . sa.h ca ava;syam vyavasitapaa.tha.h kartavya.h . <V>itarathaa hi ekaante api sandeha.h</V> . akriyamaa.ne vyavasitapaa.the ekaante api sandeha.h syaat . tatra na j;naayate kim ayam puurvasya bhavati aahosvit parasya iti . sandehamaatram etat bhavati . sarvasandehe.su ca idam upati.s.thate vyaakhyaanata.h vi;se.sapratipatti.h na hi sandehaat alak.sa.nam iti . puurvasya iti vyaakhyaasyama.h . <V>v.rttaat vaa</V> . v.rttaat vaa puna.h siddham etat . v.rddhimantam aadyudaattam d.r.s.tvaa ;nit iti vyavaseyam . antodaattam d.r.s.tvaa kit iti . yuktam puna.h yat v.rttinimittaka.h anubandha.h syaat na anubandhanimittakena naama v.rttena bhavitavyam . v.rttinimittaka.h eva anubandha.h . v.rttij;na.h hi aacaarya.h anubandhaan aasajati . ubhayam idam anubandhe.su uktam ekaantaa.h anekaantaa.h iti . kim atra nyaayyam . ekaantaa.h iti nyaayyam . kuta.h etat . atra hi hetu.h vyapadi.s.ta.h . yat ca naama sahetukam tat nyaayyam . nanu ca uktam tatra asaruupasarvaade;sadaapprati.sedhe p.rthaktvanirde;sa.h anaakaaraantatvaat iti . asaruupavidhau taavat na do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na anubandhak.rtam asaaruupyam bhavati iti yat ayam dadaatidadhaatyo.h vibhaa.saa iti vibhaa.saa ;sam ;saasti . yat api uktam sarvaade;se iti . atra api aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na anubandhak.rtam anekaaltvam bhavati iti yat ayam ;sit sarvasya iti aaha . yat api uktam daapprati.sedhe p.rthaktvanirde;sa.h kartavya.h iti . na kartavya.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na anubandhak.rtam anejantatvam bhavati iti yat ayam udiicaam maa:na.h vyatiihaare iti me:na.h saanubandhakasya aattvabhuutasya graha.nam karoti .
(1.3.10.1) P I.267.8 - 13  R II.218	kim iha udaahara.nam . ika.h ya.n aci . dadhi atra madhu atra . na etat asti . sthaane antaratamena api etat siddham . kuta.h aantaryam . taalusthaanasya taalusthaana.h o.s.thasthaanasya o.s.thasthaana.h bhavi.syati iti . idam tarhi . tasthasthamipaam taamtamtaama.h iti . nanu ca etat api sthaane antaratamena eva siddham . kuta.h aantaryam . ekaarthasya ekaartha.h dvyarthasya dvyartha.h bahvarthasya bahvartha.h bhavi.syati iti . idam tarhi tuudii;salaatruavarmatiikuucavaaraat .dhakcha.n.dha;nyaka.h iti .
(1.3.10.2) P I.267.14 - 268.2  R II.218 - 220	kimartham puna.h idam ucyate . <V>sa;nj;naasamaasanirde;saat sarvaprasa:nga.h anude;sasya yathaasa:nkhyavacanam niyamaartham</V> . sa;nj;nayaa samaasai.h ca nirde;saa.h kriyante . sa;nj;nayaa taavat . parasmaipadaanaam .nalatususthalathusa.nalvamaa.h iti . samaasai.h . tuudii;salaaturavarmatiikuucavaaraat .dhakcha.n.dha;nyaka.h iti . sa;nj;naasamaasanirde;saat sarvaprasa:nga.h anude;sasya yathaasa:nkhyavacanam niyamaartham . sarvasya udde;sasya sarva.h anude;sa.h praapnoti . i.syate ca samasa:nkhyam yathaa syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti tatra yathaasa:nkhyavacanam niyamaartham . evamartham idam ucyate . kim puna.h kaara.nam sa;nj;nayaa samaasai.h ca nirde;saa.h kriyante . <V>sa;nj;naasamaasanirde;sa.h lp.rthak vibhaktisa;nj;nyanuccaara.naartha.h</V> . sa;nj;nayaa samaasai.h ca nirde;saa.h kriyantep.rthak vibhaktii.h sa;nj;nina.h ca maa ucciciiram iti . <V>prakara.ne ca sarvasampratyayaartha.h</V> . prakara.ne ca sarve.saam sampratyaya.h yathaa syaat . vida.h la.ta.h vaa iti .
(1.3.10.3) P I.268.3 - 271.17  R II.220 - 227	kim puna.h ;sabdata.h saamye sa:nkhyaataanude;sa.h bhavati aahosvit arthata.h . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>sa:nkhyaasaamyam ;sabdata.h cet .nalaadaya.h parasmaipadaanaam .daaraurasa.h prathamasya ayavaayaava.h eca.h iti anirde;sa.h</V> . agamaka.h nirde;sa.h anirde;sa.h . parasmaipadaanaam .nalatususthalathusa.nalvamaa.h iti .nalaadaya.h bahava.h parasmaipadaanaam iti eka.h ;sabda.h . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . .daaraurasa.h prathamasya . .daaraurasa.h bahava.h prathamasya iti eka.h ;sabda.h . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . eca.h ayavaayaava.h . ayavaayaava.h bahava.h eca.h iti eka.h ;sabda.h . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . astu tarhi arthata.h . arthata.h cet <V>l.rlu.tornandyariiha.nasindhutak.sa;silaadi.su do.sa.h</V> . l.rlu.tornandyariiha.nasindhutak.sa;silaadi.su do.sa.h bhavati . syataasiil.rlu.to.h . syataasii dvau l.rlu.to.h iti asya traya.h arthaa.h . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . nandigrahipacaadibhya.h lyu.ninyaca.h . nandyaadaya.h bahava.h lyu.ninyaca.h traya.h . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . ariiha.naadaya.h bahava.h vu;naadaya.h saptada;sa . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . sindhutak.sa;silaadibhya.h a.na;nau . sindhutak.sa;silaadaya.h bahava.h a.na;nau dvau . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . <V>aatmanepadavidhini.s.thaasaarvadhaatukadvigraha.ne.su</V> . aatmanepadavidhini.s.thaasaarvadhaatukadvigraha.ne.su ca do.sa.h bhavati . aatmanepadavidhi.h ca na sidhyati . anudaatta:nita.h aatmanepadam . anudaatta:nitau dvau aatmanepadam iti asya dvau arthau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . ni.s.thaa . radaabhyaam ni.s.thaata.h na.h puurvasya ca da.h iti . rephadakaarau dvau ni.s.thaa iti asya dvau arthau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . saarvadhaatukadvigraha.ne.su ca do.sa.h bhavati . ;snaso.h allopa.h ;snamastii dvau saarvadhaatukam iti asya dvau arthau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>e:na.h puurvatve prati.sedha.h</V> . e:na.h puurvatve prati.sedha.h vaktavya.h . e:na.h padaantaat ati :nasi:naso.h ca . :nasi:nasau dvau e:n iti asya dvau arthau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . astu tarhi ;sabdata.h . nanu ca uktam sa:nkhyaasaamyam ;sabdata.h cet .nalaadaya.h parasmaipadaanaam .daaraurasa.h prathamasya ayavaayaava.h eca.h iti anirde;sa.h iti . na e.sa.h do.saa.h . sthaane antaratama.h iti anena vyavasthaa bhavi.syati . kuta.h aantaryam . ekaarthasya ekaartha.h dvyarthasya dvyartha.h bahvarthasya bahvartha.h . sa.mv.rtaavar.nasya sa.mv.rtaavar.na.h viv.rtaavar.nasya viv.rtaavar.na.h . <V>atiprasa:nga.h gu.nav.rddhiprati.sedhe k:niti</V> . atiprasa:nga.h bhavati gu.nav.rddhiprati.sedhe k:niti . gu.nav.rddhii dve k:nitau dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . gakaara.h api atra nirdi;syate . tat gakaaragraha.nam api kartavyam . na kartavyam . kriyate nyaase eva . kakaare gakaara.h cartvabhuuta.h nirdi;syate . giti kiti :niti iti . <V>udi kuule rujivaho.h</V> . udikuule dve rujivahau dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . na udi.h upapadam . kim tarhi . vi;se.sa.nam rujivaho.h . utpuurvaabhyaam rujivahibhyaam kuule upapade iti . <V>tacchiilaadi.su dhaatutrigraha.ne.su</V> . tacchiilaadi.su dhaatutrigraha.ne.su do.sa.h bhavati . vidibhidicchide.h kurac . vidibhidicchidaya.h traya.h tacchiilaadaya.h traya.h . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>gha;naadi.su dvigraha.ne.su</V> . gha;naadi.su dvigraha.ne.su do.sa.h bhavati . nirabhyo.h puulvo.h . nirabhii dvau puulvau dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . i.syate ca atra sa:nkhyaataanude;sa.h : ni.spaava.h , abhilaava.h iti . evam tarhi akartari ca kaarake bhaave ca iti dvau puulvau ca dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>ave t.r.rstro.h kara.naadhikara.nayo.h</V> . t.r.rstrau dvau kara.naadhikara.ne dve . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>kart.rkarma.no.h ca bhuuk.r;no.h</V> . kart.rkarma.nii dve bhuuk.r;nau dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>anavak.lptyamar.sayo.h aki.mv.rtte api</V> . anavak.lptyamar.sau dvau ki.mv.rttaaki.mv.rtte dve . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>k.rbhvo.h ktvaa.namulau</V> . k.rbhvau dvau ktvaa.namulau dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>adhiiyaanavidu.so.h chandobraahma.naani</V> . chandobraahma.naani iti dve adhiite veda iti ca dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>ropadheto.h pathiduutayo.h</V> . ropadheto.h praacaam tat gacchati pathiduutayo.h . ropadhetau dvau pathiduutau dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>tatra bhavata.h tasya vyaakhyaana.h kratuyaj;nebhya.h</V> . tatra bhavatastasyavyaakhyaanau dvau kratuyaj;nau dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>sa:nghaadi.su a;nprabh.rtaya.h</V> .sa:nghaadi.su a;nprabh.rtaya.h sa:nkhyaataanude;sena na sidhyanti . na e.sa.h do.sa.h . gho.sagraha.nam atra kartavyam . <V>ve;soya;saaade.h bhagaat yalkhau</V> . ve;soya;saaadii dvau yalkhau dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>:nasi:naso.h khyatyaat parasya</V> . :nasi:nasau dvau khyatyau dvau . tatra sa:nkhyaataanude;sa.h praapnoti . <V>na vaa samaanayogavacanaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . samaanayogavacanaat . samaanayoge sa:nkhyaataanude;sam vak.syaami . <V>tasya do.sa.h vida.h la.ta.h vaa</V> . tasya etasya lak.sa.nasya do.sa.h vida.h la.ta.h vaa iti sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . <V>dhmaadhet.to.h naa.diimu.s.tyo.h ca</V> . dhmaadhet.to.h naa.diimu.s.tyo.h ca sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . <V>khalagorathaat initraka.tyaca.h ca</V> . sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . <V>sindhvapakaraabhyaam kan a.na;nau ca</V> . sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . <V>yu.smadasmado.h ca aade;saa.h</V> . yu.smadasmado.h ca aade;saa.h sa:nkhyaataanude;sena na sidhyanti . tasmaat yasmin pak.se alpiiyaa.msa.h do.saa.h taam aasthaaya pratividheyam do.se.su . atha vaa evam vak.syaami . yathaasa:nkhyam anude;sa.h samaanaam svaritena . tata.h adhikaara.h . adhikaara.h ca bhavati svaritena iti . evam api svaritam d.r.s.tvaa sandeha.h syaat . na j;naayate kim ayam samasa:nkhyaartha.h aahosvit adhikaaraartha.h iti . sandehamaatram etat bhavati . sarvasandehe.su ca idam upati.s.thate vyaakhyaanata.h vi;se.sapratipatti.h na hi sandehaat alak.sa.nam iti samasa:nkhyaartha.h iti vyaakhyaasyaama.h .
(1.3.11.1) P I.271.19 - 272.10  R II.228 - 229	kimartham idam ucyate . <V>adhikaara.h pratiyogam tasya anirde;saartha.h</V> . adhikaara.h kriyate pratiyogam tasya anirde;saartha.h iti . kim idam pratiyogam iti . yogam yogam prati pratiyogam . yoge yoge tasya graha.nam maa kaar.sam iti . kim gatam etat iyataa suutre.na . gatam iti aaha . kuta.h . lokata.h . tat yathaa loke adhik.rta.h asau graame adhik.rta.h asau nagare iti ucyate ya.h yatra vyaapaaram gacchati . ;sabdena ca api adhik.rtena ka.h anya.h vyaapaara.h ;sakya.h avagantum anyat ata.h yoge yoge upasthaanaat . <V>na vaa nirdi;syamaanaadhik.rtatvaat yathaa loke</V> . na vaa etat prayojanam . kim kaara.nam . nirdi;syamaanaadhik.rtatvaat yathaa loke . nirdi;syamaanam adhik.rtam gamyate . tat yathaa . devadattaaya gau.h diiyataam yaj;nadattaaya vi.s.numitraaya iti . gau.h iti gamyate . evam iha api padarujavi;sasp.r;sa.h gha;n s.r sthire bhaave . gha;n iti gamyate . <V>anyanirde;sa.h tu nivartaka.h tasmaat paribhaa.saa</V> . anyanirde;sa.h tu loke nivartaka.h bhavati . tat yathaa . devadattaaya gau.h diiyataam yaj;nadattaaya kambala.h vi.s.numitraaya ca iti . kambala.h gonivartaka.h bhavati . evam iha api abhividhau bhaave inu.n gha;na.h nivartaka.h syaat . tasmaat paribhaa.saa kartavyaa .
(1.3.11.2) P I.272.11 - 273.5  R II.229 - 230	<V>adhikaaraparimaa.naaj;naanam tu</V> . adhikaaraparimaa.naaj;naanam tu bhavati . na j;naayate kiyantam avadhim adhikaara.h anuvartate iti . <V>adhikaaraparimaa.naj;naanaartham tu</V> . adhikaaraparimaa.naj;naanaartham eva tarhi ayam yoga.h vaktavya.h . adhikaaraparimaa.nam j;naasyaami iti . katham puna.h svaritena adhikaara.h iti anena adhikaaraparimaa.nam ;sakyam vij;naatum . evam vak.syaami svarite na adhikaara.h iti . svaritam d.r.s.tvaa adhikaara.h na bhavati iti . kena idaaniim adhikaara.h bhavi.syati . laukika.h adhikaara.h . <V>na adhikaara.h iti cet uktam</V> . kim uktam . anyanirde;sa.h tu nivartaka.h tasmaat paribhaa.saa iti . adhikaaraartham eva tarhi ayam yoga.h vaktavya.h . nanu ca uktam adhikaaraparimaa.naaj;naanam tu iti . <V>yaavatitha.h al anubandha.h taavata.h yogaan iti vacanaat siddham</V> . yaavatitha.h al anubadhyate taavata.h yogaan adhikaara.h anuvartate iti vaktavyam . atha idaaniim yatra alpiiyaa.msa.h ala.h bhuuyasa.h ca yogaan adhikaara.h anuvartate katham tatra kartavyam . <V>bhuuyasi praagvacanam</V> . bhuuyasi praagvacanam kartavyam . praak amuta.h iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . sandehamaatram etat bhavati . sarvasandehe.su ca idam upati.s.thate vyaakhyaanata.h vi;se.sapratipatti.h na hi sandehaat alak.sa.nam iti . praak amuta.h iti vyaakhyaasyaama.h . yadi evam na artha.h anena . kena idaaniim adhikaara.h bhavi.syati . laukika.h adhikaara.h . nanu ca uktam na adhikaara.h iti cet uktam . kim uktam . anyanirde;sa.h tu nivartaka.h tasmaat paribhaa.saa . sandehamaatram etat bhavati . sarvasandehe.su ca idam upati.s.thate vyaakhyaanata.h vi;se.sapratipatti.h na hi sandehaat alak.sa.nam iti . inu.n gha;n iti sandehe gha;n iti vyaakhyaasyaama.h .
(1.3.11.3) P I.273.6 - 25  R II.230 - 232	na tarhi idaaniim ayam yoga.h vaktavya.h . vaktavya.h ca . kim prayojanam . svaritena adhikaaragati.h yathaa vij;naayeta , adhikam kaaryam , adhika.h kaara.h . adhikaaragati.h : gostriyo.h upasarjanam iti atra go.taa:ngraha.nam coditam . tat na kartavyam bhavati . striigraha.nam svarayi.syate . svaritena adhikaaragati.h bhavati iti striyaam iti evam prak.rtya ye pratyayaa.h vihitaa.h te.saam graha.nam vij;naasyate . tatra svaritena adhikaaragati.h bhavati iti na do.sa.h bhavati . adhikam kaaryam : apaadaanam aacaarya.h kim nyaayyam manyate . yatra praapya niv.rtti.h . tena iha eva syaat : graamaat aagacchati . nagaraat aagacchati . saa:nkaa;syakebhya.h paa.taliputrakaa.h abhiruupataraa.h iti atra na syaat . svaritena adhikarm kaaryam bhavati iti atra api siddham bhavati . tathaa adhikara.nam aacaarya.h kim nyaayyam manyate . yatra k.rtsna.h aadhaaraatmaa vyaapta.h bhavati . tena iha eva syaat : tile.su tailam . dadhni sarpi.h iti . ga:ngaayaam gaava.h . kuupe gargakulam iti atra na syaat . svaritena adhikarm kaaryam bhavati iti atra api siddham bhavati . adhikam kaaryam . adhika.h kaara.h : puurvaviprati.sedhaa.h na pa.thitavyaa.h bhavanti . gu.nav.rddhyauttvat.rjvadbhaavebhya.h num puurvaviprati.siddham numacirat.rjvadbhaavebhya.h nu.t iti . numnu.tau svarayi.syete . tatra svaritena adhika.h kaara.h bhavati iti numnu.tau bhavi.syata.h . katham puna.h adhika.h kaara.h iti anena puurvaviprati.sedhaa.h ;sakya na pa.thitum . lokata.h . tat yathaa loke adhikam ayam kaaram karoti iti ucyate ya.h ayam durbala.h san balavadbhi.h saha bhaaram vahati . evam iha api adhikam ayam kaaram karoti iti ucyate ya.h ayam puurva.h san param baadhate . adhikaaragati.h stryarthaa vi;se.saaya adhikam kaaryam . atha ya.h anya.h adhika.h kaara.h puurvaviprati.sedhaartha.h sa.h .
(1.3.12.1) P I.274.2 - 11  R II.233	vikara.nebhya.h prati.sedha.h vaktavya.h . cinuta.h sunuta.h luniita.h puniita.h . :nita.h iti aatmanepadam praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . na evam vij;naayate :nakaara.h it asya sa.h ayam :nit :nita.h iti . katham tarhi . :nakaara.h eva it :nit :nita.h . atha vaa upade;se iti vartate . atha vaa uktam etat siddham tu puurvasya kaaryaatide;saat iti . sarvathaa ca:na:nbhyaam praapnoti . evam tarhi dhaato.h iti vartate . kva prak.rtam . bhuuvaadaya.h dhaatava.h iti . tat vai prathamaanirdi.s.tam pa;ncamiinirdi.s.tena ca iha artha.h . arthaat vibhaktivipari.naama.h bhavi.syati . tat yathaa . uccaani devadattasya g.rhaa.ni . aamantrayasva enam . devadattam iti gamyate . devadattasya gaava.h a;svaa.h hira.nyam iti . aa.dhya.h vaidhaveya.h . devadatta.h iti gamyate . purastaat .sa.s.thiinirdi.s.tam sat arthaat dvitiiyaanirdi.s.tam prathamaanirdi.s.tam ca bhavati . evam iha api purastaat prathamaanirdi.s.tam sat arthaat pa;ncamiinirdi.s.tam bhavi.syati .
(1.3.12.2) P I.274.11 - 275.15  R II.233 - 237	kimartham puna.h idam ucyate . <V>aatmanepadavacanam niyamaartham</V> . niyamaartha.h ayam aarambha.h . kim ucyate niyamaartha.h ayam iti na puna.h vidhyartha.h api syaat . <V>lavidhaanaat vihitam</V> . lavidhaanaat hi aatmanepadam parasmaipadam ca vihitam . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . vikara.nai.h tu vyavahitatvaat niyama.h na praapnoti . idam iha sampradhaaryam . vikara.naa.h kriyantaam niyama.h iti . kim atra kartavyam . paratvaat vikara.naa.h . nityaa.h khalu api vikara.naa.h . k.rte api niyame praapnuvanti ak.rte api praapnuvanti . nityatvaat paratvaat ca vikara.ne.su k.rte.su vikara.nai.h vyavahitatvaat niyama.h na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . anavakaa;sa.h niyama.h . saavakaa;sa.h . ka.h avakaa;sa.h . ye ete lugvikara.naa.h ;sluvikara.naa.h li:nli.tau ca . yadi puna.h iyam paribhaa.saa vij;naayeta . kim k.rtam bhavati . kaaryakaalam sa;nj;naaparibhaa.sam yatra kaaryam tatra dra.s.tavyam . lasya tibaadaya.h bhavanti iti upasthitam idam bhavati anudaatta:nita.h aatmanepadam ;se.saat kartari parasmaipadam iti . evam api itaretaraa;srayam bhavati . kaa itaretaraa;srayataa . abhinirv.rttaanaam lasya sthaane tibaadiinaam aatmanepadaparasmaipadasa;nj;nayaa bhavitavyam sa;nj;nayaa ca tibaadaya.h bhaavyante . tat itaretaraa;srayam bhavati . itaretaraa;srayaa.ni kaaryaa.ni ca na prakalpante . parasmaipade.su taavat na itaretaraa;srayam bhavati . parasmaipadaanukrama.nam na kari.syate . ava;syam kartavyam anuparaabhyaam k.r;na.h iti evamartham . nanu ca etat api aatmanepadaanukrama.ne eva kari.sye . svarita;nita.h kartrabhipraye kriyaaphale aatmanepadam bhavati kartari . anuparaabhyaam k.r;na.h na iti . aatmanepade.su ca api na itaretaraa;srayam bhavati . katham . bhaavinii sa;nj;naa vij;naasyate suutra;saa.takavat . tat yathaa : ka.h cit kam cit tantuvaayam aaha : asya suutrasya ;saa.takam vaya iti . sa.h pa;syati . yadi ;saa.taka.h na vaatavya.h atha vaatavya.h na ;saa.taka.h . ;saa.taka.h vaatavya.h iti viprati.siddham . bhaavinii khalu asya sa;nj;naa abhipretaa . sa.h manye vaatavya.h yasmin ute ;saa.taka.h iti etat bhavati iti . evam iha api sa.h lasya sthaane kartavya.h lyasya abhinirv.rttasya aatmanepadam iti e.saa sa;nj;naa bhavi.syati . atha vaa puna.h astu niyama.h . nanu ca utkam vikara.nai.h tu vyavahitatvaat niyama.h na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati vikara.nebhya.h niyama.h baliiyaan iti yat ayam vikara.navidhau aatmanepadaparasmaipadaani aa;srayati . pu.saadidyutaad.lrdita.h parasmaipade.su aatmanepade.su anyatarasyaam iti . na etat asti j;naapakam . abhinirv.rttaani hi lasya sthaane aatmanepadaani parasmaipadaani ca . yat tarhi anupasargaat vaa iti vibhaa.saam ;saasti .
(1.3.12.3) P I.275.16 -277.18  R II.237 - 244	kim puna.h ayam pratyayaniyama.h : anudaatta:nita.h eva aatmanepadam bhavati , bhaavakarma.no.h eva aatmanepadam bhavati iti . aahosvit prak.rtyarthaniyama.h : anudaatta:nita.h aatmanepadam eva , bhaavakarma.no.h aatmanepadam eva . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>tatra pratyayaniyame ;se.savacanam parasmaipadasya aniv.rttatvaat</V> . tatra pratyayaniyame ;se.sagraha.nam kartavyam parasmaipadaniyamaartham . ;se.saat kartari parasmaipadam iti . kim kaara.nam . parasmaipadasya aniv.rttatvaat . pratyayaa.h niyataa.h prak.rtyarthau aniyatau . tatra parasmaipadam praapnoti . tatra ;se.sagraha.nam kartavyam parasmaipadaniyamaartham . ;se.saat eva parasmaipadam bhavati na anyata.h iti . <V>kya.sa.h aatmanepadavacanam tasya anyatra niyamaat</V> . kya.sa.h aatmanepadam vaktavyam . lohitaayati lohitaayate . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . tasya anyatra niyamaat . tat hi anyatra niyamyate . ucyate ca na ca praapnoti . tat vacanaat bhavi.syati . astu tarhi prak.rtyarthaniyama.h . <V>prak.rtyarthaniyame anyaabhaava.h</V> . prak.rtyarthaniyame anye.saam pratyayaanaam abhaava.h . anudaatta:nita.h t.rjaadaya.h na praapnuvanti . na e.sa.h do.sa.h . anavakaa;saa.h t.rjaadaya.h ucyante ca . te vacanaat bhavi.syanti . saavakaa;saa.h t.rjaadaya.h . ka.h avakaa;sa.h . parasmaipadina.h avakaa;sa.h . tatra api niyamaat na praapnuvanti . tavyaadaya.h tarhi bhaavakarma.no.h niyamaat na praapnuvanti . tavyaadaya.h api anavakaa;saa.h . te vacanaat bhavi.syanti . ci.n tarhi bhaavakarma.no.h niyamaat na praapnoti . ci.n api vacanaat bhavi.syati . gha;n tarhi bhaavakarma.no.h niyamaat na praapnoti . tatra api prak.rtam karmagraha.nam . kva prak.rtam . a.n karma.ni ca iti . tat vai tatra upapadavi;se.sa.nam abhidheyavi;se.sa.nena ca iha artha.h . na ca anyaartham prak.rtam anyaartham bhavati . na khalu api anyat prak.rtam anuvartanaat anyat bhavati . na hi godhaa sarpantii sarpa.naat ahi.h bhavati . yat taavat ucyate na ca anyaartham prak.rtam anyaartham bhavati iti anyaartham api prak.rtam anyaartham bhavati .tat yathaa . ;saalyartham kulyaa.h pra.niiyante taabhya.h ca paa.niiyam piiyate upa;sp.r;syate ca ;saalaya.h ca bhaavyante . yad api ucyate na khalu api anyat prak.rtam anuvartanaat anyat bhavati . na hi godhaa sarpantii sarpa.naat ahi.h bhavati iti . bhavet dravye.su etat evam syaat . ;sabda.h tu khalu yena yena vi;se.se.na abhisambadhyate tasya tasya vi;se.saka.h bhavati . <V>;se.savacanam ca</V> . ;se.sagraha.nam ca kartavyam . ;se.saat kartari parasmaipadam iti . kim prayojanam . ;se.saniyamaartham . prak.rtarthau niyatau . pratyayaa.h aniyataa.h . te ;se.se api praapnuvanti . tatra ;se.sagraha.nam kartavyam . ;se.saat kartari parasmaipadam eva na anyat iti . <V>kartari ca aatmanepadavi.saye parasmaipadaprati.sedhaartham</V> . kartari ca aatmanepadavi.saye parasmaipadaprati.sedhaartham dvitiiyam ;se.sagraha.nam kartavyam . ;se.saat ;se.se iti vaktavyam . iha maa bhuut . bhidyate ku;suula.h svayam eva iti . katarasmin pak.se ayam do.sa.h . prak.rtyarthaniyame . prak.rtyarthaniyame taavat na do.sa.h . prak.rtyarthau niyatau . pratyayaa.h aniyataa.h . tatra na artha.h kart.rgraha.nena kart.rgraha.naat ca do.sa.h . pratyayaniyame tarhi ayam do.sa.h . pratyayaa.h niyataa.h . prak.rtyarthau aniyatau . tatra kart.rgraha.nam kartavyam bhaavakarma.no.h niv.rttyartham . kart.rgraha.naat ca e.sa.h do.sa.h . prak.rtyarthaniyame ;se.sagraha.nam ;sakyam akartum . katham . prak.rtayarthau niyatau . pratyayaa.h aniyataa.h . tata.h vak.syaami parasmaipadam bhavati iti . tat niyamaartham bhavi.syati . yatra parasmaipadam ca anyat ca praapnoti tatra parasmaipadam eva bhavati iti . tat tarhi pratyayaniyame dvitiiyam ;se.sagraha.nam kartavyam . na kartavyam . yogavibhaaga.h kari.syate . anudaatta:nita.h aatmanepadam . tata.h bhaavakarma.no.h . tata.h kartari . kartari ca aatmanepadam bhavati bhaavakarma.no.h . tata.h karkmavyatihaare . kartari iti eva . bhaavakarma.no.h iti niv.rttam . yathaa eva tarhi karma.ni kartari bhavati evam bhaave api kartari praapnoti . eti jiivantam aananda.h . na asya kim cit rujati iti . dvitiiya.h yogavibhaaga.h kari.syate . anudaatta:nita.h aatmanepadam . tata.h bhaave . tata.h karma.ni . karma.ni ca aatmanepadam bhavati . tata.h kartari . kartari ca aatmanepadam bhavati . karma.ni iti anuvartate . bhaave iti niv.rttam . tata.h karmavyatihaare . kartari iti eva . karma.ni iti niv.rttam . evam api ;se.sagraha.nam kartavyam anuparaabhyaam k.r;na.h iti evamartham . iha maa bhuut anukriyate svayam eva . paraakriyate svayam eva . nanu ca etat api yogavibhaagaat eva siddham . na sidhyati . anantaraa yaa praapti.h saa yogavibhaagena ;sakyaa baadhitum . kuta.h etat . anantarasya vidhi.h vaa bhavati prati.sedha.h vaa iti . paraa praapti.h aprati.siddhaa . tayaa bhavi.syati . nanu ca iyam praapti.h puurvaam praaptim baadhate . na utsahate prati.siddhaa satii baadhitum . evam tarhi kartari karmavyatihaare iti atra kart.rgraha.nam pratyaakhyaayate . tat prak.rtam uttaratra anuvarti.syate . ;se.saat kartari kartari iti . kimartham idam kartari kartari iti . kartaa eva ya.h kartaa tatra yathaa syaat . kartaa ca anya.h ca ya.h kartaa tatra maa bhuut iti . tata.h anuparaabhyaam k.r;na.h . kartari kartari iti eva .
