(2.1.1.1) P I.359.2 - 20  R II.491 - 496	vidhi.h iti ka.h ayam ;sabda.h . vipuurvaat dhaa;na.h karmasaadhana.h ikaara.h . vidhiiyate vidhi.h iti . kim puna.h vidhiiyate . samaasa.h vibhaktividhaanam paraa:ngavadbhaava.h ca . kim puna.h ayam adhikaara.h aahosvit paribhaa.saa . ka.h puna.h adhikaaraparibhaa.sayo.h vi;se.sa.h . adhikaara.h pratiyogam tasya anirde;saartha.h iti yoge yoge upati.s.thate . paribhaa.saa puna.h ekade;sasthaa satii sarvam ;saastram abhijvalayati pradiipavat . tat yathaa pradiipa.h suprajvalita.h ekade;sastha.h sarvam ve;sma abhijvalayati . ka.h puna.h atra prayatnavi;se.sa.h . adhikaare sati svarayitavyam paribhaa.saayaam puna.h satyaam sarvam apek.syam . tathaa idam aparam dvaitam bhavati . ekaarthiibhaava.h vaa saamarthyam syaat vyapek.saa vaa iti . tatra ekaarthiibhaave saamarthye adhikaare ca sati samaasa.h eka.h sa:ng.rhiita.h bhavati bibhaktividhaanam paraa:ngavadbhaava.h ca asa:ng.rhiita.h . vyapek.saayaam puna.h saamarthye adhikaare ca sati bibhaktividhaanam paraa:ngavadbhaava.h ca sa:ng.rhiita.h samaasa.h tu eka.h asa:ng.rhiita.h . anyatra khalu api samarthagraha.naani yuktagraha.naani ca kartavyaani bhavanti . kva anyatra . isuso.h saamarthye na cavaahaahaivayukte iti . vyapek.saayaam puna.h saamarthye paribhaa.saayaam ca satyaam yaavaan vyaakara.ne padagandha.h asti sa.h sarva.h sa:ng.rhiita.h bhavati samaasa.h tu eka.h asa:ng.rhiita.h . tatra ekaarthiibhaava.h saamarthyam paribhaa.saa ca iti evam suutram abhinnatarakam bhavati . evam api kva cit akartavyam samarthagraha.nam kriyate kva cit ca kartavyam na kriyate . akartavyam taavat kriyate samarthaanaam prathamaat vaa iti . kartavyam ca na kriyate karma.ni a.n samarthaat iti . nanu ca gamyate tatra saamarthyam . kumbhakaara.h nagarakaara.h iti . satyam gamyate utpanne tu pratyaye . sa.h eva taavat samarthaat utpaadya.h .
(2.1.1.2) P I.359.21 - 361.24  R II.496 - 504	atha samarthagraha.nam kimartham . vak.syati dvitiiyaa ;sritaadibhi.h samasyate . ka.s.ta;srita.h naraka;srita.h iti . samarthagraha.nam kimartham . pa;sya devadatta ka.s.tam . ;srita.h vi.s.numitra.h gurukulam . t.rtiiyaa tatk.rtaarthena gu.navacanena . ;sa:nkulaakha.n.da.h kirikaa.na.h . samarthagraha.nam kimartham . ti.s.tha tvam ;sa:nkulayaa . kha.n.da.h dhaavati musalena . caturthii tadarthaarthabalihitasukharak.sitai.h . gohitam a;srahitam . samarthagraha.nam kimartham . sukham gobhya.h . hitam devadattaaya . pa;ncamii bhayena . v.rkabhayam dasyubhayam corabhayam . samarthagraha.nam kimartham . gaccha tvam maa v.rkebhya.h . bhayam devadattasya yaj;nadattaat . .sa.s.thii subantena samasyate : raajapuru.sa.h , braahma.nakambala.h . samarthagraha.nam kimartham . bhaaryaa raaj;na.h . puru.sa.h devadattasya . saptamii ;sau.n.dai.h : ak.sa;sau.n.da.h , strii;sau.n.da.h . samarthagraha.nam kimartham . ku;sala.h devadatta.h ak.se.su . ;sau.n.da.h pibati paanaagaare . atha kriyamaa.ne api samarthagraha.ne iha kasmaat na bhavati mahat ka.s.tam ;srita.h iti . na vaa bhavati mahaaka.s.ta;srita.h iti . bhavati yadaa etat vaakyam bhavati : mahat ka.s.tam mahaaka.s.tam , mahaaka.s.tam ;srita.h mahaaka.s.ta;srita.h iti . yadaa tu etat vaakyam bhavati : mahat ka.s.tam ;srita.h iti tadaa na bhavitavyam tadaa ca prapnoti . tadaa kasmaat na bhavati . kasya kasmaat na bhavati . kim dvayo.h aahosvit bahuunaam . bahuunaam kasmaat na bhavati . sup supaa iti vartate . nanu ca bho.h aak.rtau ;saastraa.ni pravartante . tat yathaa praatipadikaat iti vartamaane anyasmaat ca anyasmaat ca praatipadikaat utpatti.h bhavati . satyam etat . aak.rti.h tu pratyekam parisamaapyate . yaavati etat parisamaapyate praatipadikaat iti taavata.h utpattyaa bhavitavyam . pratyekam ca etat parisamaapyate na samudaaye . evam iha api yaavati etat parisamaapyate sup supaa iti taavata.h samaasena bhavitavyam . dvayo.h dvayo.h ca etat parisamaapyate na bahu.su . dvayo.h tarhi kasmaat na bhavati . asaamarthyaat . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . yadi saapek.sam asamartham bhavati iti ucyate raajapuru.sa.h abhiruupa.h raajapuru.sa.h dar;saniiya.h atra v.rtti.h na praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . pradhaanam atra saapek.sam . bhavati ca pradhaanasya saapek.sasya api samaasa.h . yatra tarhi apradhaanam saapek.sam bhavati tatra te v.rtti.h na praapnoti : devadattasya gurukulam , devadattasya guruputra.h , devadattasya daasabhaaryaa iti . na e.sa.h do.sa.h . samudaayapek.saa atra .sa.s.t.hii sarvam gurukulam apek.sate . yatra tarhi na samudaayapek.saa .sa.s.t.hii tatra v.rtti.h na praapnoti : kim odana.h ;saaliinaam . saktvaa.dhakam aapa.niiyaanaam . kuta.h bhavaan paa.taliputraka.h . iha ca api : devadattasya gurukulam , devadattasya guruputra.h , devadattasya daasabhaaryaa iti : yadi e.saa samudaayapek.saa .sa.s.t.hii syaat na etat niyogata.h gamyeta devadattasya ya.h guru.h tasya ya.h putra.h iti . kim tarhi . anyasya api guruputra.h devadattasya kim cit iti e.sa.h artha.h gamyeta . yata.h tu niyogata.h devadattasya ya.h guru.h tasya ya.h putra.h iti e.sa.h artha.h gamyate ata.h manyaamahe na samudaayapek.saa .sa.s.t.hii iti . anyatra khalu api samarthagraha.ne saapek.sasya api kaaryam bhavati . kva anyatra . isuso.h saamarthye . braahama.nasya sarpi.h karoti iti . tasmaat na aeta ;sakyak vaktum saapek.sam asamartham bhavati iti . v.rtti.h tarhi kasmaat na bhavati mahat ka.s.tam ;srita.h iti . savi;se.sa.naanaam v.rtti.h na v.rttasya vaa vi;se.sa.nam na prayujyate iti vaktavyam . yadi savi;se.sa.naanaam v.rtti.h na v.rttasya vaa vi;se.sa.nam na prayujyate iti ucyate devadattasya gurukulam devadattasya guruputra.h devadattasya daasabhaaryaa iti atra v.rtti.h na praapnoti . agurukulaputraadiinaam iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam savi;se.sa.naanaam v.rtti.h na v.rttasya vaa vi;se.sa.nam na prayujyate agurukulaputraadiinaam iti . na vaktavyam . v.rtti.h tarhi kasmaat na bhavati . agamakatvaat . iha samaanaarthena vaakyena bhavitavyam samaasena ca . ya.h ca iha artha.h vaakyena gamyate mahat ka.s.tam ;srita.h iti na jaatu cit samaasena asau gamyate mahat ka.s.ta;srita.h iti . etasmaat heto.h bruuma.h agamakatvaat iti . na bruuma.h apa;sabda.h syaat iti . yatra gamaka.h bhavati bhavati tatra v.rtti.h . tat yathaa : devadattasya gurukulam , devadattasya guruputra.h , devadattasya daasabhaaryaa iti . yadi agamakatvam hetu.h na artha.h samarthagraha.nena . iha api bhaaryaa raaj;na.h puru.sa.h devadattasya iti ya.h artha.h vaakyena gamyate na asau jaatu cit samaasena asau gamyate bhaarya raajapuru.sa.h devadattasya iti . tasmaat na artha.h samarthagraha.nena . idam tarhi prayojanam . asti asamarthasamaasa.h na;nsamaasa.h gamaka.h . tasya saadhutvam maa bhuut . aki;ncit kurvaa.nam amaa.sam haramaa.nam agaadhaat uts.r.s.tam iti . etat api na asti prayojanam . ava;syam kasya cit na;nsamaasasya gamakasya saadhutvam vaktavyam . asuuryampa;syaani mukhaani apunargeyaa.h ;slokaa.h a;sraaddhabhojii alava.nabhojii braahma.na.h . su.t anapu.msakasya etat niyamaartham bhavi.syati . etasya eva asamarthasamaasasya na;nsamaasasya gamakasya saadhutvam bhavati na anyasya iti . tasmaan na artha.h samarthagraha.nena .
(2.1.1.3) P I.361.25 - 363.28  R II.505 - 516	atha kriyamaa.ne api samarthagraha.ne samartham iti ucyate kim samartham naama . <V>p