(1.3.14.1) P I.277.20 - 278.6  R II.244 - 245	kriyaavyatirhaare iti vaktavyam . karmavyatirhaare iti ucyamaane iha prasajyeta devadattasya dhaanyam vyatilunanti iti iha ca na syaat vyatilunate vyatipunate iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kriyaam hi loke karma iti upacaranti . kaam kriyaam kari.syasi . kim karma kari.syasi iti . evam api kartavyam . k.rtrimaak.rtrimayo.h k.rtrime sampratyaya.h bhavati . kriyaa api k.rtrimam karma . na sidhyati . kartu.h iipsitatamam karma iti ucyate . katham ca kriyaa naama kriyepsitatamaa syaat . kriyaa api kriyepsitatamaa bhavati . kayaa kriyayaa . sampa;syatikriyayaa praarthayatikriyayaa adhyavasyatikriyayaa vaa . iha ya.h e.sa.h manu.sya.h prek.saapuurvakaarii bhavati sal.h buddhyaa taavat kam cit artham sampa;syati . sand.r.s.te praarthanaa praarthite adhyavasaaya.h adhyavasaaye aarambha.h aarambhe nirv.rtti.h nirv.rttau phalaavapti.h . evam kriyaa api k.rtrimam karma . evam api ubhayo.h k.rtrimaak.rtrimayo.h ubhayagati.h prasajyeta . tasmaat kriyaavyatihaare iti vaktavyam . na vaktavyam . iha kartari vyatihaare iti iyataa siddham . sa.h ayam evam siddhe sati yat karmagraha.nam karoti tasya etat prayojanam kriyaavyatihaare yathaa syaat karmavyatihaare maa bhuut iti .
(1.3.14.2) P I.278.7 -21  R II.246	atha kart.rgraha.nam kimartham . <V>karmavyatihaaraadi.su kart.rgraha.nam bhaavakarmaniv.rttyartham</V> . karmavyatihaaraadi.su kart.rgraha.nam kriyate bhaavakarma.no.h anena aatmanepadam maa bhuut iti . <V>itarathaa hi tatra prati.sedhe bhaavakarma.no.h prati.sedha.h</V> . akriyamaa.ne kart.rgraha.ne bhaavakarma.no.h api aatmanepadam prasajyeta . tatra ka.h do.sa.h . tatra prati.sedhe bhaavakarma.no.h prati.sedha.h . tatra ka.h do.sa.h . tatra prati.sedhe bhaavakarma.no.h api anena aatmanepadasya prati.sedha.h prasajyeta . vyatigamyante graamaa.h vyatihanyante dasyava.h iti . <V>na vaa anantarasya prati.sedhaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . anantarasya prati.sedhaat . anantaram yat aatmanepadavidhaanam tasya prati.sedhaat . kuta.h etat . anantarasya vidhi.h vaa bhavati prati.sedha.h vaa iti . puurvaa praapti.h aprati.siddhaa tayaa bhavi.syati . nanu ca iyam praapti.h puurvaam praaptim baadhate . na utsahate prati.siddhaa satii baadhitum . uttaraartham tarhi kart.rgraha.nam kartavyam . na kartavyam . kriyate tatra eva ;se.saat kartari parasmaipadam iti . dvitiiyam kart.rgraha.nam kartavyam . kim prayojanam . kartaa eva ya.h kartaa tatra yathaa syaat . karta ca anya.h ca ya.h kartaa tatra maa bhuut iti .
(1.3.15) P I.278.23 - 279.3  R II.247	<V>prati.sedhe hasaadiinaam upasa:nkhyaanam</V> . prati.sedhe hasaadiinaam upasa:nkhyaanam kartavyam . vyatihasanti vayatijalpanti vyatipa.thanti . <V>harivahyo.h aprati.sedha.h</V> . harivahyo.h aprati.sedha.h bhavati iti vaktavyam . sampraharante raajaana.h . sa.mvivahante gargai.h iti . na vahi.h gatyartha.h . de;saantarapraapa.nakriya.h vahi.h .
(1.3.16) P I.279.5  R II.248	<V>prarasparopapadaat ca</V> . prarasparopapadaat ca iti vaktavyam . parasparasya vyatilunanti . parasparasya vyatipunanti .
(1.3.19) P I.279.9 - 13  R II.248 - 249	upasargagraha.nam kartavyam . paraa jayati senaa iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yadi api taavat ayam paraa;sabda.h d.r.s.taapacaara.h upasarga.h ca anupasarga.h ca ayam tu khalu vi;sabda.h ad.r.s.taapacaara.h upasarga.h eva . tasya asya ka.h dvitiiya.h sahaaya.h bhavitum arhati anyat ata.h upasargaat . tat yathaa asya go.h dvitiiyena artha.h iti gau.h eva upaadiiyate na a;sva.h na gardabha.h .
(1.3.20) P I.279.15 - 23  R II.249 - 250	<V>aa:na.h da.h avyasanakriyasya</V> . aa:na.h da.h avyasanakriyasya iti vaktavyam . iha api yathaa syaat . vipaadikaam vyaadadaati . kuulam vyaadadaati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha aa:na.h da.h anaasye iti iyataa siddham . sa.h ayam evam siddhe sati yat vihara.nagraha.nam karoti tasya etat prayojanam aasyavihara.nasamaanakriyaat api yathaa syaat . yathaajaatiiyakaa ca aasyavihara.nakriyaa tathaajaatiiyakaa atra api . <V>svaa:ngakarmaat ca</V> . svaa:ngakarmaat ca iti vaktavyam . iha maa bhuut . vyaadadate pipiilikaa.h pata:ngamukham iti .
(1.3.21) P I.280.2 - 20  R II.251 - 253	upasargagraha.nam kartavyam . iha maa bhuut . anu krii.dati maa.navakam . <V>sama.h akuujane</V> . sama.h akuujane iti vaktavyam . iha maa bhuut . sa:nkrii.danti ;saka.taani . <V>aagame.h k.samaayaam</V> . aagame.h k.samaayaam upasa:nkhyanam kartavyam . aagamayasva taavat maa.navka . <V>;sik.se.h jij;naasaayaam</V> . ;sik.se.h jij;naasaayaam upasa:nkhyanam kartavyam . vidyaasu ;sik.sate . dhanu.si ;sik.sate . <V>kirate.h har.sajiivikaakulaayakara.ne.su</V> . kirate.h har.sajiivikaakulaayakara.ne.su upasa:nkhyanam kartavyam . apaskirate v.r.sabha.h h.r.s.ta.h . apaskirate kukku.ta.h bhak.saarthii . apaskirate ;svaa aa;srayaarthii . <V>harate.h gatataacchiilye</V> . harate.h gatataacchiilye upasa:nkhyanam kartavyam . pait.rkam a;svaa.h anuharante . maat.rkam gaava.h anuharante . <V>aa:ni nupracchyo.h</V> . aa:ni nupracchyo.h upasa:nkhyanam kartavyam . aanute ;s.rgaala.h . aap.rcchate gurum . <V>aa;si.si naatha.h</V> . aa;si.si naatha.h upasa:nkhyanam kartavyam . sarpi.sa.h naathate . madhuna.h naathate . <V>;sapa.h upalambhane</V> . ;sapa.h upalambhane upasa:nkhyanam kartavyam . devadattaaya ;sapate . yaj;nadattaaya ;sapate .
(1.3.22) P I.280.22 - 24  R II.253	<V>aa:na.h stha.h pratij;naane</V> . aa:na.h stha.h pratij;naane iti vaktavyam . astim sakaaram aati.s.thate . aagamau gu.nav.rddhii aati.s.thate . vikaarau gu.nav.rddhii aati.s.thate .
(1.3.24) P I.281.2 - 3  R II.253	<V>uda.h iihaayaam</V> . uda.h iihaayaam iti vaktavyam . iha maa bhuut . utti.s.thati senaa iti .
(1.3.25) P I.281.5 - 17  R II.254	<V>upaat puujaasa:ngatakara.nayo.h</V> . upaat puujaasa:ngatakara.nayo.h iti vaktavyam . aadityam upati.s.thate . candramasam upati.s.thate . sa:ngatakara.ne . rathikaan upati.s.thate . a;svaarohaan upati.s.thate . bahuunaam api acittaanaam eka.h bhavati cittavaan . pa;sya vaanarasainye asmin yat arkam upati.s.thate . maa evam ma.msthaa.h sacitta.h ayam e.sa.h api yathaa vayam . etat api asya kaapeyam yat arkam upati.s.thati . apara.h aaha : <V>upaat devapuujaasa:ngatakara.namitrakara.napathi.su </V>iti vaktavyam . sa:ngatakara.ne udaah.rtam . mitrakara.ne . rathikaan upati.s.thate . a;svaarohaan upati.s.thate . pathi . ayam panthaa.h srughnam upati.s.thate . ayam panthaa.h saaketam upati.sthate . <V>vaa lipsaayaam</V> . vaa lipsaayaam iti vaktavyam . bhik.suka.h braahma.nakulam upati.s.thate . bhik.suka.h braahma.nakulam upati.s.thati vaa . 
(1.3.27) P I.281.19 - 282.5  R II.255 - 256	akarmakaat iti eva . ut tapati suvar.nam suvar.nakaara.h . <V>svaa:ngakarmakaat ca</V> . svaa:ngakarmakaat ca iti vaktavyam . uttapate paa.nii . vitapate paa.nii . uttapate p.r.s.tham . vitapate p.r.s.tham . atha udbhibhyaam iti atra kim pratyudaahriyate . ni.s.tapyate iti . kim puna.h kaara.nam aatmanepadam eva udaahriyate na parasmaipadam pratyudaahaaryam syaat . tapi.h ayam akarmaka.h . akarmakaa.h ca api sopasargaa.h sakarmakaa.h bhavanti . na ca antare.na karmakartaaram sakarmakaa.h akarmakaa.h bhavanti . yat ucyate na ca antare.na karmakartaaram sakarmakaa.h akarmakaa.h bhavanti iti antare.na api karmakartaaram sakarmakaa.h akarmakaa.h bhavanti . tat yathaa . nadiivahati iti akarmaka.h . bhaaram vahati iti sakarmaka.h . tasmaat ni.s.tapati iti pratyudaahartavyam .
(1.3.28) P I.282.7 - 9  R II.256	akarmakaat iti eva . aayacchati rajjum kuupaat . aahanti v.r.salam paadena . <V>svaa:ngakarmakaat ca</V> . svaa:ngakarmakaat ca iti vaktavyam . aayacchate paa.nii . aahate udaram iti .
(1.3.29) P I.282.11 - 18  R II.256 -257	<V>sama.h gamyaadi.su vidipracchisvaratiinaam upasa:nkhyaanam</V> . sama.h gamyaadi.su vidipracchisvaratiinaam upasa:nkhyaanam kartavyam . sa.mvitte samp.rcchate sa.msvarate . <V>arti;srud.r;sibhya.h ca</V> . arti;srud.r;sibhya.h ca iti vaktavyam . ma sam.rta maa sam.r.saataam maa sam.r.sata . arti . ;sru . sa.m;sr.nute . d.r;si . sampa;syate . <V>upasargaat asyatyuuhyo.h vaavacanam</V> . upasargaat astyuuhyo.h vaa iti vaktavyam . nirasyati nirasyate . samuuhati samuuhate .
(1.3.40) P I.282.20 - 21  R II.257	<V>jyoti.saam udgamane</V> . jyoti.saam udgamane iti vaktavyam . iha maa bhuut . aakraamati dhuuma.h harmyatalam iti .
(1.3.48) P I.283.2 - 11  R II.257 - 258	vyaktavaacaam iti kimartham . varatanu sampravadanti kukku.taa.h . vyaktavaacaam iti ucyamaane api atra praapnoti . ete api hi vyaktavaaca.h . aata.h ca vyaktavaaca.h kukku.tena udite ucyate kukku.ta.h vadati iti . evam tarhi vyaktavaacaam iti ucyate . sarve eva hi vyaktavaaca.h . tatra prakar.sagati.h vij;naasyate . saadhiiya.h ye vyaktavaaca.h iti . ke ca saadhiiya.h . ye.saam vaaci akaaraadaya.h var.naa.h vyajyante . na ca ete.saam vaaci akaaraadaya.h var.naa.h vyajyante . ete.saam api vaaci akaaraadaya.h var.naa.h vyajyante . aata.h ca vyajyante evam hi aahu.h kukku.taa.h kukku.t iti . na evam te aahu.h . anukara.nam etat te.saam . atha vaa na evam vij;naayate vyaktaa vaak ye.saam te ime vyaktavaaca.h iti . katham tarhi . vyaktaa vaaci var.naa.h ye.saam te ime vyaktavaaca.h iti .
(1.3.51) P I.283.13 - 15  R II.258	<V>avaad gra.h girate.h</V> . avaad gra.h iti atra girate.h iti vaktavyam . g.r.naate.h maa bhuut . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam prayogaabhaavaat . avaat gra.h iti ucyate na ca aapuurvasya g.r.naate.h prayoga.h asti .
(1.3.54) P I.283.17 - 22  R II.258 - 259	t.rtiiyaayuktaat iti kimartham . ubhau lokau ca;ncarasi imam ca amum ca devala . t.rtiiyaayuktaat iti ucyamaane api atra praapnoti . atra api hi t.rtiiyayaa yoga.h . evam tarhi t.rtiiyaayuktaat iti ucyate sarvatra ca t.rtiiyayaa yoga.h . tatra prakar.sagati.h vij;naasyate : saadhiiya.h yatra t.rtiiyayaa yoga.h iti . kva ca saadhiiya.h . yatra t.rtiiyayaa yoga.h ;sruuyate .
(1.3.55) P I.284.2 - 8  R II.259 - 260	saa cet t.rtiiyaa caturthyarthe iti ucyate . katham naama t.rtiiyaa caturthyarthe syaat . evam tarhi a;si.s.tavyavahaare anena t.rtiiyaa ca vidhiiyate aatmanepadam ca . daasyaa samprayacchate . v.r.salyaa sampracchate . ya.h hi ;si.s.tavyavahaara.h braahma.niibhya.h samprayacchati iti eva tatra bhavitavyam . yadi evam na artha.h anena yogena . kena idaaniim t.rtiiyaa bhavi.syati aatmanepadam ca . <V>sahayukte t.rtiiyaa syaat vyatihaare ta:na.h vidhi.h</V> . sahayukte apradhaane iti eva t.rtiiyaa bhavi.syati . kartari karmavyatihaare iti aatmanepadam .
(1.3.56) P I.284.10 - 12  R II.260	iha kasmaat na bhavati . svam ;saa.takaantam upayacchati iti . asvam yadaa svam karoti tadaa bhavitavyam . yadi evam sviikara.ne iti praapnoti . vicitraa.h taddhitav.rttaya.h . na ata.h taddhita.h utpadyate .
(1.3.58) P I.284.14 - 285.2  R II.260 - 261	<V>ano.h j;na.h prati.sedhe sakarmakavacanam</V> . ano.h j;na.h prati.sedhe sakarmakagraha.nam kartavyam . iha ma bhuut . au.sadhasya anujij;naasate iti . <V>na vaa akarmakasya uttare.na vidhaanaat</V> . na vaa kartavyam . kim kaara.nam . akarmakasya uttare.na vidhaanaat . akarmakaat janaate.h uttare.na yogena aatmanepadam vidhiiyate puurvavat sana.h iti . <V>prati.sedha.h puurvasya ca</V> . puurvasya ca ayam prati.sedha.h . sa.h ca sakarmakaartha.h aarambha.h . katham puna.h j;naayate puurvaysa ayam prati.sedha.h iti . anantarasya vidhi.h vaa bhavati prati.sedha.h vaa iti . katham puna.h j;naayate sakarmakaartha.h aarambha.h iti . akarmakaat jaanaate.h sana.h aatmanepadavacane prayojanam na asti iti k.rtvaa sakarmakaartha.h vij;naayate .
(1.3.60.1) P I.285.4 - 21  R II.261 - 263	<V>;sade.h ;sita.h parasmaipadaa;srayatvaat aatmanepadaabhaava.h</V> . ;sade.h ;sita.h parasmaipadaa;srayatvaat aatmanepadasya abhaava.h . ;siiyate ;siiyete ;siiyante . kim ca bho.h ;sade.h ;sit parasmaipade.su iti ucyate . na khalu parasmaipade.su iti ucyate parasmaipade.su tu vij;naayate . katham anudaatta:nita.h aatmanepadam bhaavakarma.no.h aatmanepadam iti etau dvau yogau uktvaa ;se.saat kartari parasmaipadam ucyate . evam na ca parasmaipade.su ucyate parasmaipade.su ca vij;naayate . ka.h puna.h arhati etau dvau yogau uktvaa ;se.saat kartari parasmaipadam vaktum . kim tarhi . avi;se.se.na sarvam aatmanepadaprakara.nam anukramya ;se.saat kartari parasmaipadam iti ucyate . evam api parasmaipadaa;sraya.h bhavati . katham . idam taavad ayam pra.s.tavya.h . yadi idam na ucyeta kim iha syaat iti . parasmaipadam iti aaha . parasmaipadam iti cet parasmaipadaa;sraya.h bhavati . <V>siddham tu la.daadiinaam aatmanepadavacanam</V> . siddham etat . katham . ;sade.h la.daadiinaam aatmanepadam bhavati iti vaktavyam . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam ;sade.h ;sita.h parasmaipadaa;srayatvaat aatmanepadaabhaava.h iti . na e.sa.h do.sa.h . ;sita.h iti na e.saa pa;ncamii . kaa tarhi . sambandha.sa.s.thii . ;sita.h ya.h ;sadi.h . ka.h ca ;sita.h ;sadi.h . prak.rti.h . ;sade.h ;sitprak.rte.h iti . atha vaa aaha ayam ;sade.h ;sita.h iti na ca ;sadi.h ;sit asti . te evam vij;naasyaama.h ;sade.h ;sidvi.sayaat iti . atha vaa yadi api taavat etat anyatra bhavati vikara.nebhya.h niyama.h baliiyaan iti iha etat na asti . vikara.na.h hi iha aa;sriiyate ;sita.h iti .
(1.3.60.2) P I.285.22 - 287.5  R II.263 - 268	<V>upasargapuurvaniyame a.dvyavaaye upasa:nkhyaanam</V> . upasargapuurvasya niyame a.dvyavaaye upasa:nkhyaanam kartavyam . nyavi;sata vyakrii.niita . kim puna.h kaara.naat na sidhyati . a.taa vyavahitatvaat . nanu ca ayam a.t dhaatubhakta.h dhaatugraha.nena grahii.syate . na sidhyati . a:ngasya hi a.t ucyate vikara.naantam ca a:ngam . sa.h asau sa:nghaatabhakta.h na ;sakya.h dhaatugraha.nena grahiitum . evam tarhi idam iha sampradhaaryam : a.t kriyataam vikara.na.h iti . kim atra kartavyam . paratvaat a.t aagama.h . nityaa.h vikara.naa.h . k.rte api a.ti praapnuvanti ak.rte api praapnuvanti . a.t api nitya.h . k.rte.su api vikara.ne.su praapnoti ak.rte.su api praapnoti . anitya.h a.t . anyasya k.rte.su vikara.ne.su praapnoti anyasya ak.rte.su . ;sabdaantarasya ca praapnuvan vidhi.h anitya.h bhavati . evam tarhi idam iha sampradhaaryam . a.t kriyataam laade;sa.h iti . kim atra kartavyam . paratvaat a.t aagama.h . nitya.h laade;sa.h . k.rte api a.ti praapnoti ak.rte api praapnoti . nityatvaat laade;sasya aatmanepade eva a.daagama.h bhavi.syati . <V>nityatvaat laade;sasya aatmanepade a.t aagama.h iti cet a.ta.h nityanimittatvaat aatmanepadaabhaava.h</V> . nityatvaat laade;sasya aatmanepade eva a.daagama.h iti cet evam ucyate . a.t api nityanimitta.h . k.rte api lade;se praapnoti ak.rte api praapnoti . a.ta.h nityanimittatvaat aatmanepadaabhaava.h . <V>tasmaat upasa:nkhyaanam</V> . tasmaat upasa:nkhyaanam kartavyam . na kartavyam . antara:nga.h tarhi laade;sa.h . na etat vivadaamahe antara:nga.h na antara:nga.h iti . astu ayam nitya.h antara:nga.h ca . atra khalu laade;se k.rte trii.ni kaaryaa.ni yugapat praapnuvanti : vikara.naa.h a.t aagama.h niyama.h iti . tat yadi sarvata.h niyama.h labhyeta k.rtam syaat . tat tu na labhyam . atha api vikara.naat a.t iti a.t labhyeta evam api k.rtam syaat . tat tu na labhyam . kim kaara.nam . aa:ngaat puurvam vikara.naa.h e.sitavyaa.h tarata.h , taranti iti evamartham . a.daa.dbhyaam api anyat aa:ngam puurvam e.sitavyam upaarcchati iti evamartham . tatra hi aa.ti k.rte saa.tkasya .rcchibhaava.h praapnoti . nanu ca .rcchibhaave k.rte ;sabdaantarasya ak.rta.h aa.t iti k.rtvaa puna.h aa.t bhavi.syati . puna.h .rcchibhaava.h puna.h aa.t iti cakrakam avyavasthaa praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . yat taavat ucyate aa:ngaat puurvam vikara.naa.h e.sitavyaa.h tarata.h taranti iti evamartham iti . bhavet siddham yatra vikara.naa.h nityaa.h aa:ngam anityam tatra aa:ngaat puurvam vikara.naa.h syu.h . yatra tu khalu ubhayam nityam paratvaat tatra aa:ngam taavat bhavati . yat api ucyate a.daa.dbhyaam api anyat aa:ngam puurvam e.sitavyam upaarcchati iti evamartham iti . astu atra aa.t . aa.ti k.rte saa.tkasya .rcchibhaave k.rte ;sabdaantarasya ak.rta.h aa.t iti k.rtvaa puna.h aa.t bhavi.syati . nanu ca uktam puna.h .rcchibhaava.h puna.h aa.t iti cakrakam avyavasthaa praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . cakrake.su i.s.tata.h vyavasthaa . atha vaa ne.h iti na e.saa pa;ncamii . kaa tarhi . vi;se.sa.na.sa.s.thii . ne.h ya.h vi;si.h . ka.h ca ne.h vi;si.h . vi;se.sya.h . vyavahita.h ca api ;sakyate vi;se.sayitum . atha vaa ni.h api padam vi;si.h api padam .padavidhi.h ca samarthaamaam . vyavahite api saamarthyam bhavati .
(1.3.62.1) P I.287.7 - 15  R II.268 - 269	kim idam puurvagraha.nam sanapek.sam . praak sana.h yebhya.h aatmanepadm uktam tebhya.h sanantebhya.h api bhavati iti . aahosvit yogaapek.sam . praak etasmaat yogaat yebhya.h aatmanepadam uktam tebhya.h sanantebhya.h aatmanepadam bhavati iti . kim ca ata.h . yadi sanapek.sam nimittam avi;se.sitam bhavati . puurvavat sana.h na j;naayate kimantaat bhavitavyam . atha yogaapek.sam uttaratra vidhi.h na prakalpate . bubhuk.sate upayuyuk.sate iti . yathaa icchasi tathaa astu . astu taavat sanapek.sam . nanu ca uktam nimittam avi;se.sitam bhavati . nimittam ca vi;se.sitam . katham . sanam eva atra nimittatvena apek.si.syaamahe . puurvavat sana.h aatmanepadam bhavati . kuta.h sana.h iti . atha vaa puna.h astu yogaapek.sam . nanu ca uktam uttaratra vidhi.h na prakalpate . vidhi.h ca prak.lpta.h . katham . uttaratra api puurvavat sana.h iti eva anuvarti.syate .
(1.3.62.2) P I.287.16 - 288.17  R II.269 - 271	kimartham puna.h idam ucyate . <V>puurvavat sana.h iti ;sadimriyatyartham</V> . ;sadimriyatyartha.h ayam aarambha.h . ;sadimriyatibhyaam sanantaabhyaam aatmanepadam maa bhuut iti . <V>itarathaa hi taabhyaam sanantaabhyaam aatmanepadaprati.sedha.h</V> . itarathaa hi anucyamaane asmin taabhyaam sanantaabhyaam aatmanepadasya prati.sedha.h vaktavya.h syaat . ;si;sitsati mumuur.sati . katham puna.h puurvavat sana.h iti anena ;sadimriyatibhyaam sanantaabhyaam aatmanepadasya prati.sedha.h ;sakya.h vij;naatum . vatinirde;sa.h ayam kaamacaara.h ca vatinirde;se vaakya;se.sam samarthayitum . tat yathaa : u;siinaravat madre.su yavaa.h . santi na santi iti . maat.rvat asyaa.h kalaa.h . santi na santi . evam iha api puurvavat bhavati na bhavati iti . na bhavati iti vaakya;se.sam samarthayi.syaamahe . yathaa puurvayogayo.h sanantaabhyaam aatmanepadam na bhavati evam iha api ;sadimriyatibhyaam sanantaabhyaam aatmanepadam na bhavati iti . yadi tarhi ;sadimriyatyartha.h ayam aarambha.h vidhi.h na prakalpate . aasisi.sate ;si;sayi.sate . atha vidhyartha.h ;sadimriyatibhyaam sanantaabhyaam aatmanepadam praapnoti . yathaa icchasi tathaa astu . astu taavat prati.sedhaartha.h . nanu ca uktam vidhi.h na prakalpate iti . vidhi.h ca prak.lpta.h . katham . etat eva j;naapayati sanantaat aatmanepadam bhavati iti yat ayam ;sadimriyatibhyaam sanantaabhyaam aatmanepadasya prati.sedham ;saasti . atha vaa puna.h astu vidhyartha.h . nanu ca uktam ;sadimriyatibhyaam sanantaabhyaam aatmanepadam praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . prak.rtam sana.h na iti anuvarti.syate . kva prak.rtam . j;naa;srusm.rd.r;saam sana.h na ano.h j;na.h . sakarmakaat sana.h na . pratyaa:nbhyaam ;sruva.h sana.h na . ;sade.h ;sita.h sana.h na . mriyate.h lu:nli:no.h ca sana.h na iti . iha idaaniim puurvavat sana.h iti sana.h iti vartate na iti niv.rttam . evam ca k.rtvaa sa.h api ado.sa.h bhavati yat uktam nimittam avi;se.sitam bhavati iti . na eva vaa puna.h atra ;sadimriyatibhyaam sanantaabhyaam aatmanepadam praapnoti . kim kaara.nam . ;sade.h ;sita.h iti ucyate na ca ;sadi.h eva aatmanepadasya nimittam . kim tarhi . ;sit api nimittam . atha api ;sadi.h eva ;sitpara.h tu nimittam . na ca ayam sanpara.h ;sitpara.h bhavati . yatra tarhi ;sit na aa;sriiyate mriyate.h lu:nli:no.h ca iti . atra api na mriyati.h eva aatmanepadasya nimittam . kim tarhi . lu:nli:nau api nimittam . atha api mriyati.h eva lu:nli:npara.h tu nimittam . na ca ayam sanpara.h lu:nli:npara.h bhavati .
(1.3.62.3) P I.288.18 - 289.8  R II.271 - 272	kim puna.h puurvasya yat aatmanepadadar;sanam tat sanantasya api atidi;syate . evam bhavitum arhati . <V>puurvasya aatmanepadadar;sanaat sanantaat aatmanepadabhaava.h iti cet gupaadi.su aprasiddhi.h</V> . puurvasya aatmanepadadar;sanaat sanantaat aatmanepadabhaava.h iti cet gupaadi.su aprasiddhi.h . gupaadiinaam na praapnoti . jugupsate miimaa.msate iti . na hi etebhya.h praak sana.h aatmanepadam na api parasmaipadam pa;syaama.h . <V>siddham tu puurvasya li:ngaatide;saat</V> . siddham etat . katham . puurvasya yat aatmanepadali:ngam tat sanantasya api atidi;syate . <V>k.r;naadi.su tu li:ngaprati.sedha.h</V> . k.r;naadi.su tu li:ngaprati.sedha.h vaktavya.h . anucikiir.sati paraacikiir.sati iti . astu tarhi praak sana.h yebhya.h aatmanepadam d.r.s.tam tebhya.h sanantebhya.h api bahvati iti . nanu ca uktam puurvasya aatmanepadadar;sanaat sanantaat aatmanepadabhaava.h iti cet gupaadi.su aprasiddhi.h iti . na e.sa.h do.sa.h . anubandhakara.nasaamarthyaat bhavi.syati . atha vaa avayave k.rtam li:ngam samudaayasya vi;se.sakam bhavati . tat yathaa go.h sakthani kar.ne vaa k.rtam li:ngam samudaayasya vi;se.sakam bhavati . yadi avayave k.rtam li:ngam samudaayasya vi;se.sakam bhavati jugupsayati miimaa.msaayati iti atra api praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . avayave k.rtam li:ngam kasya samudaayasya vi;se.sakam bhavati . yam samudaayam ya.h avayava.h na vyabhicarati . sanam ca na vyabhicarati . .nicam puna.h vyabhicarati . tat yathaa go.h sakthani kar.ne vaa k.rtam li:ngam go.h eva vi;se.sakam bhavati na goma.n.dalasya .
(1.3.62.4) P I.289.9 - 21  R II.273	<V>pratyayagraha.nam .nijartham</V> . pratyayasya graha.nam kartavyam . puurvavat pratyayaat iti vaktavyam . kim prayojanam . .nijartham . .nijantaat api yathaa syaat iti . aakusmayate vikusmayate h.r.niiyate mahiiyate iti . tatra ka.h do.sa.h . <V>tatra hetuma.n.nica.h prati.sedha.h</V> . tatra hetuma.n.nica.h prati.sedha.h vaktavya.h . aasayati ;saayayati . suutram ca bhidyate . yathaanyaasam eva astu . katham aakusmayate vikusmayate h.r.niiyate mahiiyate iti . anubandhakara.nasaamarthyaat bhavi.syati . atha vaa avayave k.rtam li:ngam samudaayasya vi;se.sakam bhavati . tat yathaa go.h sakthani kar.ne vaa k.rtam li:ngam samudaayasya vi;se.sakam bhavati . yadi avayave k.rtam li:ngam samudaayasya vi;se.sakam bhavati h.r.niiyayati mahiiyayati atra api praapnoti . avayave k.rtam li:ngam kasya samudaayasya vi;se.sakam bhavati . yam samudaayam ya.h avayava.h na vyabhicarati . yakam ca na vyabhicarati . .nicam tu vyabhicarati . tat yathaa go.h sakthani kar.ne vaa k.rtam li:ngam go.h eva vi;se.sakam bhavati na goma.n.dalasya .
(1.3.63) P I.289.23 - 290.6  R II.274	k.r;ngraha.nam kimartham . iha maa bhuut . iihaamaasa iihaamaasatu.h iihaamaasu.h . katham ca atra aste.h anuprayoga.h bhavati . pratyaahaaragraha.nam tatra vij;naayate . katham puna.h j;naayate tatra pratyaahaaragraha.nam iti . iha k.r;ngraha.naat . iha kasmaat pratyaahaaragraha.nam na bhavati . iha eva k.r;ngraha.naat . atha iha kasmaat na bhavati . udumbhaam cakaara udubjaam cakaara . nanu ca aampratyayavat iti ucyate na ca atra aampratyayaat aatmanepadam pa;syaama.h . na bruuma.h anena iti . kim tarhi . svarita;nita.h kartrabhipraaye kriyaaphale aatmanepadam bhavati iti . na e.sa.h do.sa.h . iha niyamaartham bhavi.syati . aampratyayavat eva iti . yadi niyamaartham vidhi.h na prakalpate . iihaam cakre uuhaam cakre iti . vidhi.h ca prak.lpta.h . katham puurvavat iti vartate . aampratyayavat puurvavat ca iti .
(1.3.64) P I.290.8 - 9  R II.275	svaraadyupas.r.s.taat iti vaktavyam . udyu:nkte anuyu:nkte . apara.h aaha : svaraadyantopas.r.s.taat iti vaktayam . prayu:nkte niyu:nkte niniyu:nkte .
(1.3.65) P I.290.11 - 13  R II.275	kimartham vide;sasthasya graha.nam kriyate na sama.h gamaadi.su eva ucyeta . <V>sama.h k.s.nuva.h sakarmakaartham</V> . sakarmakaartha.h ayam aarambha.h . akarmakaat iti hi tatra anuvartate . 
(1.3.66) P I.290.15 - 17  R II.275	anavanakau.tilyayo.h iti vaktavyam . iha api yathaa syaat . prabhujati vaasasii nibhujati jaanu;sirasii iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yasya bhuje.h avanam anavanam ca artha.h tasya graha.nam . na ca asya bhuje.h avanam anavanam ca artha.h . 
(1.3.67.1) P I.290.19 - 292.8  R II.276 - 284	<V>.ne.h aatmanepadavidhaane a.nyantasya karma.na.h tatra upalabdhi.h</V> ..ne.h aatmanepadavidhaane a.nyantasya yat karma yadaa .nyante tat eva karma bhavati tadaa aatmanepadam bhavati iti vaktavyam . <V>itarathaa hi sarvaprasa:nga.h</V> . itarathaa hi sarvatra prasa:nga.h syaat . iha api prasajyeta : aarohanti hastinam hastipakaa.h . aarohamaa.na.h hastiisthalam aarohayati manu.syaan . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kasmaat na bhavati : aarohanti hastinam hastipakaa.h . aarohamaa.na.h hastiisthalam aarohayati manu.syaan iti . evam vak.syaami . .ne.h aatmanepadam bhavati . tata.h a.nau yat karma .nau cet . a.nyante yat karma .nau yadi tat eva karma bhavati . tata.h sa.h kartaa . kartaa cet sa.h bhavati .nau iti . yadi evam karmakaaryam bhavati . tatra karmakart.rtvaat siddham . <V>karmakart.rtvaat siddham iti cet yakci.no.h niv.rttyartham vacanam</V> . karmakart.rtvaat siddham iti cet yakci.no.h niv.rttyartham idam vaktavyam . karmaapadi.s.tau yakci.nau maa bhuutaam iti . <V>na vaa yakci.no.h prati.sedhaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . yakci.no.h prati.sedhaat . prati.sidhyete atra yakci.nau . yakci.no.h prati.sedhe hetuma.n.ni;sribruu;naam upasa:nkhyaanam iti . ya.h tarhi na hetuma.n.nic tadartham idam vaktavyam . tasya karmaapadi.s.tau yakci.nau maa bhuutaam iti : utpucchayate puccham svayam eva . udapuppucchata puccham svayam eva . atra api yathaa bhaaradvaajiiyaa.h pa.thanti tathaa bhavitavyam prati.sedhena : yakci.no.h prati.sedhe .ni;srigranthibruu;naatmanepadaakarmakaa.naam upsa:nkhyaanam iti . sa.h ca ava;syam prati.sedha.h aa;srayitavya.h . <V>itarathaa hi yatra niyama.h tata.h anyatra prati.sedha.h</V> . anucyamaane hi etasmin yatra niyama.h tata.h anyatra tena yakci.no.h prati.sedha.h vaktavya.h syaat . ga.nayati ga.nam gopaalaka.h . ga.nayati ga.na.h svayam eva . <V>aatmanepadasya ca</V> . aatmanepadasya ca prati.sedha.h vaktavya.h : ga.nayati ga.na.h svayam eva . <V>aatmanepadaprati.sedhaartham tu</V> . aatmanepadaprati.sedhaartham idam vaktavyam . ga.nayati ga.na.h svayam eva . i.syate eva atra aatmanepadam . kim i.syate eva aahosvit praapnoti api . i.syate ca praapnoti ca . katham . a.nau it kasya idam .ne.h graha.nam . yamaat .ne.h praak karma kartaa vaa vidyate . na ca etasmaat .ne.h praak karma kartaa vaa vidyate . idam tarhi prayojanam : anaadhyaane iti vak.syaami iti . iha maa bhuut . smarati vanagulmasya kokila.h . smarayati enam vanagulma.h svayam eva . etat api na asti prayojanam . karmaapadi.s.taa.h vidhaya.h karmasthabhaavakaanaam karmasthakriyaa.naam bhavanti kart.rsthabhaavaka.h ca ayam . evam tarhi siddhe sati yat anaadhyaane iti prati.sedham ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h bhavati eva;njaatiiyakaanaam aatmanepadam iti . kim etasya j;naapane prayojanam . pa;syanti bh.rtyaa.h raajaanam . dar;sayate bh.rtyaan raajaa . dar;sayate bh.rtyai.h raajaa . atra aatmanepadam siddham bhavati .
(1.3.67.2) P I.292.9 - 16  R II.285	<V>aatmana.h karmatve prati.sedha.h</V> . aatmana.h karmatve prati.sedha.h vaktavya.h . hanti aatmaanam . ghaatayati aatmaa iti . sa.h tarhi vaktavya.h . <V>na vaa .nyante anyasya kart.rtvaat</V> . na vaa vaktavya.h . kim kaara.nam . .nyante anyasya kart.rtvaat . anyat atra a.nyante karma anya.h .nyantasya kartaa . katham . dvau aatmanau antaraatmaa ;sariiraatmaa ca . antaraatmaa tat karma karoti yena ;sariiraatmaa sukhadu.hkhe anubhavati . ;sariiraatmaa tat karma karoti yena antaraatmaa sukhadu.hkhe anubhavati iti .
(1.3.72) P I.292.18 - 293.9  R II.286 - 290	svarita;nita.h iti kimartham . yaati vaati draati psaati . svarita;nita.h iti ;sakyam akartum . kasmaat na bhavati yaati vaati draati psaati iti . kartrabhipraaye kriyaaphale iti ucyate sarve.saam ca kartrabhipraayam kriyaaphalam asti . te evam vij;naasyaama.h . ye.saam kartrabhipraayam akartrabhiprayam ca kriyaaphalam asti tebhya.h aatmanepadam bhavati iti . na ca ete.saam kartrabhipraayam akartrabhiprayam ca kriyaaphalam asti . tathaajaatiiyakaa.h khalu aacaarye.na svarita;nita.h pa.thitaa.h ye.saam kartrabhipraayam akartrabhiprayam ca kriyaaphalam asti . atha abhipraayagraha.nam kimartham . svarita;nita.h kartraaye kriyaaphale iti iyati ucyamaane yam eva samprati eti kriyaaphalam tatra eva syaat . luu;n luniite puu;n puniite . iha na syaat . yaj yajate vap vapate . abhiprayagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . abhi.h aabhimukhye vartate pra aadikarma.ni . tena yam ca abhipraiti yam ca abhiprai.syati yam ca abhipraagaat tatra sarvatra aabhimukhyamaatre siddham bhavati . kartrabhipraaye kriyaaphale iti kimartham . pacanti bhaktakaaraa.h . kurvanti karmakaaraa.h . yajanti yaajakaa.h . kartrabhipraaye kriyaaphale iti ucyamaane api atra praapnoti . atra api hi kriyaaphalam kartaaram abhipraiti . yaajakaa.h yajanti gaa.h lapsyaamahe iti . karmakaraa.h kurvanti paadikam aha.h lapsyaamahe iti . evam tarhi kartrabhipraye kriyaaphale iti ucyate sarvatra ca kartaaram kriyaaphalam abhipraiti . tatra prakar.sagati.h vij;naasyate . saadhiiya.h yatra kartaaram kriyaaphalam abhipraiti iti . na ca antare.na yajim yajiphalam vapim va vapiphalam labhante . yaajakaa.h puna.h antare.na api yajim gaa.h labhante bh.rtakaa.h ca paadikam iti .
(1.3.78) P I.293.11 - 25  R II.291 - 292	<V>;se.savacanam pa;ncamyaa cet arthe prati.sedha.h</V> . ;se.savacanam pa;ncamyaa cet arthe prati.sedha.h vaktavya.h . bhidyate ku;suula.h svayam eva . chidyate rajju.h svayam eva . evam tarhi ;se.se iti vak.syaami . <V>saptamyaa cet prak.rte.h</V> . saptamyaa cet prak.rte.h prati.sedha.h vaktavya.h . aaste ;sete cyavante plavante . <V>siddham tu ubhayanirde;saat</V> . siddham etat . katham . ubhayanirde;sa.h kartavya.h . ;se.saat ;se.se iti vaktavyam . kart.rgraha.nam idaaniim kimartham syaat . <V>kart.rgraha.nam anuparaadyartham</V> . anuparaadyartham etat syaat . iha maa bhuut . anukriyate svayam eva . paraakriyate svayam eva iti . sidhyati . sutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam ;se.savacanam pa;ncamyaa cet arthe prati.sedha.h iti . na e.sa.h do.sa.h . kartari karmavyatihaare iti atra kart.rgraha.nam pratyaakhyaayate . tat prak.rtam iha anuvarti.syate . ;se.saat kartari kartari iti . kim idam kartari kartari iti . kartaa eva ya.h kartaa tatra yathaa syaat . kartaa ca anya.h ca ya.h kartaa tatra maa bhuut iti .
(1.3.79) P I.294.2 - 19  R II.292 - 293	kimartham idam ucyate . <V>parasmaipadaprati.sedhaat k.r;naadi.su vidhaanam</V> . parasmaipadaprati.sedhaat k.r;naadi.su parasmaipadam vidhiiyate . prati.sidhyate tatra parasmaipadam svarita;nita.h kartrabhipraaye kriyaaphale aatmanepadam bhavati iti . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . <V>tatra aatmanepadaprati.sedha.h aprati.siddhatvaat</V> . tatra aatmanepadasya prati.sedha.h vaktavya.h . kim kaara.nam . aprati.siddhatvaat . na hi aatmanepadam prati.sidhyate . kim tarhi . parasmaipadam anena vidhiiyate . <V>na vaa dyutaadibhya.h vaavacanaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . dyutaadibhya.h vaavacanaat . yat ayam dyutaadibhya.h vaavacanam karoti tat j;naapayati aacaarya.h na parasmaipadavi.saye aatmanepadam bhavati iti . <V>aatmanepadaniyame vaa prati.sedha.h</V> . aatmanepadaniyame vaa prati.sedha.h vaktavya.h . svarita;nita.h kartrabhipraaye kriyaaphale aatmanepadam bhavati kartari . anuparaabhyaam k.r;na.h na iti . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam tatra aatmanepadaprati.sedha.h aprati.siddhatvaat iti . parih.rtam etat na vaa dyutaadibhya.h vaavacanaat . atha vaa idam taavat ayam pra.s.tavya.h . svarita;nita.h kartrabhipraaye kriyaaphale aatmanepadam bhavati iti parasmaipadam kasmaat na bhavati . aatmanepadena baadhyate . yathaa eva tarhi aatmanepadena parasmaipadam baadhyate evam parasmaipadena aatmanepadam baadhi.syate .
(1.3.86) P I.294.21  R II.294	budhaadi.su ye akarmakaa.h te.saam graha.nam kimartham . sakarmakaartham acittavatkart.rkaartham vaa .
(1.3.88) P I.294.23 - 295.10  R II.294 - 295	<V>a.nau akarmakaat iti curaadi.nica.h .nyantaat parasmaipadavacanam</V> . a.nau akarmakaat iti curaadi.nica.h .nyantaat parasmaipadam vaktavyam . iha api yathaa syaat : cetayamaa.nam prayojayati cetayati iti . yadi tarhi atra api i.syate a.nigraha.nam idaaniim kimartham syaat . akarmakagraha.nam a.nyantavi;se.sa.nam yathaa vij;naayeta . atha akriyamaa.ne a.nigraha.nam kasya akarmakgraha.nam vi;se.sa.nam syaat . .ne.h iti vartate . .nyantavi;se.sa.nam . tatra ka.h do.sa.h . iha eva syaat : cetayamaanam prayojayati cetayati iti . iha na syaat : aasayati ;saayayati iti . <V>siddham tu atasmin .nau iti vacanaat</V> . siddham etat . katham . atasmin .nau ya.h akarmaka.h tatra iti vaktavyam . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam a.nav akarmakaat iti curaadi.nica.h .nyantaat parasmaipadavacanam iti . na e.sa.h do.sa.h . a.nau iti kasya idam .ne.h graha.nam . yasmaa.n .ne.h praak karma kartaa vaa vidyate . na ca etasmaa.n .nea.h praak karma kartaa vaa vidyate .
(1.3.89) P I.295.13 - 14  R II.295 - 296	<V>paadi.su dhe.ta.h upasa:nkhyaanam</V> . paadi.su dhe.ta.h upasa:nkhyaanam kartavyam . dhaapayate ;si;sumeka samiicii .
(1.3.93) P I.295.16 - 19 R II.296	kimartha.h cakaara.h . syasano.h iti etat anuk.r.syate . yadi tarhi na antare.na cakaaram anu:nrtti.h bhavati dyudbhya.h lu:ni iti atra api cakaara.h kartavya.h vibhaa.saa iti anukar.sa.naartha.h . atha idaaniim antare.na api cakaaram anuv.rtti.h bhavati iha api na artha.h cakaare.na . evam sarve cakaaraa.h pratyaakhyaayante.
(1.4.1.1) P I.296.2 - 10  R II.297 - 298	kimartham idam ucyate . anyatra sa;nj;naasamaave;saanniyamaartham vacanam . anyatra sa;nj;naasamaave;sa.h bhavati . kvaanyatra . loke vyaakara.ne ca . loke taavat . indra.h ;sakra.h puruhuuta.h purandara.h . kandu.h ko.s.tha.h ku;suula.h iti . ekasya dravyasya bahvya.h sa;nj;naa.h bhavanti . vyaakara.ne api kartavyam hartavyam iti atra pratyayak.rtk.rtyasa;nj;naanaam samaave;sa.h bhavati . paa;ncaala.h vaideha.h vaidarbha.h iti atra pratyayataddhitatadraajasa;nj;naanaa.m samaave;sa.h bhavati . anyatra sa;nj;naasamaave;saat etasmaat kaara.naat aa ka.daaraat api sa;nj;naanaam samaave;sa.h praapnoti . i.syate ca ekaa eva sa;nj;naa syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti niyamaartham vacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti .
(1.4.1.2) P I.296.11 - 299.20  R II.298 - 308	katham tvetatsuutram pa.thitavyam . kim aa ka.daaraat ekaa sa;nj;naa iti aahosvit praak ka.daaraat param kaaryam iti . kuta.h puna.h ayam sandeha.h . ubhayathaa hi aacaarye.na ;si.syaa.h suutram pratipaaditaa.h : kecit aa ka.daaraat ekaa sa;nj;naa iti , kecit praak ka.daaraat param kaaryam iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>tatra ekasa;nj;naadhikaare tadvacanam</V> . tatra ekasa;nj;naadhikaare tat vaktavyam . kim . ekaa sa;nj;naa bhavati iti . nanu ca yasya api para:nkaaryatvam tena api paragraha.nam kartavyam . paraartham mama bhavi.syati . viprati.sedhe ca iti . mama api tarhi ekagraha.nam paraartham bhavi.syati . saruupaa.naam eka;se.sa.h ekavibhaktau iti . sa;nj;naadhikaara.h ca ayam . tatra kim anyat ;sakyam vij;naatum anyat ata.h sa;nj;naayaa.h . tatra etaavat vaacyam . aa ka.daaraat ekaa . kim . ekaa sa;nj;naa bhavati iti . <V>a:ngasa;nj;nayaa bhapadasa;nj;nayo.h asamaave;sa.h</V> . a.ngasa;nj;nayaa bhapadasa;nj;nayo.h samaave;sa.h na praapnoti . saarpi.ska.h baarhi.ska.h yaaju.ska.h dhaanu.ska.h . baabhravya.h maa.n.davya iti . anavakaa;se bhapadasa;nj;ne a:ngasa;nj;naa.m baadheyaataam . paravacane hi niyamaanupapatte.h ubhayasa;nj;naabhaava.h . yasya puna.h para:nkaaryatvam niyamaanupapatte.h tasya ubhayo.h sa;nj;nayo.h bhaava.h siddha.h . katham . puurve tasya bhapadasa;nj;ne paraa a:ngasa;nj;naa . katham . evam sa vak.syati . yasmaatpratyayavidhi.h tadaadi supti:nanta.m padam na.h kye siti ca . svaadi.su asarvanaamasthaane yaci bham . tasya ante pratyaye a:ngamiti . tatra aarambhasaamarthyaac ca bhapadasa;nj;ne para:nkaaryatvaat ca a:ngasa;nj;naa bhavi.syati . nanu ca yasya api ekasa;nj;naadhikaara.h tasya api a:ngasa;nj;naapuurvike bhapadasa;nj;ne . katham .anuv.rtti.h kriyate . paryaaya.h prasajyeta . ekaa sa;nj;naa iti vacanaat na asti yaugapadyena sa.mbhava.h . <V>karmadhaarayatve tatpuru.sagraha.nam</V> . karmadhaarayatve tatpuru.sagraha.nam kartavyam . tatpuru.sa.h samaanaadhikara.na.h karmadhaaraya.h iti . ekasa;nj;naadhikaara.h iti coditam . akriyamaa.ne hi anavakaa;saa karmadhaarayasa;nj;naa tatpuru.sasa;nj;naam baadheta . paravacane hi niyamaanupapatte.h ubhayasa;nj;naabhaava.h . yasya puna.h para:nkaaryatvam niyamaanupapatte.h tasya ubhayo.h sa;nj;nayo.h bhaava.h siddha.h . katham . puurvaa tasya karmadhaarayasa;nj;naa paraa tatpuru.sasa;nj;naa . katham . evam sa vak.syati . puurvakaalaikasarvajaratpuraa.nanavakevalaa.h samaanaadhikara.nena karmadhaaraya.h iti . evam sarvam karmadhaarayaprakara.nam anukramya tasya ante ;sritaadi.h tatpuru.sa.h iti . tatra aarambhasaamarthyaat ca karmadhaarayasa;nj;naa para:nkaaryatvaat ca tatpuru.sasa;nj;naa bhavi.syati . nanu ca yasya api ekasa;nj;naadhikaara.h tasya api tatpuru.sasa;nj;naapuurvikaa karmadhaarayasa;nj;naa . katham . anuv.rtti.h kriyate . paryaaya.h prasajyeta . ekaa sa;nj;naa iti vacanaat na asti yaugapadyena sambhava.h . <V>tatpuru.satve dvigucagraha.nam</V> . tatpuru.satve dvigucagraha.nam kartavyam . tatpuru.sa.h dvigu.h ca iti cakaara.h kartavya.h . akriyamaa.ne hi cakaare anavakaa;saa dvigusa;nj;naa tatpuru.sasa;nj;naam baadheta . paravacane hi niyamaanupapatte.h ubhayasa;nj;naabhaava.h . yasya puna.h para:nkaaryatvam niyamaanupappate.h tasya ubhayo.h sa;nj;nayo.h bhaava.h siddha.h . katham . puurvaa tasya dvigusa;nj;naa paraa tatpuru.sasa;nj;naa . katham . eva.m sa vak.syati . taddhitaarthottarapadasamaahaare ca sa:nkhyaapuurva.h dvigu.h iti . evam sarvam dviguprakara.nam anukramya tasya ante ;sritaadi.h tatpuru.sa.h iti . tatra aarambhasaamarthyaat ca dvigusa;nj;naa para:nkaaryatvaat ca tatpuru.sasa;nj;naa bhavi.syati . nanu ca yasya api ekasa;nj;naadhikaara.h tasya api tatpuru.sasa;nj;naapuurvikaa dvigusa;nj;naa . katham . anuv.rtti.h kriyate . paryaaya.h prasajyeta . ekaa sa;nj;naa iti vacanaat na asti yaugapadyena sa.mbhava.h . <V>gatidiva.hkarmahetumatsu cagraha.nam</V> . gatidiva.hkarmahetumatsu cagraha.nam kartavyam . upasargaa.h kriyaayoge gati;sca iti cakaara.h kartavya.h . akriyamaa.ne hi cakaare anavakaa;sa.h pasargasa;nj;naa gatisa;nj;naam baadheta . paravacane hi niyamaanupapatte.h ubhayasa;nj;naabhaava.h . yasya puna.h para:nkaaryatvam niyamaanupapatte.h tasya ubhayo.h sa;nj;nayo.h bhaava.h siddha.h . katham . puurvaa tasya upasargasa;nj;naa paraa gatisa;nj;naa . atra aarambhasaamarthyaat ca upasargasa;nj;naa para:nkaaryatvaat ca gatisa;nj;naa bhavi.syati . nanu ca yasya api ekasa;nj;naadhikaara.h tasya upasargasa;nj;naapuurvikaa gatisa;nj;naa . katham . anuv.rtti.h kriyate . paryaaya.h prasajyeta . ekaa sa;nj;naa iti vacanaat na asti yaugapadyena sa.mbhava.h . gatisa;nj;naa api anavakaa;saa saa vacanaat bhavi.syati . saavakaa;saa gatisa;nj;naa . ka.h avakaa;sa.h . uuryaadiini avakaa;sa.h . praadiinaa.m yaa gatisa;nj;naa saa anavakaa;saa . gati . diva.h karma . saadhakatamam kara.nam diva.h karma ca iti cakaara.h kartavya.h . akriyamaa.ne hi cakaare anavakaa;saa karmasa;nj;naa kara.nasa;nj;naam baadheta . paravacane hi niyamaanupapatte.h ubhayasa;nj;naabhaava.h . yasya puna.h para:nkaaryatvam niyamaanupapatte.h tasya ubhayo.h sa;nj;nayo.h bhaava.h siddha.h . katham . puurvaa tasya karmasa;nj;naa paraa kara.nasa;nj;naa . katham . evam sa vak.syati . diva.h saadhakatamam karma . tata.h kara.nam . kara.nasa;nj;naam ca bhavati saadhakatamam . diva iti niv.rttam . tatra aarambhasaamarthyaat ca karmasa;nj;naa para:nkaaryatvaat ca kara.nasa;nj;naa bhavi.syati . nanu ca yasya api ekasa;nj;naadhikaara.htasya api kara.nasa;nj;naapuurvikaa karmasa;nj;naa . katham . anuv.rtti.h kriyate . paryaaya.h prasajyeta . ekaa sa;nj;naa iti vacanaat na asti yaugapadyena sa.mbhava.h . diva.h karma . hetumat . svatantra.h kartaa tatprayojako hetu.h ca iti cakaara.h kartavya.h . akriyamaa.ne hi cakaare anavakaa;saa hetusa;nj;naa kart.rsa;nj;naam baadheta . paravacane hi niyamaanupapatte.h ubhayasa;nj;naabhaava.h . yasya puna.h para:nkaaryatvam niyamaanupapatte.h tasya ubhayo.h sa;nj;nayorbhaava.h siddha.h . katham . puurvaa tasya hetusa;nj;naa paraa kart.rsa;nj;naa . katham . evam sa vak.syati . svatantra.h prayojaka.h hetu.h iti . tata.h kartaa . kart.rsa;nj;na.h ca bhavati svatantra.h . prayojaka.h iti niv.rttam . tatra aarambhasaamarthyaat ca hetusa;nj;naa para:nkaaryatvaat ca kart.rsa;nj;naa bhavi.syati . nanu ca yasya api ekasa;nj;naadhikaara.h tasya api kart.rsa;nj;naapuurvikaa hetusa;nj;naa . katham . anuv.rtti.h kriyate . paryaaya.h prasajyeta . ekaa sa;nj;naa iti vacanaat na asti yaugapadyena sa.mbhava.h . <V>gurulaghusa;nj;ne nadiighisa;nj;ne</V> . gurulaghusa;nj;ne nadiighisa;nj;ne baadheyaataam . gaargibandhu.h vaatsiibandhu.h vaitram viviniyya . paravacane hi niyamaanupatte.h ubhayasa;nj;naabhaava.h . yasya puna.h para:nkaaryatvam niyamaanupatte.h tasya ubhayo.h sa;nj;nayo.h bhaava.h siddha.h . katham . puurve tasya nadiighisa;nj;ne pare gurulaghusa;nj;ne . tatra aarambhasaamarthyaat ca nadiighisa;nj;ne para:nkaaryatvaat ca gurulaghusa;nj;ne bhavi.syata.h . nanu ca yasya api ekasa;nj;naadhikaara.h tasya api nadiighisa.mghisa;nj;naapuurvike gurulaghusa;nj;ne . katham . anuv.rtti.h kriyate . paryaaya.h prasajyeta . ekaa sa;nj;naa iti vacanaat na asti yaugapadyena sambhava.h . <V>parasmaipadasa;nj;naam puru.sasa;nj;naa</V> . parasmaipadasa;nj;naam puru.sasa;nj;naa baadheta . paravacane hi niyamaanupapatte.h ubhayasa;nj;naabhaava.h . yasya puna.h para:nkaaryatvam niyamaanupapatte.h tasyobhayo.h sa;nj;nayo.h bhaava.h siddha.h . katham . puurvaa tasya puru.sasa;nj;naa paraa parasmaipadasa;nj;naa . katham . eva.m sa vak.syati . ti:na.h trii.ni trii.ni prathamamadhyottamaa.h iti . evam sarvam puru.saniyamam anukramya tasya ante la.h parasmaipadam iti . tatra aarambhasaamaarthyaat ca puru.sasa;nj;naa para:nkaaryatvaat ca parasmaipadasa;nj;naa bhavi.syati . nanu ca yasya api ekasa;nj;naadhikara.h tasya api parasmaipadasa;nj;naapuurvikaa puru.sasa;nj;naa . katham . anuv.rtti.h kriyate . paryaaya.h prasajyeta . ekaa sa;nj;naa iti vacanaat na asti yaugapadyena sambhava.h . parasmaipadasa;nj;naa api anavakaa;saa saa vacanaat bhavi.syati . saavakaa;saa parasmaipadasa;nj;naa . ka.h avakaa;sa.h . ;sat.rkvasuu avakaa;sa.h .
(1.4.1.3) P I.299.21 - 301.20  R II.308 - 313	<V>paravacane siti pada.m bham . </V>paravacane siti padam bhasa;nj;namapi praapnoti . ayam te yoni.h .rtviya.h . prajaam vindaama .rtvijayaam . aarambhasaamarthyaat ca padasa;nj;naa para:nkaaryatvaat ca bhasa;nj;naa praapnoti . <V>gatibuddhyaadiinaam .nyantaanaam karma kart.rsa;nj;nam</V> . gatibuddhyaadiiaa.m .nyantaanaam karma kart.rsa;nj;nam api praapnoti . aarambhasaamarthyaat ca karmasa;nj;naa padasa;nj;naa para:nkaaryatvaat ca kart.rsa;nj;naa praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na karmasa;nj;naayaam kart.rsa;nj;naa bhavati iti yat ayam h.rkro.h anyatarasyaam iti antarasyaa:ngraha.nam karoti . <V>;se.savacanam ca ghisa;nj;naaniv.rttyartham</V> . ;se.sagraha.nam ca kartavyam . ;se.sa.h ghi asakhi iti . kim prayojanam . ghisaa;nj;naaniv.rttyartham . nadiisa;nj;naayaam ghisa;nj;naa maa bhuut iti . ;saka.tyai paddhatyai buddhayai dhenvai . itarathaa hi para:nkaaryatvaat ca ghisa;nj;naa aarambhasaamarthyaat ca :niti hrasva.h ca iti nadiisa;nj;naa . <V>na vaa asambhavaat</V> . na vaa asambhavaat . na vaa kartavyam . nadiisa;nj;naayaam ghisa;nj;naa kasmaat na bhavati . asambhavaat . ka.h asau asambhava.h . <V>hrasvalak.sa.naa hi nadiisa;nj;naa ghisa;nj;naayaam ca gu.na.h</V> . hrasvalak.sa.naa hi nadiisa;nj;naa ghisa;nj;naayaam ca gu.nena bhavitavyam . <V>tatra vacanapraamaa.nyaat nadiisa;nj;naayaam ghisa;nj;naabhaava.h</V> . tatra vacanapraamaa.nyaat nadiisa;nj;naayaam ghisa;nj;naa na bhavi.syati . kim kaara.nam . aa;srayaabhaavaat . <V>aa;srayaabhaavaat nadiisa;nj;naayaam ghisa;nj;naaniv.rtti.h iti cet ya.naade;saabhaava.h</V> . aa;srayaabhaavaat nadiisa;nj;naayaam ghisa;nj;naaniv.rtti.h iti cet evam ucyate ya.naade;sa.h api na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . <V>nadyaa;srayatvaat ya.naade;sasya hrasvasya nadiisa;nj;naabhaava.h</V> . nadyaa;sraya.h ya.naade;sa.h . yadaa nadiisa;nj;nayaa ghisa;nj;naa baadhitaa tata uttarakaalam ya.naade;sena bhavitavyam . nadyaa;srayatvaat ya.naade;sasya hrasvasya nadiisa;nj;naa bhavi.syati . <V>bahuvriihyartham tu</V> . bahvriihiprati.sedhaartham tu ;se.sagraha.nam kartavyam . ;se.sa.h bavuvriihi.h iti . ki.m prayojanam . <V>prayojanamavyayiibhaavopamaanadviguk.rllope.su</V> . avyayiibhaave . unmattaga:ngam lohitaga:ngam . upamaane . ;sastrii;syaamaa kumuda;syenii . dvigu . pa;ncagavam da;sagavam . k.rllope . ni.skau;saambi.h nirvaaraa.nasi.h . <V>tatra ;se.savacanaat do.sa.h sa:nkhyaasamaanaadhikara.na;nsamaase.su bahuvriihiprati.sedha.h</V> . tatra ;se.savacanaat do.sa.h bhavati . sa:nkhyaasamaanaadhikara.na;nsamaase.su bahuvriihe.h prati.sedha.h praapnoti . sa:nkhyaa . dviiraavatiika.h de;sa.h triiraavatiika.h de;sa.h . samaanaadhikara.na . viirpuru.saka.h graama.h . na;nsamaase . abraahma.naka.h de;sa.h av.r.salaka.h de;sa.h . <V>k.rllope ca ;se.savacanaat praadibhi.h na bahuvriihi.h</V> . k.rllope ca ;se.savacanaat praadibhi.h na praapnoti . prapatitapar.na.h prapar.naka.h prapatitapalaa;sa.h prapalaa;saka.h iti . atha ekasa;nj;naadhikaare katham sidhyati . ekasa;nj;naadhikaare viprati.sedhaad bahuvriihi.h . ekasa;nj;naadhikaare viprati.sedhaat bahuvriihi.h bhavi.syati . <V>ekasa;nj;naadhikaare viprati.sedhaat bahuvriihi.h iti cet ktaarthe prati.sedha.h</V> . ekasa;nj;naadhikaare viprati.sedhaat bahuvriihi.h iti cet ktaarthe prati.sedha.h vaktavya.h . ni.skau;saambi.h nirvaaraa.nasi.h . tatpuru.sa.h atra baadhaka.h bhavi.syati . <V>tatpuru.sa.h iti cet anyatra ktaarthaat prati.sedha.h</V> . tatpuru.sa.h iti cet anyatra ktaarthaat prati.sedha.h vaktavya.h . prapatitapar.na.h prapar.naka.h pratitatpalaa;sa.h prapalaa;saka.h iti . <V>siddham tu praadiinaam ktaarthe tatpuru.savacanaat</V> . siddhametat . katham . praadiinaam ktaarthe tatpuru.sa.h bhavati iti vaktavyam .
(1.4.1.4) P I.301.21 - 303.14  R II.313 - 317	kaani puna.h asya yogasya prayojanaani . <V>prayojanam hrasvasa;nj;naam diirghaplutau</V> . hrasvasa;nj;naam diirghaplutasa;nj;ne baadhete . <V>ti:nsaarvadhaatukam li:nli.to.h aardhadhaatukam</V> . ti:na.h saarvadhaatukasa;nj;naam li:nli.to.haardhadhaatusa;nj;naa baadhate . <V>apatyam v.rddham yuvaa</V> . apatyam v.rddham yavusa;nj;naa baadhate . <V>ghim nadii</V> . ghisa;nj;naam nadiisa;nj;naa baadhate . <V>laghu guru</V> . laghusa;nj;naam gurusa;nj;naa baadhate . <V>padam bham</V> . padasa;nj;naam bhasa;nj;naa baadhate . <V>apaadaadnam uttaraa.ni dhanu.saa vidhyati ka.msapaatryaam bhu:nkte gaam dogdhi dhanu.h vidhyati iti</V> . apaadaanasa;nj;naam uttaraa.ni kaarakaa.ni baadhante . kva . dhanu.saa vidhyati . ka.msapaatryaam bhu:nkte . gaam dogdhi . dhanu.h vidhyati . dhanu.saa vidhyati iti apaayayuktatvaat ca dhruvamapaaye apaadaanam iti apaadaanasa;nj;naa praapnoti saadhakatamam kara.nam iti ca kara.nasa;nj;naa . kara.nasa;nj;naa paraa saa bhavati . ka.msapaatryaam bhu:nkte iti atra apaayuktatvaat ca dhruvamapaaye apaadaanamiti apaadaanasa;nj;naa praapnoti aadhaara.h adhikara.nam iti ca adhikara.nasa;nj;naa . adhikara.nasa;nj;naa paraa saa bhavati . gaam dogdhi iti atra apaayuktatvaat ca apaadaanasa;nj;naa praapnoti karturiipsitatamam karma . iti ca karmasa;nj;naa . karmasa;nj;naa paraa saa bhavati . dhanu.h vidhyati iti atra apaayayuktatvaat ca apaadaanasa;nj;naa praapnoti svatantra.h kartaa iti ca . kart.rsa;nj;naa paraa saa bhavati . <V>krudhadruho.h ups.r.s.tayo.h karma sa.mpradaanam</V> . krudhadruho.h ups.r.s.tayo.h karmasa;nj;naa sa.mpradaanasa;nj;naam baadhate . <V>kara.nam paraa.ni saadhu asi.h chinatti</V> . kara.nasa;nj;naam paraa.ni aa.ni baadhante . kva . dhanu.h vidhyati . asi.h chinatti iti . <V>adhikara.nam karma geham pravi;sati</V> . adhikara.nasa;nj;naam karmasa;nj;naa baadhate . kva . geham pravi;sati iti . <V>adhikara.nam kartaa sthaalii pacati</V> . adhikara.nasa;nj;naam karmasa;nj;naa baadhate . kva . sthaalii pacati iti . <V>adhyupas.r.s.tam karma</V> . adhyupas.r.s.tam karma adhikara.nasa;nj;naam baadhate . <V>gatyupasargasa;nj;ne karmapravacaniiyasa;nj;naa</V> . gatyupasargasa;nj;ne karmapravacaniiyasa;nj;naa baadhate . <V>parasmaipadam aatmanepadam</V> . parasmaipadasa;nj;naam aatmanepadasa;nj;naa baadhate . <V>samaasasa;nj;naa.h ca</V> . samaasasa;nj;naa.h ca yaa.h yaa.h paraa.h anavakaa;saa.h ca taa.h taa.h puurvaa.h saavakaa;saa.h ca baadhante .
(1.4.1.5) P I.303.15 - 304.9  R II.317 - 319	<V>arthavat praatipadikam</V> . arthavat praatipadikasa;nj;nam bhavati . <V>gu.navacanam ca</V> . gu.navacanasa;nj;nam ca bhavati arthavat . <V>samaasak.rttaddhitaavyayasarvanaama asarvali:ngaa jaati.h</V> . 41||samaasa | samaasasa;nj;naa ca vaktavyaa . k.rt . k.rtsa;nj;naa ca vaktavyaa . taddhita . taddhitasa;nj;naa ca vaktavyaa . avyaya . avyayasa;nj;naa ca vaktavyaa . sarvanaama . sarvanaamasa;nj;naa ca vaktavyaa . asarvali:ngaa jaati.h iti etat ca vaktavyam . <V>sa:nkhyaa</V> . sa:nkhyaasa;nj;naa ca vaktavyaa . <V>.du ca</V> . .dusa;nj;naa ca vaktavyaa . kaa puna.h .dusa;nj;naa . .sa.tsa;nj;naa . <V>ekadravyopanive;sinii sa;nj;naa</V> . ekadravyopanive;sinii sa;nj;naa iti etat ca vaktavyam . kimartham idamucyate . yathaanyaase eva bhuuyi.s.thaa.h sa;nj;naa.h kriyante . santi ca eva atra kaa.h cit apuurvaa.h sa;nj;naa.h . api ca etena aanupuurvye.na sannivi.s.taanaam baadhanam yathaa syaat . gu.navacanasa;nj;naayaa.h ca etaabhi.h baadhanam yathaa syaat iti .
(1.4.2.1) P I.304.11 - 306.10  R II.319 - 325	viprati.sedha.h iti ka.h ayam ;sabda.h . vipratipuurvaat siddhe.h karmavyatihaare karmavyatihaare gha;n . itaretaraprati.sedha.h viprati.sedha.h . anyonyaprati.sedha.h viprati.sedha.h . ka.h puna.h viprati.sedha.h . <V>dvau prasa:ngau anyaarthau ekasmin sa.h viprati.sedha.h</V> . dvau prasa.ngau yadaa anyaarthau bhavata.h ekasmin ca yugapat praaptnuta.h sa.h viprati.sedha.h . kva puna.h anyaarthau kva ca ekasmin yugapat praapnuta.h . v.rk.saabhyaam , v.rk.se.su iti anyaarthau v.rk.sebhya.h iti atra yugapat praapnuta.h . kim ca syaat . <V>ekasmin yugapadasambhavaat puurvaparapraapte.h ubhayaprasa:nga.h</V> . ekasmin yugapadasambhavaatpuurvasyaa.h ca parasyaa.h ca praapte.h ubhayaprasa:nga.h . idam viprati.siddham yat ucyate ekasmin yugapadasambhavaatpuurvaparapraapte.h ubhayaprasa:nga.h iti . katham hi ekasmin ca naama yugapadasambhava.h syaat puurvasyaa.h ca parasyaa.hca praapte.h ubhayaprasa:nga.h ca syaat . na etat viprati.siddham . yat ucyate ekasmin yugapadasambhavaat iti kaaryayo.h yugapadasambhava.h ;saastrayo.h ubhayaprasa:nga.h . <V>t.rjaadibhi.h tulyam</V> . t.rjaadibhi.h tulyam paryaaya.h praapnoti . tat yathaa t.rjaadaya.h paryaaye.na bhavanti . kim puna.h kaara.nam t.rjaadaya.h paryaaye.na bhavanti . <V>anavayaprasa:ngaat pratipadam vidhe.h ca</V> . anavayavena prasajyante pratipadam ca vidhiiyante . <V>apratipatti.h vaa ubhayo.h tulyabalatvaat</V> . apratipatti.h vaa puna.h ubhayo.h ;saastrayo.h syaat . kim kaara.nam . tulyabalatvaat . tulyabale hi ubhe ;saastre . tat yathaa . dvayo.h tulyabalayo.h eka.h pre.sya.h bhavati . sa.h tayo.h paryaaye.na kaaryam karoti . yadaa tam ubhau yugapat pre.sayata.h naanaadik.su ca kaarye bhavata.h tadaa yadi asau avirodhaarthii bhavati tata.h ubhayo.h na karoti . kim puna.h kaara.nam ubhayo.h na karoti . yaugapadyaasambhavaat . na asti yaugapadyena sambhava.h . <V>tatra pratipattyartham vacanam</V> . tatra pratipattyartham idam vaktavyam . <V>tavyadaadiinaam tu aprasiddhi.h . </V>tavyadaadiinaam tu kaaryasya aprasiddhi.h . na hi kim cit tavyadaadi.su niyamakaari ;saastram aarabhyate yena tavyadaadaya.h syu.h . ya.h ca bhavataa hetu.h vyapadi.s.ta.h apratipatti.h vaa ubhayo.h tulyabalatvaat iti tulya.h sa tavyadaadi.su . na e.sa.h do.sa.h . anavakaa;saa.h tavyadaadaya.h ucyante ca . te vacanaat bhavi.syanti . ya.h ca bhavataa hetu.h vyapadi.s.ta.h t.rjaadibhi.h tulyam paryaaya.h praapnoti iti tulya.h sa tavyadaadi.su . etaavat iha suutram viprati.sedhe param iti . pa.thi.syati hi aacaarya.h sak.rdgatau virprati.sedhe yat baadhitam tat baadhitam eva iti . puna.h ca pa.thi.syati puna.h prasa:ngavij;naanaat siddham iti . kim puna.h iyataa suutre.na ubhayam labhyam . labhyam iti aaha . katham . iha bhavataa dvau hetuu vyapadi.s.tau . t.rjaadibhi.h tulyam paryaaya.h praapnoti iti ca apratipatti.h vaa ubhayo.h tulyabalatvaat iti ca . tat yadaa taavat e.sa.h hetu.h t.rjaadibhi.h tulyam paryaaya.h praapnoti iti tadaa viprati.se.dhe param iti anena kim kriyate . niyama.h . viprati.sedhe param eva bhavati iti . tadaa etat upapannam bhavati sak.rdgatau viprati.sedhe yat baadhitam tat baadhitam eva iti . yadaa tu e.sa.h hetu.h apratipatti.h vaa ubhayo.h tulyabalatvaat iti tadaa viprati.sedhe param iti anena kim kriyate . dvaaram . viprati.sedhe param taavat bhavati tasmin kr.te yadi puurvam api praapnoti tat api bhavati . tadaa etat upapannam bhavati puna.hprasa:ngavij;naanaat siddham iti . viprati.sedhe param iti uktvaa a:ngaadhikaare puurvam iti vaktavyam . kim k.rtam bhavati . puurvaviprati.sedhaa.h na pa.thitavyaa.h bhavanti . gu.nav.rddhyautvat.rjvadbhaavebhya.h num puurvaviprati.siddham . numacirat.rjvadbhaavebhya.h nu.t iti . katham ye paraviprati.sedhaa.h . ittvottvaabhyaam gu.nav.rddhii bhavata.h viprati.sedhena iti . suutram ca bhidyate . yathaanyaasam eva astu . katham ye puurvaviprati.sedhaa.h . viprati.sedhe param iti eva siddham . katham . para;sabda.h ayam bahvartha.h . asti eva vyavasthaayaam vartate . tat yathaa puurva.h para.h iti . asti anyaarthe vartate . paraputra.h parabhaaryaa . anyaputra.h anyabhaaryaa iti gamyate . asti praadhaanye vartate . tat yathaa param iya.m braahmaa.nii asmin ku.tumbe . pradhaanam iti gamyate . asti i.s.tavaacii para;sabda.h . tat yathaa . param dhaama gata.h iti . i.s.tam dhaama iti gamyate . tat ya.h i.s.tavaacii para;sabda.h tasya idam graha.nam . viprati.sedhe param yat i.s.tam tat bhavati .
(1.4.2.2) P I.306.11 - 309.23  R II.325 - 335	<V>antara:ngam ca</V> . antara:ngam ca baliiya.h bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . <V>prayojanam ya.nekaade;settvottvaani gu.nav.rddhidvirvacanaallopasvarebhya.h</V> . gu.naat ya.naade;sa.h : syona.h , syonaa . gu.na.h ca praapnoti ya.naade.h ca . paratvaat gu.na.h syaat . ya.naade;sa.h bhavatyantara:ngata.h . v.rddhe.h ya.naade;sa.h . dyaukaami.h syaukaami.h . v.rddhi.h ca praapnoti ya.naade.h ca . paratvaat v.rddhi.h syaat . ya.naade;sa.h bhavati antara:ngata.h . dvirvacanaat ya.naade;sa.h . dudyuu.sati susyuu.sati . dvirvacanam ca praapnoti ya.naade.h ca . nityatvaat dvirvacanam syaat . ya.naade;sa.h bhavati antara:ngata.h . allopasya ca ya.naade;sasya ca na asti sampradhaara.naa . svaraat ya.naade;sa.h . dyaukaami.h syaukaami.h . svara.h ca praapnoti ya.naade.h ca . paratvaat svara.h syaat . ya.naade;sa.h bhavati antara:ngata.h . gu.naat ekaade;sa.h . kaadraveya.h mantram apa;syat . gu.na.h ca praapnoti ekaade;sa.h ca . paratvaat gu.na.h syaat . ekaade;sa.h bhavati antara:ngata.h . v.rddhe.h ekaade;sa.h . vaik.smaa.ni.h sausthiti.h . v.rddhi.h ca praapnoti ekaade;sa.h ca . paratvaat v.rddhi.h syaat . ekaade;sa.h bhavati antara:ngata.h . dvirvacanaat ekaade;sa.h . j;naayaa odana.h j;naudana.h . j;naudanam icchati j;naudaniiyati . j;naudaniiyate.h san juj;naudaniiyi.sati . dvirvacanam ca praapnoti ekaade;sa.h ca . nityatvaat dvirvacanam syaat . ekaade;sa.h bhavati antara:ngata.h . allopaat ekaade;sa.h . ;sunaa ;sune . allopa.h ca praapnoti ekaade;sa.h ca . paratvaat allopa.h syaat . ekaade;sa.h bhavati antara:ngata.h . na etat asti prayojanam . na asti atra vi;se.sa.h allopena vaa niv.rttau satyaam puurvatvena vaa . ayam asti vi;se.sa.h . allopena niv.rttau satyaam udaattaniv.rttisvara.h prasajyeta . na atra udaattaniv.rttisvara.h praapnoti . kim kaara.nam . na go;svansaavavar.na iti prati.sedhaat . na e.sa.h udaattaniv.rttisvarasya prati.sedha.h . kasya tarhi . t.rtiiyaadisvarasya . yatra tarhi t.rtiiyaadisvara.h na asti . ;suna.h pa;sya iti . evam tarhi na laak.sa.nikasya prati.sedham ;si.sma.h . kim tarhi . yena kena cit lak.sa.nena praaptasya vibhaktisvarasya prati.sedha.h . yatra tarhi vibhakti.h na asti . bahhu;sunii iti . yadi puna.h ayam udaattaniv.rttisvarasya api prati.sedha.h vij;naayeta . na evam ;sakyam . iha api prasajyeta : kumaarii iti . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati nodaattaniv.rttisvara.h ;suni avatarati iti yat ayam ;svan;sabdam gauraadi.su pa.thati . antodaattaartham yatnam karoti . siddham hi syaan :niipaa eva . svaraat ekaadekaade;sa.h . sautthiti.h vaik.smaa.ni.h . svara.h ca praapnoti ekaade;sa.h ca . paratvaatsvara.h syaat . ekaade;sa.h bhavati antara:ngata.h . gu.nasya ca ittvottvayo.h ca na asti sampradhaara.naa . v.rddhe.h ittvottve . staur.ni.h paurti.h . v.rddhi.h ca praapnoti ittvottve ca . paratvaat v.rddhi.h syaat . ittvottve bhavata.h antara:ngata.h . dvirvacanaat ittvottve . aatestiiryate aapopuuryate . dvirvacanam ca praapnoti ittvottve ca . nityatvaat dvirvacanam syaat . ittvottve bhavata.h antara:ngata.h . allopasya ca ittvottvayo.h ca na asti sampradhaara.naa . svare naasti vi;se.sa.h . <V>i.n:ni;siinaam aat gu.na.h savar.nadiirghatvaat</V> . i.n:ni;siinaam aat gu.na.h savar.nadiirghatvaat prayojanam . ayaje indram avape indram . v.rk.se indram plak.se indram . ye indram te indram . aat gu.na.h ca praapnoti savar.nadiirghatvam ca . paratvaat savara.nadiirghatvam syaat . aat gu.na.h bhavati antara:ngata.h . <V>na vaa savar.nadiirghatvasya anavakaa;satvaat</V> . na vaa etat antara:nge.na api sidhyati . kim kaara.nam . savar.nadiirghatvasya anavakaa;satvaat . anavakaa;sam savar.nadiirghatvam aat gu.nam baadheta . na etat antara:nge asti anavakaa;sam param iti . iha api syona.h , syonaa iti ;sakyam vaktum na vaa paratvaat gu.nasya iti . <V>uu:naapo.h ekaade;sa.h iitvalopaabhyaam</V> . uu:naapo.h ekaade;sa.h iitvalopaabhyaam bhavati antara:ngata.h prayojanam . iitvaat ekaade;sa.h . kha.tviiyati maaliiyati . iitvam ca praapnoti ekaade;sa.h ca . paratvaat iitvam syaat . ekaade;sa.h bhavati antara:ngata.h . lopaat ekaade;sa.h . kaama.n.daleya.h bhaadrabaaheya.h . lopa.h ca praapnoti ekaade;sa.h ca . paratvaat lopa.h syaat . ekaade;sa.h bhavati antara:ngata.h . atha kimartham iitvalopaabhyaam iti ucyate na lopetvaabhyaamiti eva ucyeta . sa:nkhyaataanude;sa.h maa bhuut iti . aapa.h api ekaade;sa.h lope prayojayati . cau.di.h baalaaki.h . <V>aattvanapu.msakopasarjanahrasvatvaani ayavaayaavekaade;satugvidhibhya.h</V> . aattvanapu.msakopasarjanahrasvatvaani ayavaayaavekaade;satugvidhibhya.h bhavanti antara:ngata.h . ve;n vaaniiyam ;so ;saaniiyam glai glaaniiyam mlai mlaaniiyam glaacchattram claacchatram . aattvam ca praapnoti ete ca vidhaya.h . paratvaat ete vidhaya.h syu.h . aattvam bhavati antara:ngata.h . napu.msakopasarjanahrasvatvam ca prayojanam . atiri atra atinu atra atiricchattram atinucchatram aaraa;sastri idam dhaanaa;sa.skuli idam ni.skau;saambi idam nirvaaraa.nasi idam ni.skau;saambicchatram nirvaaraa.naasicchatram . napu.msakopasarjanahrasvatvam ca praapnoti ete ca vidhaya.h . paratvaat ete vidhaya.h syu.h . napu.msakopasarjanahrasvatvam bhavati antara:ngata.h . <V>tuk ya.nekaade;sagu.nav.rddhyauttvadiirghatvetvamumetttvariividhibhya.h</V> . <V></V>ya.nekaade;sagu.nav.rddhyauttvadiirghatvetvamumetttvariividhibhya.h tuk bhavati antara:ngata.h . ya.naade;saat . agnicit atra somasut atra . ekaade;saat . agnicit idam somasut udakam . gu.naat . agnicite somasute . v.rddhe.h . pra.rcchaka.h praarcchaka.h . auttvaat . agniciti somasuti . diirghatvaat . jagadbhyaam janagadbhyaam . iitvaat . jagatyati janagatyati . muma.h . agnicinmanya.h somasunmanya.h . etvaat . jagadbhya.h janagadbhya.h . riividhe.h . suk.rtyati paapakr.tyati . ana:naana:nbhyaam ca iti vaktavyam . suk.rt suk.rtddu.skr.tau . tuk ca praapnoti ete ca vidhaya.h . paratvaat ete vidhaya.h syu.h . tuk bhavati antara:ngata.h . <V>iya:naade;sa.h gu.naat</V> . iya:naade;sa.h gu.naat bhavati antara:ngata.h prayojanam . dhiyati riyati . iya:naade;sa.h ca praapnoti gu.na.h ca . paratvaat gu.na.h syaat . iya:naade;sa.h bhavati antara.ngata.h . uva:naade;sa.h ca iti vaktavyam . praadudruvat praasusruvat . <V>;sve.h samprasaara.napuurvatvam ya.naade;saat</V> . ;sve.h samprasaara.napuurvatvam ya.naade;saat bhavati antara.ngata.h prayojanam . ;su;suvatu.h ;su;suvu.h . puurvatvam ca praapnoti ya.naade;sa.h ca . paratvaat ya.naade;sa.h syaat . puurvatvam bhavati antara.ngata.h . <V>hva.h aakaaralopaat</V> . hva.h aakaaralopaat puurvatvam bhavati antara:ngata.h prayojanam . juhuvatu.h juhuvu.h . puurvatvam ca praapnoti aakaaralopa.h ca paratvaat aakaaralopa.h syaat . puurvatvam bhavati antara:ngata.h . <V>svara.h lopaat</V> . svara.h lopaat bhavati antara:ngata.h prayojanam . aupagavii saudaamanii . svara.h ca praapnoti lopa.h ca . paratvaat lopa.h syaat . svara.h bhavati antara:ngata.h . <V>pratyayavidhi.h ekaade;saat</V> . pratyayavidhi.h ekaade;saat bhavati antara:ngata.h prayojanam . agni.h indra.h vaayu.h udakam . pratyayavidhi.h ca praapnoti ekaade;sa.h ca . paratvaat ekaade;sa.h syaat . | pratyayavidhi.h bhavati antara:ngata.h . ya.naade;saat ca iti vaktavyam . agni.h atra vaayu.h atra . <V>laade;sa.h var.navidhe.h</V> . laade;sa.h var.navidhe.h bhavati antara:ngata.h prayojanam . pacatu atra pa.thtu atra . laade;sa.h ca praapnoti ya.naade;sa.h ca .paratvaat ya.naade;sa.h syaat . laade;sa.h bhavati antara:ngata.h . <V>tatpuru.saantodaattatvam puurvapadaprak.rtisvaraat</V> . tatpuru.saantodaattatvam puurvapadaprak.rtisvaraat bhavati antara:ngata.h prayojanam . puurva;saalaapriya.h apara;saalaapriya.h .tatpuru.saantodaattatvam ca praapnoti puurvapadaprak.rtisvaratvam ca . paratvaat puurvapadaprak.rtisvaratvam syaat . tatpuru.saantodaattatvam bhavati antara:ngata.h . etaani asyaa.h paribhaa.saayaa.h prayojanaani yadartham e.saa paribhaa.saa kartavyaa .
(1.4.2.3) P I.309.23 - 311.11  R II.335 - 339	yadi santi prayojanaani iti e.saa paribhaa.saa kriyate nanu ca iyam api kartavyaa asiddham bahira:ngalak.sa.nam antara:ngalak.sa.ne iti . kim prayojanam . pacaavedam pacaamedam . asiddhatvaat bahira:ngalak.sa.nasya gu.nasya antara.ngalak.sa.nam aitvam maa bhuut iti . ubhe tarhi kartavye . na iti aaha . anayaa eva siddham . iha api syona.h syonaa iti asiddhatvaat bahira:ngalak.sa.nasya gu.nasya antara:ngalak.sa.na.h ya.naade;so bhavi.syati . yadi asiddham bahira:ngalak.sa.nam antara:ngalak.sa.ne iti ucyate ak.sadyuu.h hira.nyadyuu.h asiddhatvaat asiddhatvaat bahira:ngalak.sa.nasya uu.tha.h antara:ngalak.sa.na.h ya.naade;sa.h na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . asiddham bahira:ngalak.sa.nam antara:ngalak.sa.ne iti uktvaa tata.h vak.syaami na ajaanantarye bahi.s.tvaprak.lpti.h iti . saa tarhi e.saa paribhaa.saa kartavyaa . na kartavyaa . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati e.saa paribhaa.saa iti yat ayam .satvatuko.h asiddha.h iti aaha . iyam tarhi paribhaa.saa kartavyaa asiddham bahira:ngalak.sa.namantara:ngalak.sa.ne iti . e.saa ca na kartavyaa . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati e.saa paribhaa.saa iti yat ayam vaaha.h uu.th iti uu.tham ;saasti . <V>tasya do.sa.h puurvapadottarapadayo.h v.rddhisvarau ekaade;saat</V> . tasya etasya lak.sa.nasya do.sa.h puurvapadottarapadayo.h v.rddhisvarau ekaade;saat antara:ngata.h abhinirv.rttaat na praapnuta.h . puurvai.sukaama;sama.h aparai.sukaama;sama.h gu.dodakam tilodakam . udake akevale iti puurvottarapadayo.h vyapavargaabhaavaat na syaat . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati puurvottarapadayo.h taavat kaaryam bhavati na ekaade;sa.h iti yat ayam na indrasya parasya iti prati.sedham ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . indre dvau acau . tatra eka.h yasya iiti ca iti lopena hriyate apara.h ekaade;sena . tata.h anacka.h indra.h sampanna.h . tatra ka.h prasa:nga.h v.rddhe.h . pa;syati tu aacaarya.h puurvapadottarapadyo.h taavatkaaryam bhavati na ekaade;sa.h iti tata.h na indrasya parasya iti prati.sedham ;saasti . <V>ya.naade;saat iyuvau</V> . ya.naade;saat iyuvau antara:ngata.h abhinirv.rttaat na praapnuta.h . vaiyaakara.na.h sauva;sva.h iti . lak.sa.nam hi bhavati yvo.h v.rddhiprasa:nge iyuvau bhavata.h iti . na e.sa.h do.sa.h . anavakaa;sau iyuvau . aci iti ucyate . kim puna.h kaara.nam aci ti ucyate . iha maa bhuutaam . aitikaayana.h aupagava.h iti . staam atra iyuvau lopa.h vyo.h vali iti lopa.h bhavi.syati . yatra tarhi lopa.h na asti . praiyamedha.h praiyamgava.h iti . <V>usi pararuupaat ca</V> . usi pararuupaat ca antara:ngata.h abhinirv.rttaat iyaade;sa.h na praapnoti . paceyu.h yajeyu.h . na e.sa.h do.sa.h . na evam vij;naayate yaa iti etasya iy bhavati iti . katham tarhi . yaas iti etasya iy bhavati iti . <V>luk lopaya.nayavaayaavekaade;sebhya.h</V> . lopaya.nayavaayaavekaade;sebhya.h luk baliiyaan iti vaktavyam . lopaat . gomaan priya.h asya gomatpriya.h yavamatpriya.h . gomaan iva aacarati gomatyate yavamatyate . ya.naade;saat . graama.nya.h kulam graama.nikulam senaanya.h kulam senaanikulam . ayavaayaavekaade;sebhya.h . gave hitam gohitam raaya.h kulam raikulam naava.h kulam naukulam v.rkaadbhayam v.rkabhayam . luk ca praapnoti ete ca vidhaya.h . paratvaat ete vidhaya.h syu.h . luk baliiyaan iti vaktavyam luk yathaa syaat .
(1.4.3.1) P I.312.2 - 313.23  R II.340 - 344	yuu iti kimartham . kha.tvaa maalaa . kim ca syaat . kha.tvaabandhu.h maalaabandhu.h . nadii bandhuni iti e.sa.h svara.h prasajyeta . iha ca bahukha.tvaka.h iti nady.rta.h ca iti nitya.h kap prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na aapa.h nadiisa;nj;naa bhavati iti yat ayam :ne.h aam nadyaamniibhya.h iti p.rthak aabgraha.nam karoti . iha tarhi maatre maatu.h iti aa.t nadyaa.h iti aa.t prasajyeta . kim puna.h idam diirghayo.h graha.nam aahosvid hrasvayo.h . kim caata.h . yadi diirghayo.h graha.nam yuu iti nirde;sa.h na upapadyate . diirghaat hi puurvasavar.na.h prati.sidhyate . uttaratra ca vi;se.sa.nam na prakalpeta yuu hrasvau iti . yadi yuu na hrasvau . atha hrasvau na yuu . yuu hrasvau ceti viprati.siddham . atha hrasvayo.h he ;saka.te atra api prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . ava;syam atra vibhaa.saa nadiisa;nj;naa e.sitavyaa . ubhayam hi i.syate : he ;saka.ti he ;saka.te iti . iha tarhi ;saka.tibandhu.h iti nadii bandhuni iti e.sa.h svara.h prasajyeta . iha ca bahu;saka.ti.h iti nady.rta.h ceti nitya.h kap prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . :niti hrasva.h ca iti ayam niyamaartha.h bhavi.syati . :niti eva yuu hrasvau nadiisa;nj;nau bhavata.h na nyatra iti . kaimarthakyaat niyama.h bhavati . vidheyam na asti iti k.rtvaa . iha ca asti vidheyam . kim . nityaa nadiisa;nj;naa praaptaa saa vibhaa.saa vidheyaa . tatra apuurva.h vidhi.h astu niyama.h astu iti apuurva.h eva vidhi.h bhavi.syati na niyama.h . atha ayam nitya.h yoga.h syaat prakalpeta niyama.h . baa.dham prakalpeta . nitya.h tarhi bhavi.syati | tat katham . yogavibhaaga.h kari.syate . idam asti . yuu stryaakhyau nadii na iya:nuva:nsthaanau astrii vaami . tata.h :niti . :niti ca iya:nuva:nsthaanau yuu vaa astrii nadiisa;nj;nau na bhavata.h . tata.h hrasvau . hrasvau ca yuu stryaakhyau :niti nadiisa;nj;nau bhavata.h . iya:nuva:nsthaanau vaa na iti ca niv.rttam . yadi evam ;saka.taye atra gu.na.h na praapnoti . dvitiiya.h yogavibhaaga.h kari.syate . ;se.sagraha.nam na kari.syate . katham . idam asti . yuu stryaakhyau nadii na iya:nuva:nsthaanau astrii vaami . tata.h :niti . :niti ca iya:nuva:nsthaanau yuu vaa astrii nadiisa;nj;nau na bhavata.h . tata.h hrasvau . hrasvau ca yuu stryaakhyau :niti nadiisa;nj;nau bhavata.h . tata.h hrasvau . hrasvau ca yuu stryaakhyau :niti nadiisa;nj;nau bhavata.h . iya:nuva:nsthaanau vaa na iti ca niv.rttam . tata.h ghi . ghisa;nj;nau ca bhavata.h stryaakhyau yuu hrasvau :niti . tata.h asakhi . sakhivarjitau ca yuu hrasvau ghisa;nj;nau bhavata.h . stryaakhyau :niti iti ca niv.rttam . yadi tarhi ;se.sagraha.nam na kriyate na artha.h ekena api yogavibhaagena . avi;se.se.na nadiisa;nj;naa utsarga.h . tasyaa.h hrasvayo.h ghisa;nj;naa baadhikaa . tasyaam nityaayaam praaptaayaam :niti vibhaa.saa aarabhyate . atha vaa puna.h astu diirghayo.h . nanu ca uktam nirde;sa.h na upapadyate . diirghaat hi puurvasavar.na.h prati.sidhyate . vaa chandasi iti evam bhavi.syati . chandasi iti ucyate na ca idam chanda.h . chandovat suutraa.ni bhavanti iti . yat api ucyate uttaratra vi;se.se.nam na prakalpeta yuu hrasvau iti . yadi yuu na hrasvau atha hrasvau na yuu . yuu hrasvau iti viprati.siddham iti . na etat viprati.siddham . aaha ayam yuu hrasvau iti . yadi yuu na hrasvau . atha hrasvau na yuu . te evam vij;naasyaama.h yvo.h yau hrasvau iti . kau ca yvo.h hrasvau . savar.nau . atha stryaakhyau iti ka.h ayam ;sabda.h . striyam aacak.saate stryaakhyau . yadi evam stryaakhyaayau iti praapnoti . anupasarge hi ka.h vidhiiyate . na tarhi idaaniim idam bhavati yasmin da;sa sahasraa.ni putre jaate gavaam dadau . braahma.nebhya.h priyaakhyebhya.h sa.h ayam u;nchena jiivati . chandovat kavaya.h kurvanti . na hi e.saa i.s.ti.h . evam tarhi karmasaadhana.h bhavi.syati : striyaam aakhyaayete stryaakhyau . yadi karmasaadhana.h k.rtstriyaa.h dhaatustriyaa.h ca na sidhyati . tantryai lak.smyai ;sriyai bhruvai . evam tarhi bahuvriihi.h bhavi.syati . striyaam aakhyaa anayo.h stryaakhyau . evam api k.rtstriyaa.h dhaatustriyaa.h ca na sidhyati . tantryai lak.smyai ;sriyai bhruvai . evam tarhi vic bhavi.syati . atha vaa puna.h astu ka.h eva . striyam aacak.saate stryaakhyau iti . nanu ca uktam stryaakhyaayau iti praapnoti . anupasarge hi ka.h vidhiiyate . muulavibhujaadipaa.thaat ka.h bhavi.syati . evam ca k.rtvaa sa.h api ado.sa.h bhavati yat uktam yasmin da;sa sahasraa.ni putre jaate gavaam dadau . braahma.nebhya.h priyaakhyebhya.h sa.h ayam u;nchena jiivati .
(1.4.3.2) P I.313.23 - 315.3  R II.345 - 349	atha aakhyaagraha.nam kimartham . <V>nadiisa;nj;naayaam aakhyaagraha.nam striivi.sayaartham</V> . nadiisa;nj;naayaam aakhyaagraha.nam striivi.sayaartham . striivi.sayau eva yau nityam tayo.h eva nadiisa;nj;naa yathaa syaat . iha maa bhuut graama.nye senaanye striyai iti . <V>prathamali:ngagraha.nam ca</V> . prathamali:ngagraha.nam ca kartavyam . prathamali:nge yau stryaakhau iti vaktavyam . kim prayojanam . <V>prayojanam kviblupsamaasaa.h</V> . kumaaryai braahma.naaya . lup . kharaku.tyai braahma.naaya . atitantryai braahma.naaya atilak.smyai braahma.naaya . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . avayavastriivi.sayatvaat siddham . avayava.h atra striivi.saya.h tadaa;srayaa nadiisa;nj;naa bhavi.syati . <V>avayavastriivi.sayatvaat siddham iti cet iya:nuva:nsthaanaprati.sedhe ya.nsthaanaprati.sedhaprasa:nga.h avayavasya iya:nuva:nsthaanatvaat</V> . avayavastriivi.sayatvaat siddham iti cet iya:nuva:nsthaanaprati.sedhe ya.nsthaanayo.h api yvo.h prati.sedha.h prasajyeta . aadhyai pradhyai braahma.nyai . kim kaara.nam . avayavasya iya:nuva:nsthaanatvaat . avayava.h atra iya:nuva:nsthaana.h . <V>siddham tva:ngaruupagraha.naat yasya a:ngasya iyuvau tatprati.sedhaat</V> . siddham etat . katham . a:ngaruupam g.rhyate . yasya a:ngasya iyuvau bhavata.h tasya idam graha.nam . na ca etasya a:ngasya iyuvau bhavata.h . <V>hrasveyuvsthaanaprav.rttau ca striivacane</V> . hrasvau ca iyuvsthaanau ca prav.rttau ca praak ca prav.rtte.h striivacanau eva nadiisa;nj;nau bhavata.h iti vaktavyam . ;saka.tyai ati;saka.tyai braama.naa.nyai . kva maa bhuut . ;saka.taye ati;saka.taye braahma.naaya . dhenvai atidhenvai braahma.nyai . kva maa bhuut . dhenave atidhenave braahma.naaya . ;sriyai ati;sriyai braahma.nyai . kva maa bhuut . ;sriye ati;sriye braahma.naaya . bhruvai atibhruvai braahma.nyai . kva maa bhuut . bhruve atibhruve braahma.naaya . apara.h aaha : hrasvau ca iyuvsthaanau ca prav.rttau api striivacanau eva nadiisa;nj;nau bhavata.h iti vaktavyam : ;saka.tyai , ati;saka.tyai braama.naa.nyai . kva maa bhuut . ;saka.taye ati;saka.taye braahma.naaya . dhenvai atidhenvai braahma.nyai . kva maa bhuut . dhenave atidhenave braahma.naaya . ;sriyai ati;sriyai braahma.nyai . kva maa bhuut . ;sriye ati;sriye braahma.naaya . bhruvai atibhruvai braahma.nyai . kva maa bhuut . bhruve atibhruve braahma.naaya . kimartham puna.h idam ucyate . prathamali:ngagraha.nam coditam . tat dve.syam vijaaniiyaat : sarvam etat vikalpate iti . tat aacaarya.h suh.rt bhuutvaa anvaaca.s.te hrasvau ca iyuvsthaanau ca prav.rttau ca praak ca prav.rtte.h striivacanau eva iti .
(1.4.9) P I.315.5 - 15  R II.349 - 350	yogavibhaaga.h kartavya.h . .sa.sthiiyukta.h chandasi . .sa.sthiiyukta.h pati;sabda.h chandasi ghisa;nj;na.h bhavati . tata.h vaa . vaa chandasi sarve vidhayo bhavati . supaam vyatyaya.h . ti:naam vyatyaya.h . var.navyatyaya.h . li:ngavyatyaya.h . kaalavyatyaya.h . puru.savyatyaya.h . aatmanepadavyatyaya.h . parasmaipadavyatyaya.h . supaam vyatyaya.h . yuktaa maataa aasiit dhuri dak.si.naayaa.h . dak.si.naayaam iti praapte . ti:naam vyatyaya.h . ca.saalam ye a;svayuupaaya tak.sati . tak.santi iti praapte . var.navyatyaya.h . tri.s.tubhauja.h ;subhitam ugraviiram . suhitamiti praapte . li:ngavyatyaya.h . madho.h g.rh.naati madho.h t.rptaa.h iva aasate . madhuna.h iti praapte . kaalavyatyaya.h . ;sva.h agniin aadhaasyamaanena ;sva.h somena yak.samaa.nena . ;sva.h aadhaataa ;sva.h ya.s.taa iti praapte . puru.savyatyaya.h . adhaa sa.h viirai.h da;sabhi.h viyuuyaa.h . viyuuyaat iti praapte . aatmanepadavyatyaya.h . brahmacaari.nam icchate . icchati iti praapte . parasmaipadavyatyaya.h . pratiipam anya.h uurmi.h yudhyati | anviipam anya.h uurmi.h yudhyati . yudhyate iti praapte .
(1.4.13.1) P I.315.17 - 317.4  R II.351 - 356	yasmaat iti vyapade;saaya . atha pratyayagraha.nam kimartham . yasmaat vidhi.h tadaadi pratyaye a:ngam iti iyati ucyamaane strii iyatii striiyati iti atra api prasajyeta . pratyayagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . atha vidhigraha.nam kimartham . yasmaat pratyaya.h tadaadi pratyaye a:ngam iti iyati ucyamaane dadhi adhunaa madhu adhunaa atraapi prasajyeta . vidhigraha.ne.na puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . tat etat pratyayagraha.nena vidhigraha.nena ca samuditena kriyate sanniyoga.h . yasmaat ya.h pratyaya.h vidhiiyate tadaadi tasmin a:ngasa;nj;nam bhavati iti . atha tadaadigraha.nam kimartham . <V>a:ngasa;nj;naayaam tadaadivacanam syaadinumartham</V> . a:ngasa;nj;naayaam tadaadigraha.nam kriyate syaadyartham numartham ca . syaadyartham taavat . kari.syaava.h kari.syaama.h . numartham . ku.n.daani vanaani . <V>mitsu.to.h upasamkhyaanam</V> . mitvata.h su.dvata.h ca pasamkhyaanam kartavyam . mitvata.h . bhinatti chinatti abhinat acchinat . su.dvata.h . sa;ncarakastu sa;ncaskaru.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . su.ta.h bahira:ngatvaat . bahira:nga.h su.t . antara:nga.h gu.na.h . asiddham bahira:ngam antara:nge . vak.syati etat sa.myogaade.h gu.navidhaane sa.myogopadhagraha.nam k.r;nartham . yadi sa.myogopadhagraha.nam kriyate na artha.h sa.myogaadigraha.nena . iha api sasvaratu.h sasvaru.h iti sa.myogopadhasya iti eva siddham . bhavet evamarthena na artha.h . idam tu na sidhyati sa;ncakaratu.h sa;ncaskaru.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . iha tasya vaa graha.nam bhavati tadaade.h vaa na cedam tat na api tadaadi . <V>siddham tu tadaadyaadivacanaat</V> . siddham etat . katham . tadaadyaadi a:ngasa;nj;nam bhavati iti vaktavyam . kim idam tadaadyaadi iti . tasya aadi.h tadaadi.h , tadaadi.h aadi.h yasya tadidam tadaadyaadi iti . sa.h tarhi tathaa nirde;sa.h kartavya.h . na kartavya.h . uttarapadalopa.h atra dra.s.tavya.h . tat yathaa : u.s.tramukham iva mukham asya u.s.tramukha.h , kharamukha.h , evam tadaadyaadi tadaadi iti . <V>tadekade;savij;naanaat vaa siddham</V> . tadekade;savij;naanaat vaa siddham etat . tadekade;sabhuutam tadgraha.nena g.rhyate . tad yathaa . ga:ngaa yamunaa devadattaa iti . anekaa nadii ga:ngaam yamunaam ca pravi.s.taa ga:ngaayamunaagraha.nena g.rhyate . tathaa devadattaastha.h garbha.h devadattaagraha.nena g.rhyate . vi.sama.h upanyaasa.h . iha ke cit ;sabdaa.h aktaparimaa.naanaam arthaanaam vaacakaa.h bhavanti ye ete sa:nkhyaa;sabdaa.h parimaa.na;sabdaa.h ca . pa;nca sapta iti : ekena api apaaye na bhavanti . dro.na.h khaarii aa.dhakam iti : naivaa adhike bhavanti na ca nyuune . ke cit yaavat eva tat bhavati taavat eva aahu.h ye ete jaati;sabdaa.h gu.na;sabdaa.h ca . tailam gh.rtam iti : khaaryaam api bhavanti dro.ne api . ;sukla.h niila.h k.r.s.na.h iti : himavati api bhavati va.taka.nikaamaatre api dravye . a:ngasa;nj;naa ca api aktaparimaa.naanaam kriyate . saa kena adhikasya syaat . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati tadekade;sabhuutam tadgraha.nena g.rhyate iti yat ayam na idamadaso.h ako.h iti sakakaarayo.h prati.sedham ;saasti . katham k.rtvaa j;naapakam . idamadaso.h kaaryam ucyamaanam ka.h prasa:ngo yat sakakaarayo.h syaat . pa;syati tu aacaarya.h tadekade;sabhuutam tadgraha.nena g.rhyate iti tata.h sakakaarayo.h prati.sedham ;saasti .
(1.4.13.2) P I.317.5 - 318.4  R II.356 - 359	atha dvitiiyam pratyayagraha.nam kimartham . <V>pratyayagraha.nam padaadau aprasa:ngaartham</V> . pratyayagraha.nam kriyate padaadau a:ngasa;nj;naa maa bhuut iti . kim ca syaat . stryartham , ;sryartham , bhvartham : a:ngasya iti iya:nuva:nau syaataam . <V>parimaa.naartham ca</V> . parimaa.naartham ca dvitiiyam pratyayagraha.nam kriyate . yasmaat pratyayavidhi.h tadaadi a:ngam iti iyati ucyamaane daa;satayasya api a:ngasa;nj;naa prasajyeta . tat tarhi kartavyam . na kartavyam . kena idaaniim a:ngakaaryam bhavi.syati . pratyaye iti prak.rtya a:ngakaaryam adhye.sye . pratyaye iti prak.rtya a:ngakaaryam adhii.se praakarot upaihi.s.ta upasargaat puurvau a.daa.tau praapnuta.h . <V>siddham tu pratyayagraha.ne yasmaat sa.h tadaaditadantavij;naanaat</V> . siddham etat . katham . pratyayagraha.ne yasmaat sa.h pratyaya.h vihita.h tadaade.h tadantasya ca graha.nam bhavati iti e.saa paribhaa.saa kartavyaa . ka.h puna.h atra vi;se.sa.h e.saa paribhaa.saa kriyeta pratyayagraha.nam vaa . ava;syam e.saa paribhaa.saa kartavyaa . bahuuni etasyaa.h paribhaa.saayaa.h prayojanaani . <V>prayojanam dhaatupraatipadikapratyayasamaasataddhitavidhisvaraa.h</V> . dhaatu . devadatta.h cikiir.sati . sa:nghaatasya dhaatusa;nj;naa praapnoti . praatipadika . devadatt.h gaargya.h . sa:nghaatasya praatipadikasa;nj;naa praapnoti . pratyaya . mahaantam putram icchati . samghaataat pratyayotpatti.h praapnoti . samaasa . .rddhasya raaj;na.h puru.sa.h . samghaatasya samaasasa;nj;naa praapnoti . taddhitavidhi . devadatta.h gaargyaaya.na.h . samghaataat taddhitotpatti.h praapnoti . svara . devadatta.h gaargya.h . samghaatsya ;nnityaadi.h nityam iti aadyudaattatvam praapnoti . pratyayagraha.ne yasmaat sa tadaade.h tadantasya graha.nam bhavati iti na do.sa.h bhavati . saa tarhi e.saa paribhaa.saa kartavyaa . na kartavyaa . evam vak.syaami : yasmaat pratyayavidhi.h tadaadi pratyaye g.rhyamaa.ne g.rhyate . tata.h a:ngam . a:ngasa;nj;nam ca bhavati yasmaa tpratyayavidhi.h tadaadi pratyaye .
(1.4.13.3) P I.318.5 - 18  R II.359 - 360	yadi pratyayagraha.ne yasmaat sa.h tadaade.h graha.nam bhavati iti ucyate avatapenakulasthitam te etat udakevi;siir.nam te etat sagatikena sanakulena ca samaasa.h na praapnoti . evam tarhi pratyayagraha.ne yasmaat sa.h tadaade.h graha.nam bhavati iti uktvaa tata.h vak.syaami : <V>k.rdgraha.ne gatikaarakapuurvasya api</V> . k.rdgraha.ne gatikaarakapuurvasya api graha.nam bhavati ti e.saa paribhaa.saa kartavyaa . kaani etasyaa.h paribhaa.saayaa.h prayojanaani . <V>prayojanam samaasataddhitavidhisvaraa.h</V> . samaasa . avatapenakulasthitam te etat udakevi;siir.nam te etat sagatikena sanakulena ca samaasa.h siddha.h bhavati . samaasa . taddhitavidhi . saa:nkuu.tinam vyaavakro;sii . samghaataat taddhitopatti.h siddhaa bhavati . taddhitavidhi . svara . duuraat aagata.h duuraadaagata.h iti . anta.h thaathagha;nktaajabitrakaa.naam iti e.sa.h svara.h siddha.h bhavati . k.rdgraha.ne gatikaarakapuurvasya api graha.nam bhavati iti na do.sa.h bhavati . saa tarhi e.saa paribhaa.saa kartavyaa . na kartavyaa . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati e.saa paribhaa.sa iti yat ayam gati.h anantara.h iti anantaragraha.nam karoti .
(1.4.14) P I.318.20 - 319.6  R II.361 - 362	antagraha.nam kimartham na supti:n padam iti eva ucyate . kena idaaniim tadantaanaam bhavi.syati . tadantavidhinaa . ata.h uttaram pa.thati . <V>padasa;nj;naayaam antavacanam anyatra sa;nj;naavidhau pratyayagraha.ne tadantavidhiprati.sedhaartham</V> . padasa;nj;naayaam antagraha.nam kriyate j;naapakaartham . kim j;naapyam . etat j;naapayati aacaarya.h anyatra sa;nj;naavidhau pratyayagraha.ne tadantavidhi.h na bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . taraptamau gha.h . taraptamabantasya ghasa;nj;naa na bhavati . kim ca syaat . kumaarii gauritaraa . ghaadi.su nadyaa.h hrasva.h bhavati iti hrasvatvam prasajyeta . yadi etat j;naapyate sanaadyantaa.h dhaatava.h iti antagraha.nam kartavyam . k.rttaddhitasamaasaa.h ca iti antagraha.nam kartavyam . idam t.rtiiyam j;naapakaartham . dve taavat kriyete nyaase eva . yat api ucyate k.rttaddhitasamaasaa.h ca iti antagraha.nam kartavyam iti . na kartavyam . arthavat iti vartate k.rttaddhaantam ca eva arthavat na kevalaa.h k.rta.h taddhitaa.h vaa .
(1.4.15) P I.319.8 - 9  R II.363	kimartham idam ucyate na subantam padam iti eva siddham . niyamaartha.h ayamaarambha.h . naantameva kye padasa;nj;nam bhavati na anyat . kva maa bhuut . vaacyati srucyati . 
(1.4.17) P I.319.11 - 22  R II.363 - 364	asarvanaamasthaane iti ucyate . tatra te raajaa tak.saa asarvanaamasthaane iti padasa;nj;naayaa.h prati.sedha.h prasajyeta . na aprati.sedhaat . na ayam prasajyaprati.sedha.h sarvanaamasthaane na iti . kim tarhi . paryudaasa.h ayam yat anyat sarvanaamasthaanaat iti . sarvanaamasthaane avyaapaara.h . yadi kena citpraapnoti tena bhavi.syati . puurve.na ca praapnoti . apraapte.h vaa . atha vaa anantaraa yaa praapti.h saa prati.sidhyate . kuta.h etat . antarasya vidhi.h vaa bhavati prati.sedha.h vaa iti . puurvaa praapti.h aprati.siddhaa tayaa bhavi.syati . nanu ca iyam praapti.h puurvaam praaptim baadhate . na utsahate prati.siddhaa satii baadhitum . atha vaa yogavibhaaga.h kari.syate . svaadi.su puurvam padasa;nj;nam bhavati . tata.h sarvanaamasthaane ayacipuurvam padasa;nj;nam bhavati . tato bham . bhasa;nj;nam ca bhavati yajaadau asarvanaamasthaane iti . yadi tarhi sau api padam bhavati eca.h plutavikaare padaantagraha.nam coditam iha maa bhuut bhadram karo.si gau.h iti tasmin kriyamaa.ne api praapnoti . vaakyapadayo.h antyasya iti evam tat . bhuvadvadbhya.h dhaarayadbhya.h etayo.h padasa;nj;naa vaktavyaa . bhuvadvadbhya.h dhaarayadvadbhya.h .
(1.4.18) P I.320.2 - 14  R II.365 - 366	<V>bhasa;nj;naayaam uttarapadalope .sa.sa.h prati.sedha.h</V> . bhasa;nj;naayaam uttarapadalope .sa.sa.h prati.sedha.h vaktavya.h . anukampita.h .sa.da.dguli.h .sa.dika.h . <V>siddham aca.h sthaanivattvaat</V> . siddham etat . katham . aca.h sthaanivadbhaavaat bhasa;nj;naa na bhavi.syati . iha api tarhi praapnoti . vaagaa;siirdatta.h vaacika.h iti . vak.syati etat : siddham ekaak.sarapuurvapadaanaam uttarapadalopavacanaat iti . iha api tarhi praapnoti .sa.da.dguli.h .sa.dika.h iti . vak.syati etat : .sa.sa.h .thaajaadivacanaat siddham iti . <V>nabho:ngiromanu.saam vati upasamkhyaanam</V> . nabho:ngiromanu.saam vati upasamkhyaanam kartavyam . nabhasvat a:ngirasvat manu.svat . <V>v.r.sa.n vasva;svayo.h</V> . v.r.sa.n iti etasya vasva;sayo.h bhasa;nj;naa vaktavyaa . v.r.sa.nvasu.h v.r.sa.na;svasya yat ;sira.h v.r.sa.na;svasya mene .
(1.4.19) P I.320.16 - 21  R II.366 - 367	arthagraha.nam kimartham na tasau matau iti eva ucyeta . tasau matau iti iyati ucyamaane ihaiva syaat payasvaan ya;sasvaan . iha na syaat payasvii ya;sasvii . arthagraha.ne puna.h kriyamaa.ne matupi ca siddham bhavati ya.h ca nya.h tena samaanaartha.h tasmin ca . yadi arthagraha.nam kriyate payasvaan ya;sasvaan atra na praapnoti . kim kaara.nam . na hi matup matvarthe vartate . matup api matvarthe vartate . tat yathaa devadatta;saalaayaam braahma.naa aaniiyantaam iti ukte yadi devadatta.h pi braahma.na.h bhavati sa.h api aaniiyate .
(1.4.20) P I.320.23  R II.367	ubhayasa;nj;naanyapi iti vaktavyam . sa.h su.s.thubhaa sa.h .rkvataa ga.nena .
(1.4.21.1) P I.321.2 - 27  R II.368 - 372	bahu.su bahuvacanam iti ucyate . ke.su bahu.su . arthe.su . yadi evam v.rk.sa.h plak.sa.h atra api praapnoti . bahava.h te arthaa.h muulam skandha.h phalam palaa;sam iti . evam tarhi ekavacanam dvivacanam bahuvacanamiti ;sabdasa;nj;naa.h etaa.h . ye.su arthe.su svaadaya.h vidhiiyante te.su bahu.su . ke.su ca arthe.su svaadaya.h vidhiiyante . karmaadi.su . na vai karmaadaya.h vibhaktyarthaa.h . ke tarhi . ekatvaadaya.h . ekatvaadi.su api vai vibhakyarthe.su ava;syam karmaadaya.h nimittatvena upaadeyaa.h . karma.na.h ekatve karma.na.h dvitve karma.na.h bahutve iti . sa.h tarhi tathaa nirde;sa.h kartavya.h . na hi antare.na bhaavapratyayam gu.napradhaana.h bhavati nirde;sa.h . iha ca : iti eke manyante , tat eke manyante iti paratvaat ekavacanam praapnoti . bahu.su bahuvacanam iti e.sa.h yoga.h para.h kari.syate . suutraviparyaasa.h k.rta.h bhavati . iha ca : bahu.h odana.h , bahu.h suupa.h iti paratvaat bahuvacanam praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . yat taavat ucyate na hi antare.na bhaavaprayayam gu.napradhaana.h bhavati nirde;sa.h iti tan na . antare.na api bhaavapratyayam gu.napradhaana.h bhavati nirde;sa.h . katham . iha kadaa cit gu.na.h gu.nivi;se.saka.h bhavati . tat yathaa pa.ta.h ;sukla.h iti . kadaa cit ca gu.ninaa gu.na.h vypadi;syate . pa.thasya ;sukla.h iti . tat yadaa taavat gu.na.h gu.nivi;se.saka.h bhavati pa.ta.h ;sukla.h iti tadaa saamaanaadhikara.nyam gu.nagu.nino.h . tadaa na antare.na bhaavapratyayam gu.napradhaana.h bhavati nirde;sa.h . yadaa tu gu.ninaa gu.na.h vyapadi;syate pa.tasya ;sukla.h iti svapradhaana.h tadaa gu.na.h bhavati . tadaa dravye .sa.s.thii . tadaa antare.na bhaavapratyayam gua.napradhaana.h bhavati nirde;sa.h . na ca iha vayam ekatvaadibhi.h karmaadiin vi;se.sayi.syaama.h . kim tarhi . karmaadibhi.h ekatvaadiin vi;se.sayi.syaama.h . katham . ekasmin ekavacanam . kasyaikasmin . karma.na.h . dvayo.h dvivacanam . kayo.h dvayo.h . karma.no.h . bahu.su bahuvacanam . ke.saam bahu.su . karma.naam iti . katham bahu.su bahuvacanamiti . etat eva j;naapayati aacaarya.h naanaadhikara.navaacii ya.h bahu;sabda.h tasya idam graha.nam na vaipulyavaacina.h iti . kim etasya j;naapane prayojanam . yat uktam bahu.h odana.h bahu.h suupa.h iti paratvaat bahuvacanam praapnoti iti sa do.sa.h na bhavati . yat apyucyate iti eke manyante tat eke manyanta iti paratvaat ekavacanam praapnoti iti na e.sa.h do.sa.h . eka;sabda.h ayam bahvartha.h . asti eva samkhyaavaacii . tat yathaa eka.h dvau bahava.h iti . asti asahaayavaacii . tat yathaa ekaagnaya.h ekahalaani ekaakibhi.h k.sudrakai.h jitam iti . asti anyaarthe vartate . tat yathaa sadhamaada.h dyumna.h ekaa.h taa.h . anyaa.h iti artha.h . tat ya.h anyaarthe vartate tasya e.sa.h prayoga.h .
(1.4.21.2) P I.322.1 - 25  R II.372 - 375	kimartham puna.h idam ucyate . <V>supti:naam avi;se.savidhaanaat d.r.staviprayogatvaat ca niyamaartham vacanam</V> . supa.h avi;se.se.na praatipadikamaatraat vidhiiyante . ti:na.h avi;se.se.na dhaatumaatraat vidhiiyante . tatra etat syaat yadi apyavi;se.se.na vidhiiyante na eva viprayoga.h lak.syate iti . d.r.s.taviprayogatvaat ca . d.r;syate khalu api viprayoga.h . tadyathaa : ak.sii.ni me dar;saniiyaani , paadaa.h me sukumaaraa.h iti . supti:no.h avi;se.savidhaanaat d.r.s.taviprayogatvaat ca vyatikara.h praapnoti . i.syate ca avyatikara.h syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti niyamaartham vacanam . evamartham idam ucyate . atha etasmin niyamaarthe sati kim puna.h ayam pratyayaniyama.h : ekasmin eva ekavacanam , dvayo.h eva dvivacanam , bahu.su eva bahuvacanam iti . aahosvit arthaniyama.h : ekasmin ekavacanam eva , dvayo.h dvivacanam eva , bahu.su bahuvacanam eva iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>tatra pratyayaniyame avyayaanaam padasa;nj;naabhaava.h asubantatvaat</V> . tatra pratyayaniyame avyayaanaam padasa;nj;naa na praapnoti . uccai.h niicai.h iti . kim kaara.nam . asubantatvaat . <V>arthaniyame siddham</V> . arthaniyame siddham bhavati . astu arthaniyama.h . atha vaa puna.h astu pratyayaniyama.h . nanu ca uktam : tatra pratyayaniyame avyayaanaam padasa;nj;naabhaava.h asubantatvaat iti . na e.sa.h do.sa.h . <V>supaam karmaadaya.h api arthaa.h sa:nkhyaa ca eva tathaa ti:naam</V> . supaam sa:nkhyaa ca eva artha.h karmaadaya.h ca . tathaa ti:naam . <V>prasiddha.h niyama.h tatra</V> . prasiddha.h tatra niyama.h . <V>niyama.h prak.rte.su vaa</V> . atha vaa prak.rtaan arthaan apek.sya niyama.h . ke ca prak.rtaa.h . ekatvaadaya.h . ekasmin eva ekavacanam na dvayo.h na bahu.su . dvayo.h eva dvivacanam naikasmin na bahu.su . bahu.su eva bahuvacanam na dvayo.h na ekasmin iti . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati utpadyante avyayebhya.h svaadaya.h iti yat ayam avyayaat aapsupa.h iti avyayaat lukam ;saasti .
(1.4.23.1) P I.323.2 - 324.5  R II.376 - 379	kim idam kaarake iti . sa;nj;naanirde;sa.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . iha hi vyaakara.ne ye vaa ete loke pratiitapadaarthakaa.h ;sabdaa.h tai.h nirde;saa.h kriyante pa;su.h apatyam devataa iti yaa.h vaa etaa.h k.rtrimaa.h .tighughabhasa;nj;naa.h taabhi.h . na ca ayam loke dhruvaadiinaam pratiitapadaarthaka.h ;sabda.h na khalu api k.rtrimaa sa;nj;naa anyatra avidhaanaat . sa;nj;naadhikaara.h ca ayam . tatra kim anyat ;sakyam vij;naatum anyat ata.h sa;nj;naayaa.h . <V>kaarake iti sa;nj;naanirde;sa.h cetsa;nj;nina.h api nirde;sa.h</V> . kaarake iti sa;nj;naanirde;sa.h cetsa;nj;nina.h api nirde;sa.h kartavya.h . saadhakam nirvartakam kaarakasa;nj;nam bhavati iti vaktavyam . <V>itarathaa hi ani.s.taprasa:nga.h graamasya samiipaat aagacchati iti akaarakasya</V> . itarathaa hi ani.s.tam prasajyeta . akaarakasya api apaadaadanasa;nj;naa prasajyeta . kva . graamasya samiipaat aagacchati iti . na e.sa.h do.sa.h . na atra graama.h apaayayukta.h . kim tarhi . samiipam . yadaa ca graama.h apaayayukta.h bhavati bhavati tadaa apaadaanasa;nj;naa . tat yathaa graamaat aagacchati iti . <V>karmasa;nj;naaprasa:nga.h akathitasya braahma.nasya putram panthaanam p.rcchati iti</V> . karmasa;nj;naa ca praapnoti akathitasya . kva . braahma.nasya putram panthaanam p.rcchati iti . na e.sa.h do.sa.h . ayam akathita;sabda.h asti eva sa:nkiirtite vartate . tat yathaa ka.h cit kam cit sa;ncak.sya aaha asau atra akathita.h . asa.mkiirtita.h iti gamyate . asti apraadhaanye vartate . tat yathaa akathita.h asau graame akathita.h asau nagare iti ucyate ya.h yatra apradhaana.h bhavati . tat yadaa apraadhaanye akathit;sabda.h vartate tadaa e.sa.h do.sa.h karmasa;nj;naaprasa:nga.h akathitasya braahma.nasya putram panthaanam p.rcchati iti . <V>apaadaanam ca v.rk.sasya par.nam patati iti</V> . apaadaanasa;nj;naa ca praapnoti . kva . v.rk.sasya par.nam patati . ku.dyasya pi.n.da.h patati iti . <V>naa vaa apaayasyaavivak.sitatvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . apaayasya avivak.sitatvaat . na atra apaaya.h vivak.sita.h . kim tarhi . sambandha.h . yadaa ca apaaya.h vivak.sita.h bhavati bhavati tadaa apaadaanasa;nj;naa . tat yathaa . v.rk.saat par.nam patati iti . sambandhastu tadaa na vivak.sita.h bhavati . na j;naayate ka:nkasya vaa kurarasya vaa iti .
(1.4.23.2) P I.324.6 - 326.17  R II.379 - 386	ayam tarhi do.sa.h karmasa;nj;naaprasa:nga.h ca akathitasya braahma.nasya putram panthaanam p.rcchati iti . na e.sa.h do.sa.h . kaaraka.h iti mahatii sa;nj;naa kriyate . sa;nj;naa ca naama yata.h na laghiiya.h . kuta.h etat . laghvartham hi sa;nj;naakaara.nam . tatra mahatyaa.h sa;nj;naayaa.h kara.ne etatprayojanam anvarthasa;nj;naa yathaa vij;naayeta . karoti iti kaarakam iti . <V>anvartham iti cet akartari kart.r;sabdaanupapatti.h</V> . anvartham iti cet akartari kart.r;sabda.h na upapadyate . kara.nam kaarakam adhikara.nam kaarakam iti . <V>siddham tu pratikaarakam kriyaabhedaat pacaadiinaam kara.naadhikara.nayo.h kart.rbhaava.h</V> . siddha.h kara.naadhikara.nayo.h kart.rbhaava.h . kuta.h . pratikaarakam kriyaabhedaat pacaadiinaam . pacaadiinaam hi pratikaarakam kriyaa bhidyate . kim idam pratikaarakam iti . kaarakam kaarakam prati pratikaarakam . ka.h asau pratikaarakam kriyaabheda.h pacaadiinaam . <V>adhi;sraya.nodakaasecanata.n.dulaavapanaidhopadakar.sa.nikriyaa.h pradhaanasya kartu.h paaka.h</V> . adhi;sraya.nodakaasecanata.n.dulaavapanaidhopakar.sa.naadikriyaa.h kurvan eva devadatta.h pacati iti ucyate . tatra tadaa paci.h vartate . e.sa.h pradhaanakartu.h paaka.h . etat pradhaanakartu.h kart.rtvam . <V>dro.nam pacati aa.dhakam pacati ti sambhavanakriyaa dhaara.nakriyaa ca adhikara.nasya paaka.h</V> . dro.nam pacati aa.dhakam pacati iti sambhavanakriyaam dhaara.nakriyaam ca kurvatii sthaalii pacati iti ucatye . tatra tadaa paci.h vartate . e.sa.h dhikara.nasya paaka.h . etat adhikara.nasya kart.rtvam . <V>edhaa.h pak.syanti aa viklitte.h jvali.syanti iti jvalvanakriyaa kara.nasya paaka.h</V> . edhaa.h pak.syanti aa viklitte.h jvali.syanti iti kurvanti kaa.s.thaani pacanti iti ucyante . tatra tadaa paci.h vartate . e.sa.h kara.nasya paaka.h .etat kara.nasya kart.rtvam . <V>udyamananipaatanaani kartu.h chidikriyaa</V> . udyamananipaatanaani kurvan devadatta.h chinatti iti ucyate . tatra tadaa chidi.h vartate . e.sa.h pradhaanakartu.h cheda.h . etat pradhaanakartu.h kart.rtvam . <V>yat tat na t.r.nena tatpara;so.h chedanam</V> . yat tat samaane udyamane nipaatane ca para;sunaa chidyate na t.r.nena tat para;so.h chedanam . ava;syam ca etat evam vij;neyam . <V>itarathaa hi asit.r.nayo.h chedane avi;se.sa.h syaat</V> . ya.h hi manyata udyamananipaatanaat eva etat bhavati chinatti iti asit.r.nayo.h chedane na tasya vi;se.sa.h syaat . yat asinaa chidyate t.r.nena api tat chidyeta . <V>apaadaanaadiinaam tu aprasiddhi.h</V> . apaadaanaadiinaam kart.rtvasya aprasiddhi.h . yathaa hi bhavataa kara.naadhikara.nayo.h kart.rtvam nirdar;sitam na tathaa apaadaanaadiinaam kart.rtvam nidar;syate . <V>na vaa svatantraparatantratvaat tayo.h paryaaye.na vacanam vacanaa;srayaa ca sa;nj;naa</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . svatantraparatantratvaat . sarvatra eva atra svaatantryam paaratantryam ca vivak.sitam . tayo.h paryaaye.na vacanam . tayo.h svaatantryapaaratantryayo.h paryaaye.na vacanam bhavi.syati . vacanaa;srayaa ca sa;nj;naa bhavi.syati . tat yathaa . balaahakaat vidyotate . balaahake vidyotate . balaahaka.h vidyotate iti . kim tarhi ucyate apaadaanaadiinaam tu aprasiddhi.h iti . evam tarhi na bruuma.h apaadaanaadiinaam kart.rtvasya aprasiddhi.h iti . paryaaptam kara.naadhikara.nayo.h kart.rtvam nidar;sitam apaadaaniinaam kart.rtvanirdar;sanaaya . paryaapta.h hyeka.h pulaaka.h sthaalyaa.h nirdar;sanaaya . kim tarhi . sa;nj;naayaa.h aprasiddhi.h . yaavataa sarvatra eva atra svaatantryam vidyate paaratantryam ca tatra paratvaat kart.rsa;nj;naa eva praapnoti . atra api na vaa svatantryaparatantratvaat tayo.h paryaaye.na vacanam vacanaa;srayaa ca sa;nj;naa iti eva . yathaa puna.h idam sthaalyaa.h svaatantryam nidar;sitam sambhavanakriyaam dhaara.nakriyaam ca kurvatii sthaalii svatantraa iti kva idaaniim paratantraa syaat . yat tat prak.saalanam parivartanam vaa . na vai evamartham sthaalii upaadiyate prak.saalanam parivartanam ca kari.syaami iti . katham tarhi . sambhavanakriyaam dhaara.nakriyaam ca kari.syati iti . tatra ca sau svatantraa . kva idaaniim paratantraa . evam tarhi sthaaliisthe yatne kathyamaane sthaalii svatantraa kart.rsthe yatne kathyamaane paratantraa . nanu ca bho.h kart.rsthe api vai yatne kathyamaane sthaalii sambhavanakriyaam dhaara.nakriyaam ca karoti . tatra asau svatantraa . kva idaaniim paratantraa . evam tarhi pradhaanena samavaaye sthaalii paratantraa vyavaaye svatantraa . tat yathaa amaatyaadiinaam raaj;naa saha samavaaye paaratantryam vyavaaye svaatantryam . kim puna.h pradhaanam . kartaa .katham puna.h j;naayate kartaa pradhaanam iti . yat sarve.su saadhane.su samnihite.su kartaa pravartayitaa bhavati . nanu ca bho.h pradhaanena api vai samavaaye sthaalyaa.h anenaartha.h adhikara.nam kaarakam iti . na hi kaarakam iti anena adhikara.natvam uktam adhikara.namiti vaa kaarakatvam . ubhau ca anyonyavi;se.sakau bhavata.h . katham . ekadravyasamavaayitvaat . tat yathaa gaargya.h devadatta.h iti . na hi gaargya.h iti anena devadattatvam uktam devadatta.h iti anena vaa gaargyatvam . ubhau ca anyonyavi;se.sakau bhavata.h ekadravyasamavaayitvaat . evam tarhi saamaanyabhuutaa kriyaa vartate tasyaa.h nirvartakam kaarakam . atha vaa yaavat bruuyaat kriyaayaamiti taavat kaarake iti . evam ca k.rtvaa nirde;sa.h upapanna.h bhavati kaarake iti . itarathaa hi kaarake.su iti bruuyaat .
(1.4.24.1) P I.326.19 - 19 - 327.21  R II.387 - 392	dhruvam iti kimartham . graamaat aagacchati ;saka.tena . na etat asti . kara.nasa;nj;naa atra baadhikaa bhavi.syati . idam tarhi graamaat aagacchan ka.msapaatryaam paa.ninaa odanam bhu:nkte iti . atra api adhikara.nasa;nj;naa baadhikaa bhavi.syati . idam tarhi v.rk.sasya par.nam patati . ku.dyasya pi.n.da.h patiti iti . <V>jugupsaaviraamapramaadaarthaanaam upasamkhyaanam</V> . jugupsaaviraamapramaadaarthaanaam upasamkhyaanam kartavyam . jugupsaa . adharmaat jugupsate . adharmaat biibhatsate . viraama | dharmaat viramati . dharmaat nivartate . pramaada . dharmaat pramaadyati . dharmaat muhyati . iha ca upasamkhyaanam kartavyam . saamkaa;syakebhya.h paa.taliputrakaa.h abhiruupataraa.h iti . tat tarhi idam vaktavyam . na vaktavyam . iha taavat adharmaat jugupsate adharmaat biibhatsate iti . ya.h e.sa.h manu.sya.h prek.saapuurvakaarii bhavati sa.h pa;syati du.hkha.h adharma.h na anena k.rtyam asti iti . sa.h buddhyaa sampraapya nivartate . tatra dhruvamapaaye apaadaanam iti eva siddham . iha ca dharmaat viramati dharmaat nivartate iti dharmaat pramaadyati dharmaat muhyati iti . ya.h e.sa.h manu.sya.h sambhinnabuddhi.h bhavati sa.h pa;syati na idam kim cit dharma.h naama na enam kari.syaami iti . sa.h buddhyaa sampraapya nivartate . tatra dhruvamapaaye apaadaanam iti eva siddham . iha ca saamkaa;syakebhya.h paa.taliputrakaa.h abhiruupataraa.h iti . ya.h tai.h saamyam gatavaan bhavati sa.h etatprayu:nkte . <V>gatiyukte.su apaadaanasa;nj;naa na papadyate adhruvatvaat</V> . gatiyukte.su apaadaanasa;nj;naa na upapadyate . a;svaat trastaat patita.h . rathaat praviitaat patita.h . saarthaat gacchata.h hiina.h iti . kim kaara.nam . adhruvatvaat . <V>na vaa adhrauvyasya avivik.sitatvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . adhrauvyasya avivak.sitatvaat . na atra adhrauvyam vivak.sitam . kim tarhi . dhrauvyam . iha taavat a;svaat trastaat patita.h iti . yat tada;sve a;svatvam aa;sugaamitvam tat dhruvam tat ca vivak.sitam . rathaat praviitaat patita.h iti yat tat rathe rathatvam ramante asmin ratha.h iti tat dhruvam tat ca vivak.sitam . saarthaat gacchata.h hiina.h iti yat tatsaarthe saarthatvam sahaarthiibhaava.h tat dhruvam tat ca vivak.siktam . yadi api taavat atra etat ;sakyate vaktum ye tu ete atyantagatiyuktaa.h tatra katham . dhaavata.h patita.h . tvaramaa.naat patita.h iti . atra api na vaa adhrauvyasya avivak.sitatvaat iti eva siddham . katham puna.h sata.h naama avivak.saa syaat . sata.h api avivak.saa bhavati . tat yathaa alomikaa e.dakaa . anudaraa kanya iti . asata.h ca vivak.saa bhavati . samudra.h ku.n.dikaa . vindhya.h vardhitakam iti . 
(1.4.24.2) P I.327.23 - 328.3  R II.392 - 393	ayam yoga.h ;sakya.h avaktum . katham v.rkebhya.h bibheti dasyubhya.h bibheti caurebhya.h traayate dasyubhya.h traayate iti . iha taavat v.rkebhya.h bibheti dasyubhya.h bibheti iti . ya.h e.sa.h manu.sya.h prek.saapuurvakaarii bhavati sa.h pa;syati yadi maam v.rkaa.h pa;syanti dhruva.h me m.rtyu.h iti . sa.h buddhyaa sampraapya nivartate . tatra dhruvam apaaye apaadaanam iti eva siddham . iha caurebhya.h traayate dasyubhya.h traayate iti . ya.h e.sa.h manu.sya.h prek.saapuurvakaarii bhavati sa.h pa;syati yadi imam pa;syanti dhruvam asya vadhabandhaparikle;saa.h iti . sa.h buddhyaa sampraapya nivartate . tatra dhruvam apaaye apaadaanam iti eva siddham .
(1.4.26) P I.328.5 - 8  R II.393	ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham adhyayanaat paraajayate iti . ya.h e.sa.h manu.sya.h prek.saapuurvakaarii bhavati sa.h pa;syati du.hkham adhyayanam durdharam ca gurava.h ca durupacaaraa.h iti . sa.h buddhyaa sampraapya nivartate . tatra dhruvam apaaye apaadaanam iti eva siddham .
(1.4.27) P I.328.10 - 24  R II.393 - 395	kim udaahara.nam . maa.sebhya.h gaa.h vaarayati . bhaved yasya maa.saa.h na gaava.h tasya maa.saa.h iipsitaa.h syu.h . yasya tu khalu gaava.h na maa.saa.h katham tasya maa.saa.h iipsitaa.h syu.h . tasya api maa.saa.h eva iipsitaa.h . aata.h ca iipsitaa.h yavebhy.h gaa.h vaarayati . iha kuupaat andham vaarayati iti kuupe apaadaanasa;nj;naa na praapnoti . na hi tasya kuupa.h iipsita.h . ka.h tarhi . andha.h . tasya api kuupa.h eva iipsita.h . pa;syati ayam andha.h kuupam maa praapat iti . atha vaa yathaa eva asya anyatra apa;syata.h iipsaa evam kuupe api . iha agne.h maa.navakam vaarayati iti maa.navake apaadaanasa;nj;naa praapnoti . karmasa;nj;naatra baadhikaa bhavi.syati . agnau api tarhi baadhikaa syaat . tasmaat vaktavyam karma.na.h yat iipsitam iti iipsitepsitam iti vaa . <V>vaara.narthe.su karmagraha.naanarthakyam kartu.h iipsitatamam karma iti vacanaat</V> . vaara.naarthe.su karmagraha.nam anarthakam . kim kaara.nam . kartu.h iipsitatamam karma iti vacanaat . kartu.h iipsitatamam karma iti eva siddham . ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham maa.sebhya.h gaa.h vaarayati iti . pa;syati ayam yadi imaa.h gaava.h tatra gacchanti dhruvam sasyavinaa;sa.h sasyavinaa;se adharma.h ca eva raajabhayam ca . sa.h buddhyaa sampraapya nivartate . tatra dhruvam apaaye apaadaanam iti eva siddham .
(1.4.28) P I.329.2 - 4  R II.396	ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham upaadhyaayaat antardhatte iti . pa;syati ayam yadi maam upaadhyaaya.h pa;syati dhruvam pre.sa.nam upaalambha.h vaa iti . sa.h buddhyaa sampraapya nivartate . tatra dhruvam apaaye apaadaanam iti eva siddham .
(1.4.29) P I.329.6 - 22  R II.396 - 398	upayoge iti kimartham . na.tasya ;s.r.noti . granthikasya ;s.r.noti . upayoge iti ucyamaane api atra praapnoti . e.sa.h api hi upayoga.h . aata.h ca upayoga.h yat aarambhakaa.h ra:ngam gacchanti na.tasya ;sro.syaama.h , granthikasya ;sro.syaama.h iti . evam tarhi upayoge iti ucyate sarva.h ca upayoga.h . tatra prakar.sagati.h vij;naasyate : saadhiiya.h ya.h upayoga.h iti . ka.h ca saadhiiya.h . ya.h granthaarthayo.h . atha vaa upayoga.h ka.h bhavitum arhati . ya.h niyamapuurvaka.h . tat yathaa upayuktaa.h maa.navakaa.h iti ucyante ye ete niyamapuurvakam adhiitavanta.h bhavanti . kim puna.h aakhyaataa anupayoge kaarakam aahosvit akaarakam . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>aakhyaataa anupayoge kaarakam iti cet akathitvaat karmasa;nj;naaprasa:nga.h</V> . aakhyaataa anupayoge kaarakam iti cet akathitvaat karmasa;nj;naa praapnoti . astu tarhi akaarakam . <V>akaarakam iti cet upayogavacanaanarthakyam</V> . yadi akaarakam upayogavacanam anarthakam . astu tarhi kaarakam . nanu ca uktam aakhyaataa anupayoge kaarakam iti cet akathitatvaat karmasa;nj;naaprasa:nga.h iti . na e.sa.h do.sa.h . pariga.nanam tatra kriyate . duhiyaacirudhipracchibhik.sici;naam iti . ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham upaadhyaayaat adhiite iti . apakraamati tasmaat tadadhyayanam . yadi apakraamati kim na atyantaaya apakraamati . sattatatvaat . atha vaa jyotirvat j;naanaani bhavanti .
(1.4.30) P I.329.24 - 330.2  R II.399	ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham gomayaat v.r;scika.h jaayate . golomaavilomabhya.h durvaa.h jaayante iti . apakraamanti taa.h tebhya.h . yadi apakraamati kim na atyantaaya apakraamati . santatatvaat . atha vaa anyaa.h canyaa.h ca praadurbhavanti .
(1.4.31) P I.330.4 - 6  R II.399	ayam api yoga.h ;sakya.h avaktum . katham himavata.h ga:ngaa prabhavati iti . apakraamanti taa.h tasmaat aapa.h . yadi apakraamati kim na atyantaaya apakraamati . santatatvaat . atha vaa anyaa.h canyaa.h ca praadurbhavanti .
(1.4.32.1) P I.330.8 - 17  R II.400 - 401	karmagraha.nam kimartham . yam abhipraiti sa.h sampradaanam iti iyati ucyamaane karma.na.h eva sampradaanasa;nj;naa prasajyeta . karmagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . karma nimittatvena aa;sriiyate . atha yamsagraha.nam kimartham . karma.naa abhipraiti sampradaanam iti iyati ucyamaane abhiprayata.h eva sampradaanasa;nj;naa prasajyeta . yamsagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . yamsagraha.naat abhiprayata.h sampradaanasa;nj;naa nirbhajyate . atha abhipragraha.nam kimartham . karma.naa yam eti sa sampradaanam iti iyati ucyamaane yam eva sampratyeti tatra eva syaat . upaadhyaayaaya gaam dadaati iti . iha na syaat . upaadhyaayaaya gaam adaat . upaadhyaayaaya gaam daasyati iti . abhipragraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . abhi.h aabhimukhye vartate pra;sabda.h aadikarma.ni . tena yam ca abhipraiti yam ca abhiprai.syati yam ca abhipraagaad aabhimukhyamaatre sarvatra siddham bhavati .
(1.4.32.2) P I.330.18 - 331.4  R II.401 - 403	kriyaagraha.nam api kartavyam . iha api yathaa syaat . ;sraaddhaaya nigarhate . yuddhaaya sannahyate . patye ;sete iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . katham . kriyaam hi loke karma iti upacaranti . kaam kriyaam kari.syasi . kim karma kari.syasi iti . evam api kartavyam . k.rtrimaak.rtrimayo.h k.rtrime sampratyaya.h bhavati . kriyaa api k.rtrimam karma . na sidhyati . kartu.h iipsitatamam karma iti ucyate katham ca naama kriyayaa kriyaa iipsitatamaa syaat . kriyaa api kriyayaa iipsitatamaa bhavati . kayaa kriyayaa . sandar;sanakriyayaa vaa praarthayatikriyayaa vaa adhyavasyatikriyayaa vaa . iha ya.h e.sa.h manu.sya.h prek.saapuurvakaarii bhavati sa.h buddhyaa taavat kamcidartham sampa;syati sand.r.s.te praarthanaa praarthanaayaam adhavasaaya.h adhyavasaaye aarambha.h aarambhe nirv.rtti.h nirv.rttau phalaavaapti.h . evam kriyaa api k.rtrimam karma . evam api karma.na.h kara.nasa;nj;naa vaktavyaa sampradaanasya ca karmasa;nj;naa . pa;sunaa rudram yajate . pa;sum rudraaya dadaati iti artha.h . agnau kila pa;su.h prak.sipyate tat rudraaya pahriyate iti .
(1.4.37) P I.331.6 - 9  R II.403 - 404	kimete ekaarthaa.h aahosvit naanaarthaa.h . kim ca ata.h . yadi ekaarthaa.h kimartham p.rthak nirdi;syante . atha naanaarthaa.h katham kupinaa ;sakyante vi;se.sayitum . evam tarhi naanaarthaa.h kupau tu e.saam saamaanyam asti . na hi akupita.h krudhyate na vaa akupita.h druhyati na vaa akupita.h iir.syati na vaa akupita.h asuuyati .
(1.4.42) P I.331.11 - 332.3  R II.404 - 406	tamagraha.nam kimartham na saadhakam kara.nam iti eva ucyeta .saadhakam kara.nam iti iyati ucyamaane sarve.saam kaarakaa.naam kara.nasa;nj;naa prasajyeta . sarvaa.ni hi kaarakaa.ni saadhakaani . tamagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . na etat asti prayojanam . puurvaa.h taavat sa;nj;naa.h apavaadatvaat baadhikaa.h bhavi.syanti paraa.h paratvaat ca anavakaa;satvaat ca . iha tarhi dhanu.saa vidhyati apaayayuktatvaat ca apaadaanasa;nj;naa saadhakatvaat ca kara.nasa;nj;naa praapnoti . tamagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . evam tarhi lokata.h etat siddham . tat yathaa . loke abhiruupaaya udakamaaneyam abhiruupaaya kanyaa deyaa iti na ca anabhiruupe prav.rtti.h asti . tatra abhiruupatamaaya iti gamyate . evam iha api saadhakam kara.nam iti ucyate sarvaa.ni ca kaarakaa.ni saadhakaani na ca asaadhake prav.rtti.h asti . tatra saadhakatamam iti vij;naasyate . evam tarhi siddhe sati yat tamagraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h kaarakasa;nj;naayaam taratamayoga.h na bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . apaadaanam aacaarya.h kim nyaayyam manyate . yatra sampraapya niv.rtti.h . tena iha eva syaat graamaat aagacchati nagaraat aagacchati iti . saa:nkaa;syakebhya.h paa.taliputrakaa.h abhiruupataraa.h iti atra na syaat . kaarakasa;nj;naayaam taratamayoga.h na bhavati iti atra api siddham bhavati . tathaa aadhaaram aacaarya.h kim nyaayyam manyate . yatra k.rtsna.h aadhaaraatmaa vyaapta.h bhavati . tena iha eva syaat tile.su tailam dadhni sarpi.h iti . ga:ngaayaam gaava.h kuupe gargarkulam iti atra na syaat . kaarakasa;nj;naayaam taratamayoga.h na bhavati iti atra api siddham bhavati .
(1.4.48) P I.332.5 - 8  R II.406 - 407	<V>vase.h a;syarthasya prati.sedha.h</V> . vase.h a;syarthasya prati.sedha.h vaktavya.h . graama upavasati iti . sa.h tarhi vaktavya.h . na vaktavya.h . na atra upapuurvasya vase.h graama.h adhikara.nam . kasya tarhi . anupasargasya . graame asau vasan triraatram upavasati iti .
(1.4.49.1) P I.332.10 - 13  R II.407	tamagraha.nam kimartham . kartu.h iipsitam karma iti iyati ucyamaane iha: agne.h maa.navakam vaarayati iti maa.navake apaadaanasa;nj;naa prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . karmasa;nj;naa tatra baadhikaa bhavi.syati . agnau api tarhi baadhikaa syaat . iha puna.h tamagraha.ne kriyamaa.ne tat upapannam bhavati yat uktam vaara.naarthe.su karmagraha.naanarthakyam kartu.h iipsitatamam karma iti vacanaat iti .
(1.4.49.2) P I.332.14 - 25  R II.408 - 409	iha ucyate odanam pacati iti . yadi odana.h pacyeta dravyaantarama bhinirvarteta . na e.sa.h do.sa.h . taadarthyaat taacchabdyam bhavi.syati . odanaarthaa.h ta.n.dulaa.h odana.h iti . atha iha katham bhavitavyam ta.n.dulaan odanam pacati iti aahosvit ta.n.dulaanaam odanam pacati iti . ubhyathaa api bhavitavyam . katham . iha hi ta.n.dulaan odanam pacati iti dvyartha.h paci.h . ta.n.dulaan pacan odanam nirvartayati iti . iha idaniim ta.n.dulaanaam odanam pacati iti dvyartha.h ca eva paci.h vikaarayoge ca .sa.s.thii . ta.n.dulavikaaram odanam nirvartayati iti . iha ka.h cit kam cidaamantrayate siddham bhujyataam iti . sa.h aamantrayamaa.na.h aaha prabhuutam bhuktam asmaabhi.h iti . aamantrayamaa.na.h aaha dadhi khalu bhavi.syati paya.h khalu bhavi.syati . aamantryamaa.na.h aaha dadhnaa khalu bhu;njiiya payasaa khalu bhu;njiiya iti . atra karmasa;nj;naa praapnoti . tat hi tasya iipsitatamam bhavati . tasya api odana.h eva eva iipsitatama.h na tu gu.ne.su asya anurodha.h . tat yathaa bhu;njiiya aham odanam yadi m.rduvi;sada.h syaat iti evam iha api dadhigu.nam odanam bhu;njiiya payogu.namodanam bhu;njiiya iti .
(1.4.49.3) P I.333.1 - 11  R II.410 - 411	<V>iipsitasya karmasa;nj;naayaam nirv.rttasya kaarakatve karmasa;nj;naaprasa:nga.h kriyepsitatvaat</V> . iipsitasya karmasa;nj;naayaam nirv.rttasya kaarakatve karmasa;nj;naa na praapnoti . gu.dam bhak.sayati iti . kim kaara.nam . kriyepsitatvaat . kriyaa tasya iipsitaa . <V>na vaa ubhayepsitatvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . ubhayepsitatvaat . ubhayam tasya iipsitam . aata.h ca ubhayam yasya hi gu.dabhak.sa.ne buddhi.h prasaktaa bhavati na asau lo.s.tam bhak.sayitvaa k.rtii bhavati . yadi api taavat atra etat ;sakyate vaktum ye tu ete raajakarmi.na.h manu.syaa.h te.saam ka.h cit kam cit aaha ka.tam kuru iti . sa aaha na aham ka.tam kari.syaami gha.ta.h mayaa aah.rta.h iti . tasya kriyaamaatram iipsitam . yadi api tasya kriyaamaatram iipsitam ya.h tu asau pre.sayati tasya ubhayam iipsitam iti .
(1.4.50) P I.333.13 - 23  R II.411 - 412	kim udaahara.nam . vi.sam bhak.sayati iti . na etat asti . puurve.na api etat sidhyati . na sidhyati . kartu.h iipsitatamam karma iti ucyate kasya ca naama vi.sabhak.sa.nam iipsitam syaat . vi.sabhak.sa.nam api kasya cit iipsitam bhavati . katham . iha ya.h e.sa.h manu.sya.h du.hkhaarta.h bhavati sa.h anyaani du.hkhaani anuni;samya vi.sabhak.sa.nam eva jyaaya.h manyate . aata.h ca iipsitam yat tat bhak.sayati . yat tarhi anyat kari.syaami iti anyat karoti tat udaahara.nam . kim puna.h tat . graamaantaram ayam gacchan cauraan pa;syati ahim la:nghayati ka.n.takaan m.rdnaati . iha iipsitasya api karmasa;nj;naa aarabhyate aniipsitasya api . yat idaaniim na eva iipsitamam na api aniipsitam tatra katham bhavitavyam . graamaantaram ayam gacchan v.rk.samuulaani upasarpati ku.dyamuulaani upasarpati iti . atra api siddham . katham . aniipsitam iti na ayam prasajyaprati.sedha.h iipsitam na iti . kim tarhi . paryudaasa.h ayam yat anyat iipsitaat tat aniipsitam iti . anyat ca etat iipsitaat yat na eva iipsitam na api aniipsitam iti .
(1.4.51.1) P I.333.25 - 334.15  R II.413 - 418	kena akathitam . apaadaanaadibhi.h vi;se.sakathaabhi.h . kim udaahara.nam . <V>duhiyaacirudhiprachibhik.sici;naam upayoganimittam apuurvavidhau bruvi;saasigu.nena ca yatsacate tat akiirtitam aacaritam kavinaa</V> . duhi : gaam dogdhi paya.h . na etat asti . kathitaa atra puurvaa apaadansa;nj;naa . duhi . yaaci : idam tarhi pauravam gaam yaacate iti . na etat asti . kathitaa atra puurvaa apaadansa;nj;naa . na yaacanaat eva apaaya.h bhavati . yaacita.h asau yadi dadaati tata.h apaayena yujyate . yaaci . rudhi : anvavaru.naddhi gaam vrajam . na etat asti . kathitaa atra puurvaa adhikara.nasa;nj;naa . rudhi . pracchi : maa.navakam panthaanam p.rcchati . na etat asti . kathitaa atra puurvaa apaadaanasa;nj;naa . na pra;snaat eva apaaya.h bhavati . p.r.sta.h asau yadi aacaa.s.te tata.h apaayena yujyate . pracchi . bhik.si : pauravam gaam bhik.sate . na etat asti . kathitaa atra puurvaa apaadaanasa;nj;naa . na bhik.sa.naat eva apaaya.h bhavati . bhik.sita.h asau yadi dadaati tata.h apaayena yujyate . bhik.si . ci;n : v.rk.sam avacinoti phalaani . na etat asti . kathitaa atra puurvaa apaadaanasa;nj;naa . bruvi;saasigu.nena ca yat sacate tat akiirtitam aacaritam kavinaa . bruvi;saasigu.nena ca yat sacate sambadhyate tat ca daahara.nam . kim puna.h tat . putram bruute dharmam . putram anu;saasti dharmam iti . na etat asti . kathitaa atra puurvaa sampradaanasa;nj;naa . tasmaat trii.ni eva udaahara.naani . pauravam gaam yaacate . maa.navakam panthaanam p.rcchati . pauravam gaam bhik.sate iti .
(1.4.51.2) P I.334.16 - 335.28  R II.418 - 424	atha ye dhaatuunaam dvikarmakaa.h te.saam kim kathite laadaya.h bhavanti aahosvit akathite . kathite laadaya.h . kathite laadibhi.h abhihite gu.namkarma.ni kaa kartavyaa . <V>kathite laadaya.h cet syu.h .sa.s.t.hiim kuryaat tadaa gu.ne</V> . kathite laadaya.h cet syu.h .sa.s.thii gu.nakarma.ni tadaa kartavyaa . duhyate go.h paya.h . yaacyate pauravasya kambala.h iti . katham . <V>akaarakam hyakathitatvaat</V> . akaarakam hi etat bhavati . kim kaara.nam . akathitatvaat . <V>kaarakam cet tu na akathaa</V> . atha kaarakam na akathitam . atha kaarake sati kaa kartavyaa . <V>kaarakam cet vijaaniiyaat yaam yaam manyeta saa bhavet</V> . kaarakam cet vijaanaatiiyaat yaa yaa praapnoti saa kartavyaa . duhyate go.h paya.h . yaacyate pauravaat kambala.h iti . <V>kathite abhihite tvavidhi.h tvamati.h gu.nakarma.ni laadividhi.h sapare</V> . kathite laadibhi.h abhihite tvavidhi.h e.sa.h bhavati . kim idam tvavidhi.h iti . tava vidhi.h tvavidhi.h . tvamati.h . kimidam tvamati.h iti . tava mati.h tvamati.h . na evam anye manyante . katham tarhi anye manyante . gu.nakarma.ni laadividhi.h sapare . gu.nakarma.ni laadividhiya.h bhavanti saha pare.na yogena . gatibuddhipratyavasaanaartha;sabdakarmaakarmakaa.naam a.nikartaa sa.h .nau iti . <V>dhruvace.s.titayukti.su ca api agu.ne tat analpamate.h vacanam smarata</V> . dhruvayukti.su ce.s.titayukti.su ca api agu.ne karma.ni laadaya.h bhavanti . tat analpmate.h aacaaryasya vacanam smaryataam . apara.h aaha : <V>pradhaanakarma.ni aakhyeye laadiin aahu.h dvikarma.naam</V> . pradhaanakarma.ni abhidheye dvikarma.naam dhaatuunaam karma.ni laadaya.h bhavanti iti vaktavyam . ajaam nayati graamam . ajaa niiyate graamam . ajaa niitaa graamam iti . <V>apradhaane duhaadiinaam</V> . apradhaane duhaadiinaam karma.ni laadaya.h bhavanti iti vaktavyam . duhyate gau.h paya.h . <V>.nyante kartu.h ca karma.na.h</V> . laadaya.h bhavanti iti vaktavyam . gamyate devadatta.h graamam yaj;nadattena . ke puna.h dhaatuunaam dvikarmakaa.h . <V>niivahyo.h harate.h ca api gatyarthaanaam tathaa eva ca dvikarmake.su graha.nam dra.s.tavyam iti ni;scaya.h</V> . ajaam nayati graamam . bhaaram vahati graamam . bhaaram harati graamam . gatyarthaanaam . gamayati devadattam graamam . yaapayati devadattam graamam . <V>siddham vaa apo anyakarma.na.h . </V>siddham vaa puna.h etat bhavati . kuta.h . anyakarma.na.h . anyasya atra ajaa karma anyasya graama.h . ajaam asau g.rhiitvaa graamam nayati . <V>anyakarma iti cet bruuyaat laadiinaam avidhi.h bhavet</V> . anyakarma iti cet bruuyaat laadiinaam avidhi.h ayam bhavet . ajaa niiyate graamam iti . parasaadhane utpadyamaanena lena ajaayaa.h abhidhaanam na praapnoti .
(1.4.51.3) P I.336.1 - 17  R II.425 - 428	<V>kaalabhaavaadhvagantavyaa.h karmasa;nj;naa hi arkarma.naam</V> . kaalabhaavaadhvagantavyaa.h akarmakaa.naam dhaatuunaam karmasa;nj;naa.h bhavanti iti vaktavyam . kaala . maasam aaste . maasam svapiti . bhaava . godoham aaste . godoham svapiti . adhvagantavya . kro;sam aaste . kro;sam svapiti . de;sa.h ca akarma.naam karmasa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam . kuruun svapiti . pa;ncaalaan svapiti . <V>vipariitam tu yat karma tat kalma kavaya.h vidu.h</V> . kimidam kalma iti . aparisamaaptam karma kalma . na vaa asmin sarvaa.ni karmakaaryaa.ni kriyante . kim tarhi . dvitiiyaa eva . <V>yasmin tu karma.ni upajaayate anyat dhaatvarthayogaa api ca yatra .sa.s.thii tat karma kalma iti ca kalma na uktam dhaato.h hi v.rtti.h na ralatvata.h asti . etena karmasa;nj;naa sarvaa siddhaa bhavati kathitena . tatra iipsitasya kim syaat prayojanam karmasa;nj;naayaa.h . yat tu kathitam purastaat iipsitatayuktam ca tasya siddhyartham . iipsitam eva tu yat syaat tasya bhavi.syati kathitena . </V>atha iha katham bhavitavyam . netaa a;svasya srughnam iti aahosvit netaa a;svasya srughnasya iti . ubhayathaa go.nikaaputra.h .
(1.4.52.1) P I.336.19 - 337.13  R II.429 - 431	;sabdakarma iti katham idam vij;naayate . ;sabda.h ye.saam kriyaa iti aahosvit ;sabda.h ye.saam karma iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>;sabdakarmanirde;se ;sabdakriyaa.naam iti cet hvayatyaadiinaam prati.sedha.h</V> . ;sabdakarmanirde;se ;sabdakriyaa.naamiti ced hvayadaadiinaam prati.sedha.h vaktavya.h . ke puna.h hvayataadaya.h . hvayati krandati ;sabdaayate . hvayati devadatta.h . hvaayayati devadattena . krandati devadatta.h . krandayati devadattena . ;sabdaayate devadatta.h . ;sabdaayayati devadattena iti . <V>;s.r.notyaadiin aam ca upasamkhyaanam a;sabdakriyatvaat</V> . ;s.r.notyaadiinaam ca upasamkhyaanam kartavyam . ke puna.h ;s.r.notyaadaya.h . ;s.r.noti vijaanaati upalabhate . ;s.r.noti devadatta.h . ;sraavayati devadattam . vijaanaati devadatta.h . vij;naapayati devadattam . upalabhate devadatta.h . upalambhayati devadattam . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . a;sabdakriyatvaad . astu tarhi ;sabda.h ye.saam karma iti . <V>;sabdakarma.na.h iti cet jalpatiprabh.rtiinaam upasamkhyaanam</V> . ;sabdakarma.na iti cet jalpatiprabh.rtiinaamupasa:nkhyaanam kartavyam . ke puna.h jalpatiprabh.rataya.h . jalpati vilapati aabhaa.sate . jalpati devadatta.h . jalpayati devadattam . vilapati devadatta.h . vilaapayati devadattam . aabhaa.sate devadatta.h .aabhaa.sayati devadattam . <V>d.r;se.h sarvatra</V> . d.r;se.h sarvatra upasa:nkhyaanam kartavyam . pa;syati ruupatarka.h kaar.saapa.nam . dar;sayati ruupatarkam kaar.saapa.nam .
(1.4.52.2) P I.337.14 -27  R II.431 - 432	<V>adikhaadiniivahiinaam prati.sedha.h . </V>adikhaadiniivahiinaam prati.sedha.h vaktavya.h . atti devadatta.h . aadayate devadattena . apara.h aaha : sarvam eva pratyavasaanakaaryam ade.h na bhavati iti vaktavyam , parasmaipadam api . idam ekam i.syate : kta.h adhikara.ne ca drauvyagatipratyavasaanaarthebhya.h : idam e.saam jagdham . khaadi . khaadati devadatta.h . khaadayati devadattena . nii . nayati devadatta.h . naayayati devadattena . vaheraniyant.rkart.rkasya . <V>vahe.h aniyant.rkart.rkasya iti vaktavyam</V> . vahati bhaaram devadatta.h . vaahayati bhaaram devadattena . aniyant.rkart.rkasya iti kimartham . vahanti yavaan baliivardaa.h . vaahayanti baliivardaan yavaan . <V>bhak.se.h ahi.msaarthasya</V> . bhak.se.h ahimsaarthasya iti vaktavyam . bhak.sayati pi.n.diim devadatta.h . bhak.sayati pi.n.diim devadattena . ahimsaarthasya iti kimartham . bhak.sayanti yavaan baliivardaa.h . bhak.sayanti baliivardaan yavaan .
(1.4.52.3) P I.338.1 - 9  R II.432 - 435	<V>akarmakagraha.ne kaalakarmakaa.naam upasa:nkhyaanam</V> . akarmakagraha.ne kaalakarmakaa.naam upasa:nkhyaanam kartavyam . maasam aaste devadatta.h . maasam aasayati devadattam . maasam ;sete devadatta.h . maasam ;saayayati devadattam . <V>siddham tu kaalakarmakaa.naam akarmakavadvacanaat</V> . siddham etat . katham . kaalakarmakaa.h akarmakavat bhavanti iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . akarmakaa.naam iti ucyate na ca ke cit kadaa cit kaalabhaavaadhvabhi.h akarmakaa.h . te evam vij;naasyaama.h . kva cit ye akarmakaa.h iti . atha vaa yena karma.naa sakarmkaa.h ca akarmakaa.h ca bhavanti tena akarmakaa.naam . na ca etena karma.naa ka.h cit api akarmaka.h . atha vaa yat karma bhavati na ca bhavati tena karmakaa.naam . na ca etat karma kva cit api na bhavati .
(1.4.53) P I.338.11 - 15  R II.435	<V>h.rkro.h vaavacane abhivaadid.r;syo.h aatmanepade upasa:nkhyaanam</V> . h.rkrorvaavacane abhivaadid.r;so.h aatmanepade upasa:nkhyaanam kartavyam . abhivadati gurum devadatta.h . abhivaadayate gurum devadattam . abhivaadayate gurum devadattena . pa;syanti bh.rtyaa.h raajaanam . dar;sayate bh.rtyaan raajaa . dar;sayate bh.rtyai.h raajaa . katham ca atra aatmanepadam . ekasya .ne.h a.nau i ti aparasya .nica.h ca iti .
(1.4.54.1) P I.338.17 - 20  R II.435 - 436	kim yasya svam tantram sa.h svatantra.h . kim ca ata.h . tantuvaaye praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . ayam tantra;sabda.h asti eva vitaane vartate . tat yathaa : aastiir.nam tantram . pretam tantram . vitaana.h iti gamyate . asti praadhaanye vartate . tat yathaa svatantra.h asau braahma.na.h iti ucyate . svapradhaana.h iti gamyate . tat ya.h praadhaanye vartate tantra;sabda.h tasya idam graha.nam .
(1.4.54.2) P I.338.21 - 339.9  R II.436 - 438	<V>svatantrasya kart.rsa;nj;naayaam hetumati upasa:nkhyaanam asvatrantvaat</V> . svatantrasya kart.rsa;nj;naayaam hetumati upasa:nkhyaanam kartavyam . paacayati odanam devadatta.h yaj;nadattena iti . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . asvatantratvaat . <V>na vaa svaatrantryaat itarathaa hi akurvati api kaarayati iti syaat</V> . na vaa kartavyam . kim kaara.nam . svaatantryaat . svatantra.h asau bhavati . itarathaa hi akurvati api kaarayati iti syaat . ya.h hi manyate na asau svatantra.h akurvati api tasya kaarayati iti etat syaat . na akurvat i iti cet svatantra.h . na cet akurvati tasmin kaarayati iti etat bhavati svatantra.h asau bhavati . ;sakyam taavat anena upasamkhyaanam kurvataa vaktum kurvan svatantra.h akurvan na iti . saadhiiya.h j;naapakam bhavati . pre.site ca kila ayam kriyaam ca akriyaam ca d.r.s.tvaa adhyavasyati kurvan svatantra.h akurvan na iti . yadi ca pre.sita.h asau na karoti svatantra.h asau bhavati iti .
(1.4.55) P I.339.11 - 21  R II.438 - 439	<V>prai.se asvatantraprayojakatvaat hetusa;nj;naaprasiddhi.h</V> . prai.se asvatantraprayojakatvaat hetusa;nj;naayaa.h aprasiddhi.h . svatantraprayojaka.h hetusa;nj;na.h bhavati iti ucyate . na ca asau svatantram prayojayati . svatantratvaat siddham . siddham etat . katham . svatantratvaat . svatantram asau prayojayati . <V>svatantratvaat siddham iti cet svatantraparatantratvam viprati.siddam . </V>yadi svatantra.h na prayojya.h atha prayojya.h na svatantra.h prayojya.h svatantra.h ca iti viprati.siddham . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . ekam taavat uktam na vaa svaatrantryaat itarathaa hi akurvati api kaarayati iti syaat iti . aparam uktam . na vaa saamaanyak.rtatvaat hetuta.h hi avi;si.s.tam svatantraprayojakatvaat aprayojaka.h iti cet muktamasam;sayena tulyam iti .
(1.4.56) P I.340.2 - 25  R II.440 - 442	kimartham rephaadhika.h ii;svara;sabda.h g.rhyate . <V>rii;svaraat vii;svaraat maa bhuut</V> . rii;svaraat iti ucyate vii;svaraat maa bhuut . ;saki .namulkamulau ii;svare tosunkasunau iti . na etat asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati anantara.h ya.h ii;svara;sabda.h tasya graha.nam iti yat ayam k.rt mejanta.h iti k.rta.h maantasya ejantasya ca avyayasa;nj;naam ;saasti . <V>k.rt mejanta.h para.h api sa.h</V> . para.h api etasmaat k.rt maanta.h ejanta.h ca asti . tadartham etat syaat . yat tarhi avyayiibhaavasya avyayasa;nj;naam ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h nantara.h ya.h ii;svara;sabda.h tasya graha.nam iti . <V>samaase.su avyayiibhaava.h</V> . samaasasya etat j;naapakam syaat . avyayiibhaava.h eva samaasa.h avyayasa;nj;na.h bhavati na anya.h iti . evam tarhi lokata.h etat siddham . tat yathaa loke aa vanaantaat aa udakaantaat priyam paanthaman uvrajet iti ya.h eva prathama.h vanaanta.h udakaanta.h ca tata.h nuvrajati . <V>laukikam ca ativartate</V> . dvitiiyam ca t.rtiiyam ca vanaantam udakaantam vaa anuvrajati . tasmaat rephaadika.h ii;svara;sabda.h grahiitavya.h . atha praagvacanam kimartham . <V>praagvacanam sa;nj;naaniv.rttyartham</V> . praagvacanam kriyate nipaatasa;nj;naayaa.h aniv.rtti.h yathaa syaat . akriyamaa.ne hi praagvacane anavakaa;saa.h gatyupasargakarmapravacaniiyasa;nj;naa.h nipaatasa;nj;naam baadheran . taa.h maa baadhi.sata iti praagvacanam kriyate . atha kriyamaa.ne api praagvacane yaavataa anavakaa;saa.h etaa.h sa;nj;naa.h kasmaat eva na baadhante . kriyamaa.ne hi praagvacane satyaam nipaatasa;nj;naayaam etaa.h avayavasa;nj;naa.h aarabhyante . tatra vacanaat samaave;sa.h bhavati .
(1.4.57) P I.341.2 - 9  R II.442 - 444	ayam sattva;sabda.h asti eva dravyapadaarthaka.h . tat yathaa sattvam ayam braahma.na.h sattvamiyam braahma.nii iti . asti kriyaapadaarthaka.h . sadbhaava.h sattvam iti . kasya idam graha.nam . dravyapadaarthakasya . kuta.h etat . evam hi k.rtvaa vidhi.h ca siddha.h bhavati prati.sedha.h ca . kim puna.h ayam paryudaasa.h . yat anyat sattvavacanaat iti . aahosvit prasajya ayam prati.sedha.h . sattvavacane na iti . kim ca ata.h . yadi paryudaasa.h vipra.h iti atra api praapnoti . kriyaadravyavacana.h ayam samghaato dravyaat anya;sca vidhinaa aa;sriiyate . asti ca praadibhi.h saamaanyam iti k.rtvaa tadantavidhinaa nipaatasa;nj;naa praapnoti . atha prasajyaprati.sedha.h na do.sa.h bhavati . yathaa na do.sa.h tathaa astu .
(1.4.58 - 59.1) P I.341.11 - 18  R II.444	<V>praadaya.h iti yogavibhaaga.h</V> . praadaya.h iti yogavibhaaga.h kartavya.h . praadaya.h sattvavacanaa.h nipaatasa;nj;naa.h bhavanti . tata.h upasargaa.h kriyaayoge iti . kimartha.h yogavibhaaga.h . <V>nipaatasa;nj;naartha.h</V> . nipaatasa;nj;naa yathaa syaat . <V>ekayoge hi nipaatasa;nj;naabhaava.h</V> . ekayoge hi sati nipaatasa;nj;naayaa abhaava.h syaat . yasmin eva vi;se.se gatyupasargakarmapravacaniiyasa;nj;naa.h tasmin eva vi;se.se nipaatasa;nj;naa syaat .
(1.4.58 - 59.2) P I.341.19 - 23  R II.445	<V>marucchabdasya upsa:nkhyaanam</V> . marucchabdasya upsa:nkhyaanam kartavyam . maruddatto marutya.h . aca upasargaat iti tattvam yathaa syaat . <V>;sracchabdasya upasamkhyaanam</V> . ;sracchabdasya upasamkhyaanam kartavyam . ;sraddhaa .
(1.4.60.1) P I.342.2 - 6  R II.446	<V>kaarikaa;sabdasya</V> . kaarikaa;sabdasya upasa:nkhyaanam kartavyam . kaarikaak.rtya . <V>puna;scanasau chandasi</V> . puna;scanasau chandasi gatisa;nj;nau bhavata.h iti vaktavyam . punarutsyuutam vaasa.h deyam . punarni.sk.rta.h ratha.h . u;sik duuta.h canohita.h .
(1.4.60.2) P I.342.7 - 343.8  R II.446 - 448	<V>gatyupasargasa;nj;naa.h kriyaayoge yatkriyaayuktaa.h tam prati iti vacanam</V> . gatyupasargasa;nj;naa.h kriyaayoge yatkriyaayuktaa.h tam prati gatyupasargasa;nj;naa.h bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . prayojanam gha;n .sa.tva.natve . gha;n . prav.rddha.h bhaava.h prabhaava.h . anupasarge iti prati.sedha.h maa bhuut . .satvam . vigataa.h secakaa.h asmaat graamaat visecaka.h graama.h . upasargaat iti .satvam maa bhuut . .natvam . pragataa.h naayakaa.h asmaat graamaat pranaayaka.h graama.h . upasargaaditi .natvam maa bhuut . <V>v.rddhividhau ca dhaatugraha.naanarthakyam</V> . v.rddhividhau ca dhaatugraha.nam anarthakam . upasargaat .rti dhaatau iti . tatra dhaatugraha.nasya etat prayojanam iha maa bhuut prar.sabham vanam iti . kriyamaa.ne ca api dhaatugraha.ne prarcchaka iti atra praapnoti . yatkriyaayuktaa.h tam prati iti vacanaat na bhavati . vadvidhnabhaavaabiittvasvaa:ngaadisvara.natve.su do.sa.h bhavati . vadvidhi . yat udvata.h nivata.h yaasi bapsat . vadvidhi . nasbhaava . pra.nasam mukham unnasam mukham . nasbhaava . abiittva .prepam parepam . abiittva . svaa:ngaadisvara . prasphik prodara.h . svaa:ngaadisvara . .natva . pra .na.h ;suudra.h pra .na.h aacaarya.h pra .na.h raajaa pra .na.h v.rtrahaa . upasargaat iti ete vidhaya.h na praapnuvanti . <V>vadvidhinasbhaavabiittvasvaa:ngadisvara.natve.su vacanapraamaa.nyaat siddham</V> . anavakaa;saa.h ete vidhaya.h . te vacanapraamaa.nyaat bhavi.syanti . <V>suduro.h prati.sedha.h numvidhitatva.satva.natve.su</V> . suduro.h prati.sedha.h numvidhitatva.satva.natve.su vaktavya.h . numvidhi : sulabham durlabham . upasargaat iti num maa bhuut iti . na sudurbhyaam kevalaabhyaam . iti etat na vaktavyam bhavati . na etat asti prayojanam . kriyate etat nyaase eva . tatvam . sudattam . aca.h upasargaat ta.h iti tatvam maa bhuut iti . .satvam . susiktam gha.ta;satena sustutam ;sloka;satena . upasargaat iti .satvam maa bhuutiti . su.h puujaayaam iti etat na vaktavyam bhavati . na etat asti prayojanam . kriyata etat nyaase eva . .natvam . durnayam durniitamiti . upasargaat iti .natvam maa bhuut iti .
(1.4.61) P I.343.10 -12  R II.449	k.rbhvastiyoge iti vaktavyam . iha eva yathaa syaat . uuriik.rtya uuriibhuuya . iha maa bhuut . uurii paktvaa . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kriyaayoge iti anuvartate na ca anyayaa kriyayaa uuryaadicvi.daacaam yoga.h asti .
(1.4.62.1) P I.343.14 - 22  R II.449 - 450	katham idam vij;naayate . ite.h param itiparam na itiparam anitiparam iti aahosvit iti.h paro yasmaat tat idam itiparam na itiparam anitiparamiti . kim ca ata.h . yadi vij;naayata ite.h param itiparam na itiparam anitiparam iti khaa.t iti k.rtvaa nira.s.thiivat iti atra praapnoti . atha iti.h paro yasmaat tat idam itiparam na itiparam anitiparamiti ;srau.sa.t vau.sa.t iti k.rtvaa nira.s.thiivat iti atra praapnoti . astu taavat iti.h paro yasmaat tat idam itiparam na itiparam anitiparamiti . nanu ca uktam ;srau.sa.t vau.sa.t iti k.rtvaa nira.s.thiivat iti atra praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . idam taavat ayam pra.s.tavya.h . atha iha te praak dhaato.h iti katham gatimaatrasya puurvaprayog.h bhavati . upoddharati iti . gatyaak.rti.h pratinirdi;syate . iha api tarhi anukara.naak.rti.h nirdi;syate .
(1.4.62.2) P I.343.23 - 344.3  R II.450	kimartham idam ucyate . <V>anukara.nasya itikara.naparatvaprati.sedha.h ani.s.ta;sabdaniv.rttyartha.h</V> . anukara.nasya itikara.naparatvaprati.sedha.h ucyate . kim prayojanam . ani.s.ta;sabdaniv.rttyartha.h . ani.s.tha;sabdataa maa bhuut iti . idam vicaarayi.syati tepraagdhaatuvacanam prayoganiyamaartham vaa syaat sa;nj;naaniyamaartham vaa iti . tat yadaa prayoganiyamaartham tadaa ani.s.tha;sabdaniv.rttyartham idam vaktavyam . yadaa hi sa;nj;naaniyamaartham tadaa na do.sa.h bhavati .
(1.4.63) P I.344.5 - 10 R II.450 - 451	idam atibahu kriyate aadare anaadare sat asat iti . aadaare sat iti eva siddham . katham asatk.rtya iti . tadantividhinaa bhavi.syati . kena idaaniim anaadare bhavi.syati . na;naa aadaraprati.sedham vij;naasyaama.h . naadare anaadare iti . na evam ;sakyam . aadaraprasa:nge eva hi syaat . anaadaraprasa:nge na syaat . anaadaragraha.ne puna.h kriyamaa.ne bahuvriihi.h ayam vij;naayate . avidyamaanaadare anaadare iti . tasmaat anaadaragraha.nam kartavyam . asata.h tu tadantavidhinaa siddham .
(1.4.65) P I.344.12 - 14  R II.452	<V>anta.h;sabdasya aa:nkividhisamaasa.natve.su pasa:nkhyaanam</V> . anta.h;sabdasya aa:nkividhisamaasa.natve.su pasa:nkhyaanam kartavyam . a:n . antardhaa . kividhi.h . antardhi.h . samaasa.h . antarhatya . .natvam . antarha.nyaat gobhyo gaa.h .
(1.4.74) P I.344.16 - 345.7  R II.452 - 453	<V>saak.saatprabh.rti.su cvyarthagraha.nam</V> . saak.saatprabh.rti.su cvyarthagraha.nam kartavyam . asaak.saatsaak.saatk.rtvaa saak.saatk.rtya . yadaa hi saak.saat eva kim cit kriyate tadaa maa bhuut iti . <V>makaaraantatvam ca gatisa;nj;naasanniyuktam</V> . makaaraantatvam ca gatisa;nj;naasanniyogena vaktavyam . lava.na:nk.rtya . <V>tatra cviprati.sedha.h</V> . tatra cvyantasya prati.sedha.h vaktavya.h . lava.niik.rtya . <V>na vaa puurve.na k.rtatvaat</V> .na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . puurve.na k.rtatvaat . astu anena vibhaa.saa . puurve.na nitya.h bhavi.syati . idam tarhi prayojanam . makaaraantatvam ca gatisa;nj;naasanniyuktam iti uktam . tat cvyantasya maa bhuut iti . etat api na asti prayojanam . lava.na;sabdasya ayam vibhaa.saa lava.nam;sabda aade;sa.h kriyate . yadi ca lava.nii ;sabdasya api vibhaa.saa lava.nam;sabda.h aade;sa.h bhavati na kim cid du.syati . trai;sabdyam ca ha saadhyam . | tacca evam sati siddham bhavati iti .
(1.4.80) P I.345.9 - 346.14  R II.453 - 456	kimidam praagdhaatuvacanam prayoganiyamaartham : ete praak eva dhaato.h prayoktavyaa.h . aahosvit sa;nj;naaniyamaartham : ete praak ca akpraak ca prayoktavyaa.h , praak prayujyamaanaanaam gatisa;nj;naa bhavati iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>praagdhaatuvacanam prayoganiyamaartham iti cet anukara.nasya itikara.naparaprati.sedha.h ani.s.ta;sabdaniv.rttyartha.h</V> . praagdhaatuvacanam prayoganiyamaartham iti cet anukara.nasya itikara.naparaprati.sedha.h vaktavya.h . kim prayojanam . ani.s.ta;sabdaniv.rttyartha.h . ani.s.ta;sabataa maa bhuut iti . <V>chandasi paravyavahitavacanam ca</V> . chandasi pare api vyavahitaa.h ca iti vaktavyam . <V>sa;nj;naaniyame siddham</V> . sa;nj;naaniyame siddham etat bhavati . astu tarhi sa;nj;naaniyama.h . <V>ubhayo.h anarthakam vacanam ani.s.taadar;sanaat</V> . ubhayo.h api pak.sayo.h vacanamanarthakam . kim kaara.nam . ani.s.taadar;sanaat . na hi ka.h citprapacati iti prayoktavye pacatipra iti prayu:nkte . yadi ca ani.s.tam d.r;syeta tata.h yatnaarham syaat . <V>upasarjanasannipaate tu puurvaparavyavasthaartham</V> . upasarjanasannipaate tu puurvaparavyavasthaartham etat vaktavyam . .r.sabham kuulamudrujam .r.sabham kuulamudvaham . atra gate.h praak dhaato.h prayoga.h yathaa syaat . yadi upasarjanasannipaate puurvaparavyavasthaartham idam ucyate suka.tamkaraa.ni viira.naan i iti atra gate.h praak dhaato.h prayoga.h praapnoti . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na atra gate.h praakprayoga.h bhavati iti yat ayam ii.saddu.hsu.su k.rcchraak.rcchaarthe.su khal iti khakaaram anubandham karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . khitkara.ne etat prayojanam khiti iti mum yathaa syaat iti . yadi ca atra gate.h praakprayoga.h syaat khitkara.nam anarthakam syaat . astu atra mum . anavyayasya iti prati.sedha.h bhavi.syati . pa;syati tu aacaarya.h na atra gate.h praak dhato.h prayoga.h bhavati iti tata.h khakaaram anubandham karoti . na etat asti j;naapakam . yadi api atra gate.h praakprayoga.h syaat syaatevaatra mumaagama.h . katham . k.rdgraha.ne gatikaarakapuurvasya api graha.nam bhavati iti . tasmaat na artha.h evamarthena praagdhaatuvacanena . katham .r.sabham kuulamudrujam .r.sabham kuulamudvaham . na e.sa.h do.sa.h . na e.sa.h udi.h upapadam . kim tarhi . vi;se.sa.nam . udi kuule rujivaho.h . utpuurvaabhyaam rujivahibhyaam kuule upapade iti .
(1.4.83) P I.346.16 - 18  R II.456 - 457	kimartham mahatii sa;nj;naa kriyate . anvarthasa;nj;naa yathaa vij;naayeta . karma proktavanta.h karmapravacaniiyaa.h iti . ke puna.h karma proktavanta.h . ye samprati kriyaam na aahu.h . ke ca samprati kriyaam na aahu.h . ye aprayujyamaanasya kriyaam aahu.h te karmapravacaniiyaa.h .
(1.4.84) P I.346.20 - 347.21  R II.458 - 460	kimartham idam ucyate . karmapravacaniiyasa;nj;naa yathaa syaat . gatyupasargasa;nj;ne maa bhuutaam iti . kim ca syaat . ;saakalyasya samhitaam anu praavar.sat : gati.h gatau iti nighaata.h prasajyeta . yadi evam ve.h api karmapravacaniiyasa;nj;naa vaktavyaa . ve.h api nighaata.h na i.syate : praade;sam praade;sam viparilikhati . asti atra vi;se.sa.h . na atra ve.h likhim prati kriyaayoga.h . kim tarhi . aprayujyamaanam . praade;sam praade;sam vimaaya parilikhati iti . yadi evam ano.h api karmapravacaniiyasa;nj;nayaa na artha.h . ano.h api hi na v.r.sim prati kriyaayoga.h . kim tarhi aprayujyamaanam . ;saakalyena suk.rtaam samhitaam anuvi;samya deva.h praavar.sat . idam tarhi prayojanam dvitiiyaa yathaa syaat karmapravacaniiyayukte dvitiiyaa iti . ata.h uttaram pa.thati . <V>anurlak.sa.nevacanaanarthakyam saamaanyak.rtatvaat</V> . anurlak.sa.nevacanaarthakyam . kim kaara.nam . saamaanyak.rtatvaat . saamaanyena eva atra karmapravacaniiyasa;nj;naa bhavi.syati lak.sa.netthambhuutaakhyaanabhaagaviipsaasu pratiparyanava.h iti . <V>hetvartham tu vacanam</V> . hetvartham idam vaktavyam . hetu.h ;saakalyasya samhitaa var.sasya na lak.sa.nam . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . lak.sa.nam hi naama sa.h bhavati yena puna.h puna.h lak.syate na ya.h sak.rdapi nimittatvaaya kalpate . sak.rt ca asau ;saakalyena suk.rtaam samhitaam anu;simya deva.h praavar.sat . sa.h tarhi tathaa . nirde;sa.h kartavya.h anu.h hetau iti . atha idaaniim lak.sa.nena hetu.h api vyaapta.h na artha.h anena . lak.sa.nena hetu.h api vyaapta.h . na hi ava;syam tat eva lak.sa.nam bhavati yena puna.h puna.h lak.syate . kim tarhi . yat sak.rt api nimittvaaya kalpate tat api lak.sa.nam bhavati . tat yathaa api bhavaan kama.n.dulapaa.nim chaatram adrak.siit iti . sak.rt aasau kama.n.dalupaa.ni.h chaatra.h d.r.s.ta.h tasya tat eva lak.sa.nam bhavati . tat eva tarhi prayojanam dvitiiyaa yathaa syaat karmapravacaniiyayukte dvitiiyaa iti . etat api na asti prayojanam . siddhaa atra dvitiiyaa karmapravacaniiyayukte iti eva . na sidhyati . paratvaat hetutvaa;srayaa t.rtiiyaa praapnoti .
(1.4.89) P I.347.23 - 25  R II.461	aa:n maryaadaabhividhyo.h iti vaktavyam . iha api yathaa syaat aakumaaram ya;sa.h paa.nine.h iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . maryaadaavacane iti eva siddham . e.saa asya ya;sasa.h maryaadaa .
(1.4.90) P I.348.2 - 6  R II.461 - 462	kasya lak.sa.nadaya.h arthaa.h nirdi;syante . v.rk.saadiinaam . kimartham puna.h idam ucyate . karmapravacaniiyasa;nj;naa yathaa syaat . gatyupasargasa;nj;ne maa bhuutaam iti . na etat asti prayojanam . yatkriyaayuktaa.h tam prati gatyupasargasa;nj;ne bhavata.h na ca v.rk.saadiin prati kriyaayoga.h . idam tarhi prayojanam dvitiiyaa yathaa syaat karmapravacaniiyayukte dvitiiyaa iti . v.rk.sam prati vidyotate . v.rk.samanu vidyotate iti .
(1.4.93) P I.348.8 - 20  R II.462 - 464	kimartham adhiparyo.h anarthakayo.h karmapravacaniiyasa;nj;naa ucyate . karmapravacaniiyasa;nj;naa yathaa syaat . gatyupasargasa;nj;ne maa bhuutaam iti . na etat asti prayojanam . yatkriyaayuktaa.h tam prati gatyupasargasa;nj;ne bhavata.h anarthakau ca imau . idam tarhi prayojanam pa;ncamii yathaa syaat pa;ncamii apaa:nparibhi.h iti . kuta.h paryaagamyata iti . siddhaa atra pa;ncamii apaadaane iti eva . aata.h ca apaadaanapa;ncamii e.saa . yatra api adhi;sabdena yoge pa;ncamii na vidhiiyate tatra api ;sruuyate . kuta.h adhyaagamyata iti . evam tarhi siddhe sati yat anarthakayo.h gatyupasargasa;nj;naabaadhikaam karmapravacaniiyasa;nj;naam ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h anarthakaanaam api e.saam bhavati arthavatk.rtam iti . kim etasya j;naapane prayojanam . nipaatasya anarthakasya praatipadikatvam coditam . tat na vaktavyam bhavati . atha vaa na eva imau anarthakau . kim tarhi anarthakau iti ucyate . anarthaantarvaacinau anarthakau . dhaatunaa uktaam kriyaam aahatu.h . tad avi;si.s.tam bhavati yathaa ;sa:nkhe paya.h . yadi evam dhaatunaa uktatvaat tasyaarthasya upasargaprayogo na praapnoti uktaarthaanaam aprayoga.h iti . uktaarthaanaamapi prayoga.h d.r;syate . tat yathaa apuupau dvau aanaya . braahma.nau dvau anaya iti .
(1.4.96) P I.348.22 - 349.4  R II.464 - 465	iha kasmaat na bhavati . sarpi.sa.h api syaat . gomuutrasya api syaat . kim ca syaat . dvitiiyaa api prasajyeta karmapravacaniiyayukte dvitiiyaa iti . na e.sa.h do.sa.h . na ime apyarthaa.h nirdi;syante . kim tarhi . parapadaarthaa.h ime nirdi;syante . ete.su arthe.su yat padam vartate tat prati api.h karmapravacaniiyasa;nj;na.h bhavati iti . atha vaa yat atra karmapravacaniiyayuktam na ada.h prayujyate . kim puna.h tat . bindu.h . bindo.h tarhi kasmaat na bhavati . upapadavibhakte.h kaarakavibhakti.h baliiyasii iti prathamaa bhavi.syati iti .
(1.4.97) P I.349.6 - 9  R II.466	<V>adhirii;svaravacane uktam</V> . kim uktam . yasya ca ii;svaravacanam iti kart.rnirde;sa.h cet avacanaat siddham . prathamaanupapatti.h tu . svavacanaat siddham iti . adhi.h svam prati karmapravacaniiyasa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam .
(1.4.99) P I.349.11 - 19  R II.466 - 467	<V>laade;se parasmaipadagraha.nam puru.sabaadhitatvaat</V> . laade;se parasmaipadagraha.nam kartavyam . kim kaara.nam . puru.sabaadhitatvaat . <V>iha vacane hi sa;nj;naabaadhanam</V> . iha hi kriyamaa.ne anavakaa;saa puru.sasa;nj;naa parasmaipadasa;nj;naam baadheta . parasmaipadasa;nj;naa api anavakaa;saa . saa vacanaat bhavi.syati . saavakaa;saa parasamaipadasa;nj;naa . ka.h vakaa;sa.h . ;sat.rkkvasuu avakaa;sa.h . <V>sici v.rddhau tu parasmaipadagraha.nam j;naapakam puru.saabaadhakatvasya</V> . yat ayam sici v.rddhi.h parasmaipade.su iti parasmaipadagraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h na puru.sasa;nj;naa parasmaipadasa;nj;naam baadhate iti .
(1.4.101) P I.350.2 - 24  R II.468 - 469	<V>prathamamadhyamottamasa;nj;naayaam aatmanepadagraha.nam samasa:nkhyaartham</V> . prathamamadhyamottamasa;nj;naayaam aatmanepadagraha.nam kartavyam . aatmanepadaanaam ca prathamamadhyamottamasa;nj;naa.h bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . samasa:nkhyaartham . sa:nkhyaataanude;sa.h yathaa syaat . akriyamaa.ne hi aatmanepadagraha.ne tisra.h sa;nj;naa.h .sa.t sa;nj;nina.h . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . kriyamaa.ne api ca aatmanepadagraha.ne <V>aanupuurvyavacanam ca</V> . aanupuurvyavacanam ca kartavyam . akriyama.ne hi kasya cit eva trikasya prathamasa;nj;naa syaat kasya cit eva madhyamasa;nj;naa kasya cit eva uttamasa;nj;naa . <V>na vaika;se.sanirde;saat</V> . yat taavat ucyate aatmanepadagraha.nam kartavyam samasa:nkhyaartham iti . tat na kartavyam . sa;nj;naa.h api .sat eva nirdi;syante . katham . eka;se.sanirdesaat . eka;se.sanirde;sa.h ayam . atha etasmin eka;se.sanirde;se sati kim ayam k.rtaika;se.saa.naam dvandva.h . prathama.h ca prathama.h ca prathamau madhyama.h ca madhyama.h ca madhyamau uttama.h ca uttama.h ca uttamau prathamau ca madhyamau ca uttamau ca prathamamadhyamottamaa.h iti . aahosvit k.rtadvandvaanaam eka;se.sa.h . prathamau ca madhyama.h ca uttama.h ca prathamamadhyamottamaa.h . prathamamadhyamotttamaa.h ca prathamamadhyamottamaa.h ca prathamamadhyamottamaa.h iti . kim ca ata.h . yadi k.rtaike;se.saa.naam dvandva.h prathamamadhyamayo.h prathamasa;nj;naa praapnoti . uttamaprathamayo.h madhyamasa;nj;naa praapnoti . madhyamottamayo.h uttamasa;nj;naa praapnoti . atha k.rtadvandvaanaameka;se.so na do.sa.h bhavati . yathaa na do.sa.h tathaa astu . kim puna.h atra nyaayyam . ubhayam iti aaha . ubhayam hi d.r;syate . tat yathaa . bahu ;saktiki.takam bahuuni ;saktiki.takaani bahu sthaaliipi.tharam bahuuni sthaaliipi.tharaa.ni . yat api ucyate kriyamaa.ne api aatmanepadagraha.ne aanurpuurvyavacanam kartavyam iti . na kartavyam . lokata.h etat siddham . tat yathaa loke vihavyasya dvaabhyaam dvaabhyaam agni.h upstheya.h iti . na ca ucyate aanupuurvye.na iti aanupuurvye.na ca upasthiiyata iti .
(1.4.104) P I.351.2 - 10 R II.470 - 471	trii.ni trii.ni iti anuvartate utaaho na . kim ca ata.h . yadi anuvartate a.s.thana.h aa vibhaktau iti aatvam na praapnoti . atha niv.rttam prathamayo.h puurvasavar.na.h iti atra pratyayayo.h eva graha.nam praapnoti . yathaa icchasi tathaa astu . astu taavat anuvartate iti . nanu ca uktam a.s.thana aa vibhaktau iti aatvam na praapnoti iti . vacanaat bhavi.syati . atha vaa puna.h astu niv.rttam . nanu ca uktam prathamayo.h puurvasavar.na.h iti atra pratyayayo.h eva graha.nam praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . aci iti anuvartate . na caajaadii prathamau pratyayau sta.h . nanu ca evam vij;naayate ajaadii yau prathamau ajaadiinaam vaa yau prathamau iti . yat tarhi tasmaat ;sasa.h na.h pumsi iti anukraantam puurvasavar.nadiirgham pratinirdi;sati tat j;naapayati aacaarya.h vibhaktyo.h graha.nam iti . atha vaa vacanagraha.nam eva kuryaat . aujaso.h puurvasavar.na.h iti .
(1.4.105, 107 - 108.1) P I.351.13 - 353.27  R II.471 - 476	kimartham idam ucyate . <V>yu.smadasmacche.savacanam niyamaartham</V> . niyamaartha.h ayam aarambha.h . atha etasmin niyamaarthe vij;naayamaane kim ayam upapadaniyama.h yu.smadi madhyama.h eva asmadi uttama.h eva aahosvit puru.saniyama.h yu.smadi eva madhyama.h asmadi eva uttama.h iti . kim ca ata.h . yadi puru.saniyama.h ;se.sagraha.nam kartavyam ;se.se prathama.h iti . kim kaara.nam . madhyamottamau niyatau yu.smadasmadii aniyate . tatra prathama.h api praapnoti . tatra ;se.sagraha.nam kartavyam prathamaniyamaartham . ;se.se eva prathama.h bhavati na anyatra iti . atha api upapadaniyama.h evam api ;se.sagraha.nam kartavyam ;se.se prathama.h iti . yu.smadasmadii niyate madhyamottamau aniyatau tau ;se.se api praapnuta.h . tatra ;se.sagraha.nam kartavyam ;se.saniyamaartham . ;se.se prathama.h eva bhavati na anya.h iti . upapadaniyame ;se.sagraha.nam ;sakyam akartum . katham . yu.smadasmadii niyate madhyamottamau aniyatau tau ;se.se api praapnuta.h . tata.h vak.syaami prathama.h bhavati iti . tat niyamaartham bhavi.syati . yatra prathama.h ca anya.h ca praapnoti tatra prathama.h bhavati iti . <V>tatra yu.smadasmadanye.su prathamaprati.sedha.h ;se.satvaat</V> . tatra yu.smadasmadanye.su prathamasya prati.sedha.h vaktavya.h . tvam ca devadatta.h ca pacatha.h . aham ca devadatta.h ca pacaava.h . kim kaara.nam . ;se.satvaat . ;se.se prathama.h iti prathama.h praapnoti . <V>siddham tu yu.smadasmado.h prati.sedhaat</V> . siddham etat . katham . yu.smadasmado.h prati.sedhaat . ;se.se pratham.h yu.smadasmado.h na iti vaktavyam . <V>yu.smadi madhyamaat asmadi uttama.h prati.sedhena</V> . yu.smadi madhyamaat asmadi uttama.h iti etat bhavati viprati.sedhena . yu.smadi madhyama.h iti asya avakaa;sa.h tvam pacasi . asmadi uttama.h iti asya avakaa;sa.h aham pacaami . iha ubhayam praapnoti tvam ca aham ca pacaava.h . asmadi uttama.h iti etat bhavati virprati.sedhena . sa.h tarhi viprati.sedha.h vaktvaya.h . na vaktavya.h . tyadaadiinaam yat yat param tat tat ;si.syate iti evam asmada.h ;se.sa.h bhavi.syati . tatra asmadi uttama.h iti eva siddham . <V>aneka;se.sabhaavaartham tu</V> . aneka;se.sabhaavaartham tu sa.h viprati.sedha.h vaktavya.h . yadaa ca eka;se.sa.h na . kadaa ca eka;se.sa.h na . sahavivak.saayaam eka;se.sa.h . yadaa na sahavivak.saa tada eka;se.sa.h na asti . <V>na vaa yu.smadasmado.h aneka;se.sabhaavaat tadadhikara.naanaam api aneka;se.sabhaavaat aviprati.sedha.h</V> . na vaa artha.h viprati.sedhena . kim kaara.nam . yu.smadasmado.h aneka;se.sabhaavaat tadadhikara.naanaam api yu.smadasmadadhikara.naanaam api eka;se.sena na bhavitavyam . tvam ca aham ca pacasi pacaami ca iti . <V>kriyaap.rthaktve ca dravyap.rthaktvadar;sanam anumaanam uttaratra aneka;se.sabhaavasya</V> . kriyaap.rthaktve ca dravyap.rthaktvam d.r;syate . tat yathaa pacasi pacaami ca tvam ca aham ca iti . tat anumaanam uttarayo.h api kriyayo.h eka;se.sa.h na bhavati iti . evam ca k.rtvaa sa.h pi ado.sa.h bhavati yat uktam tatra yu.smadasmadanye.su prathamaprati.sedha.h ;se.satvaat iti . tatra api hi evam bhavitavyam tvam ca devadatta.h ca pacasi pacati ca . aham ca devadatta.h ca pacaami pacati ca iti . yat taavat ucyate na vaa yu.smadasmado.h aneka;se.sabhaavaat tadadhikara.naanaam api aneka;se.sabhaavaat aviprati.sedha.h iti . d.r;syate hi yu.smadasmado.h caaneka;se.sa.h tadadhikara.naanaam ca eka;se.sa.h . tat yathaa tvam ca aham ca v.rttrahan ubhau samprayujyaavahai iti . yat api ucyate kriyaap.rthaktve ca dravyap.rthaktvadar;sanam anumaanam uttaratra aneka;se.sabhaavasya iti . kriyaap.rthaktve khalu api dravyaika;se.sa.h bhavati iti d.r;syate . tat yathaa ak.saa.h bhajyantaam bhak.syantaam diivyantaam iti . evam ca k.rtvaa sa.h api do.so bhavati yat uktam tatra yu.smadasmadanye.su prathamaprati.sedha.h ;se.satvaat iti . na e.sa.h do.sa.h . parih.rtam etat siddham tu yu.smadasmado.h prati.sedhaat iti . sa.h tarhi prati.sedha.h vaktavya.h . na vaktavya.h . ;se.se prathama.h vidhiiyate . na hi ;se.sa.h ca anya.h ca ;se.sagraha.nena g.rhyate . bhavet prathama.h na syaan . madhyamottamau api na praapnuta.h . kim kaara.nam . yu.smadasmado.h upapadayo.h madhyamottamau ucyete . na ca yu.smadasmadii anya.h ca yu.smadasmadgraha.nena g.rhyate . yat atra yu.smat yat ca asmat tattadaa;srayau madhyamottamau bhavi.syata.h . yathaa eva tarhi yat atra yu.smat yat ca smat tadaa;srayau madhyamottamau bhavata.h evam ya.h atra ;se.sa.h tadaa;sraya.h prathama.h praapnoti . evam tarhi ;se.se upapade prathama.h vidhiiyate . upoccaari padam upapadam . yat ca atra upoccaari na sa.h ;se.sa.h ya.h ca ;se.sa.h na tat upoccaari . bhavet prathama.h na syaat . madhyamottamau api na praapnuta.h . kim kaara.nam . yu.smadasmado.h upapadayo.h madhyamottamau ucyete . upoccaari padam upapadam . yat ca atra upoccaari na te yu.smadasmadii ye ca yu.smadasmadii na tat upoccaari . evam tarhi ;se.se.na saamaanaadhikara.nye prathama.h vidhiiyate . na ca atra ;se.se.na eva saamaanaadhikara.nyam . bhavet prathama.h na syaat . madhyamottamau api na praapnuta.h . kim kaara.nam . yu.smadasmadbhyaam saamaanaadhikara.nye madhyamottamau ucyete na ca atra yu.smadasmadbhyaam eva saamaanaadhikara.nyam . evam tarhi tyadaadiini sarvai.h nityam iti evam atra yu.smadasmado.h ;se.sa.h bhavi.syati . tatra yu.smadi madhyama.h asmadi uttama.h iti eva siddham . na sidhyati . sthaanini api iti prathama.h praapnoti . tyadaadiinaam khalu api yat yat param tat tat ;si.syate iti yadaa bhavata.h ;se.sa.h tadaa prathama.h praapnoti . 
(1.4.105, 107 - 108.2) P I.353.27 - 354.15  R II.477 - 478	yu.smadi madhyama.h asmadi uttama.h iti eva ucyate . tau iha na praapnuta.h : paramatvam pacasi . paramaaham pacaami iti . tadantavidhinaa bhavi.syati . iha api tarhi tadantavidhinaa praapnuta.h : atitvam pacati . atyaham pacati iti . ye ca api ete samaanaadhikara.nav.rttaya.h taddhitaa.h tatra ca madhyamottamau na praapnuta.h : tvattara.h pacasi mattara.h pacaami iti . tvadruupa.h pacasi madruupa.h pacaami iti . tvatkalpa.h pacasi . matkalpa.h pacaami iti . evam tarhi yu.smadvati asmadvati iti evam bhavi.syati . iha api tarhi praapnuta.h : atitvam pacati . atyaham pacati iti . evam tarhi yu.smadi saadhane asmadi saadhane iti evam bhavi.syati . evam ca k.rtvaa sa.h api ado.sa.h bhavati yat uktam tatra yu.smadasmadanye.su prathamaprati.sedha.h ;se.satvaat iti . atha vaa prathama.h utsarga.h kari.syate . tasya yu.smadasmado.h upapadayo.h madhyamottamau apavaadau bhavi.syata.h . tatra yu.smadgandha.h ca asmadgandha.h ca asti iti k.rtvaa madhyamottamau bhavi.syata.h . atha iha katham bhavitavyam . atvam tvam sampadyate tvadbhavati madbhavati iti . aahosvit tvadbhavasi madbhavaami iti . tvadbhavati madbhavati iti evam bhavitavyam . madhyamottamau kasmaat na bhavata.h . gau.namukhyayo.h mukhye sampratyaya.h bhavati . tat yathaa . gau.h anubandhya.h aja.h agnii.shomiiya.h iti na baahiika.h anubadhyate . katham tarhi baahiike v.rddhyaattve bhavata.h . gau.h ti.s.thati . gaam aanaya iti . arthaa;sraye etat evam bhavati . yat hi ;sabdaa;srayam ;sabdamaatre tat bhavati . ;sabdaa;sraye ca v.rddhyaattve .
(1.4.109) P I.354.17 - 356.13  R II.478 - 484	<V>para.h sannikar.sa.h samhitaa cet adrutaayaam asa.mhitam</V> . para.h sannikar.sa.h sa.mhitaa cet adrutaayaam v.rttau sa.mhitaasa;nj;naa na praapnoti . drutaayaam eva hi para.h sannikar.so var.naanaam na adrutaayaam . <V>tulya.h samnikar.sa.h</V> . tulya.h samnikar.sa.h var.naanaam drutamadhyamavilimbitaasu v.rtti.su . ki:nk.rta.h tarhi vi;se.sa.h . <V>var.nakaalabhuuyastvam tu</V> . var.naanaam tu kaalabhuuyastvam . tat yathaa . hastima;sakayo.h tulya.h sannikar.sa.h praa.nibhuuyastvam tu . yadi evam <V>drutaayaam taparakara.ne madhyamavilimbitayo.h upasa:nkhyaanam kaalabhedaat</V> . drutaayaam taparakara.ne madhyamavilimbitayo.h upasa:nkhyaanam kartavyam . kim kaara.nam . kaalabhedaat . ye drutaayaam v.rttau var.naa.h tribhaagaadhikaa.h te madhyamaayaam ye madhyamaayaam v.rttau var.naa.h tribhaagaadhikaaste vilimbitaayaam . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . siddham tu avasthitaa.h var.naa.h vaktu.h ciraaciravacanaat v.rttaya.h vi;si.syante iti . atha vaa ;sabdaaviraama.h sa.mhitaa iti etat lak.sa.nam kari.syate . <V>;sabdaaviraame prativar.nam avasaanam</V> . ;sabdaaviraame prativar.nam avasaanasa;nj;naa praapnoti . kim idam prativar.nam iti . var.nam var.nam prati prativar.nam . yena eva yatnena eka.h var.na.h uccyaaryate vicchinne var.ne upasa.mh.rtya tam anyam upaadaaya dvitiiya.h prayujyate tathaa t.rtiiya.h tathaa caturtha.h . evam tarhi anavakaa;saa sa.mhitaasa;nj;naa avasaanasa;nj;naam baadhi.syate . atha vaa avasaanasa;nj;naayaam prakar.sagati.h vij;naasyate : saadhiiya.h ya.h viraama.h iti . ka.h ca saadhiiya.h . ya.h ;sabdaarthayo.h viraama.h . atha vaa hraadaaviraama.h sa.mhaa iti etat lak.sa.nam kari.syate . <V>hraadaaviraame spar;saagho.sasa.myoge asannidhaanaat asa.mhitam</V> . hraadaaviraame spar;saanaam agho.saa.naam sa.myoge asamnidhaanaat sa.mhitaasa;nj;naa na praapnoti . kukku.ta.h pippakaa pittam iti . kim ucyate sa.myoge iti . atha yatra eka.h pacati iti eka.h puurvaparayo.h hraadena pracchaadyate . tad yathaa . dvayo.h raktayo.h vastrayo.h madhye ;suklam vastram tadgu.nam upalabhyate . badarapi.take riktaka.h lohaka.msa.h tadgu.na.h upalabhyate . <V>ekena tulya.h sannidhi.h</V> . yathaa eka.h var.na.h hraadena pracchaadyate evam aneka.h api . atha vaa paurvaaparyam akaalavyapetam sa.mhitaa iti etat lak.sa.nam kari.syate . <V>paurvaaparyam akaalavyapetam sa.mhitaa cet puurvaaparaabhaavaat asa.mhitam</V> . paurvaaparyam akaalavyapetam sa.mhitaa cet puurvaaparaabhaavaat sa.mhitaasa;nj;naa na praapnoti . na hi var.naanaam paurvaaparyam asti . kim kaara.nam . <V>ekaikavar.navartitvaat vaaca.h uccaritapradhva.msitvaat ca var.naanaam</V> . ekaikavar.navartinii vaak . na dvau yugapat uccaarayati . gau.h iti yaavat gakaare vaak vartate na aukaare na visarjaniiye . yaavat aukaare na gakaare na visarjaniiye . yaavat visarjaniiye na gakaare na aukaare . uccaritapradhva.msitvaat . uccaritapradhva.msina.h khalu api var.naa.h . uccarita.h pradhvasta.h . atha apara.h prayujyate . na var.na.h var.nasya sahaaya.h . evam tarhi <V>buddhau k.rtvaa sarvaa.h ce.s.thaa.h kartaa dhiira.h tatvanniiti.h ;sabdena arthaan vaacyaan d.r.s.tvaa buddhau kuryaat paurvaaparyam</V> . buddhivi.sayam eva ;sabdaanaam paurvaaparyam . iha ya.h e.sa.h manu.sya.h prek.saapuurvakaarii bhavati sa.h pa;syati asamin arthe ayam ;sabda.h prayoktvaya.h smin taavat ;sabde ayam taavat var.na.h tata.h ayam tata.h ayam iti .
(1.4.110) P I.356.15 - 358.8  R II.484 - 488	idam vicaaryate abhaava.h avasaanalak.sa.nam syaad viraama.h vaa iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>abhaave avasaanalak.sa.ne uparyabhaavavacanam</V> . abhaaveaavasaanalak.sa.ne uparyabhaavagraha.nam kartavyam . upari ya.h abhaava.h iti vaktavyam . purastaat api hi ;sabdasya abhaava.h tatra maa bhuut iti . kim ca syaat . rasa.h ratha.h . kharavasaanayorvisarjaniiya.h iti visarjaniiya.h prasajyeta . astu tarhi viraama.h . <V>viraame viraamavacanam</V> . yasya viraama.h viraamagraha.nam tena kartavyam . nanu ca yasya api abhaava.h tena api abhaavagraha.nam kartavyam . paraartham mama bhavi.syati . abhaava.h lopa.h . tata.h avasaanam ca iti . mama api tarhi viraamagraha.nam paraartham bhavi.syati . viraama.h lopa.h avasaanam ca iti . upari ya.h viraama.h iti vaktavyam . purastaat api ;sabdasya viraama.h tatra maa bhuut iti . kim ca syaat . rasa.h ratha.h . kharavasaanayorvisarjaniiya.h iti visarjaniiya.h prasajyeta . aarambhapuurvaka.h mama viraama.h . atha vaa na idam avasaanalak.sa.nam vicaaryate . kim tarhi . sa;nj;nii . abhaava.h vasaanasa;nj;nii syaat viraama.h vaa iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>abhaave avasaanasa;nj;nini uparyabhaavavacanam</V> . abhaave avasaanasa;nj;nin yuparyabhaavagraha.nam kartavyam . upari ya.h bhaava.h iti vaktavyam . purastaat api hi ;sabdasya abhaava.h tatra maa bhuut iti . kim ca syaat . rasa.h ratha.h . kharavasaanayorvisarjaniiya.h iti visarjaniiya.h prasajyeta . astu tarhi viraama.h avaasanam . <V>viraame viraamavacanam</V> . yasya viraama.h tena viraamagraha.nam kartavyam . nanu ca yasya api abhaava.h tena api abhaavagraha.nam kartavyam . paraartham mama bhavi.syati . abhaava.h lopa.h . tata.h avasaanam ca iti . mama api tarhi viraamagraha.nam paraartham bhavi.syati . viraama.h lopa.h avasaanam ca iti . upari ya.h viraama.h iti vaktavyam . nanu ca yasya api abhaava.h tena api abhaavagraha.nam kartavyam . paraartham mama bhavi.syati . abhaava.h lopa.h . tata.h avasaanam ca iti . mama api tarhi viraamagraha.nam paraartham bhavi.syati . viraama.h lopa.h avasaanam ca iti . upari ya.h viraama.h iti vaktavyam . nanu ca uktam aarambhapuurvaka.h iti . na ava;syam ayam rami.h prav.rttau eva vartate . kim tarhi . aprav.rttau api . tat yathaa . uparataani asmin kule vrataani . uparata.h svaadhyaaya.h iti . na ca tatra svaadhyaaya.h bhuutapuurva.h bhavati na api vrataani . <V>bhaavaaviraamabhaavitvaat ;sabdasya vasaanalak.sa.nam na</V> . bhaavaaviraamabhaavitvaat ;sabdasya avasaanalak.sa.nam na upapadyate . kim idam bhaavaaviraamabhaavitvaat iti . bhaavasya aviraama.h bhaavaaviraama.h bhaavaaviraame.na bhavati iti bhaavaaviraamabhaavii bhaavaaviraamabhaavina.h bhaavo bhaavaaviraamabhaavitvam . apara.h aaha . bhaavabhaavitvaadaviraamabhaavitvaat ca ;sabdasya avasaanalak.sa.nam na upapadyate iti . <V>tatpara.h iti vaa var.nasya avasaanam</V> . viraamapara.h var.na.h vasaanasa;nj;na.h bhavati iti vaktavyam . <V>var.na.h antya.h vaa avasaanam</V> . atha vaa vyaktam eva pa.thitavyam antya.h var.na.h vasaanasa;nj;na.h bhavati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . <V>sa.mhitaavasaanayo.h lokaviditatvaat siddham</V> . samhitaa avasaanam iti lokaviditau etau arthau . evam hi ka.h cit kam cid adhiiyaanam aaha : ;sannodeviiyam samhitayaa adhii.sva iti . sa.h tatra paramasannikar.sam adhiite . apara.h aaha : kena vasyasi iti . sa.h aaha : akaare.na ikaare.na ukaare.na iti . evam etau lokaviditatau arthau . tayo.h lokaviditatvaat siddham iti .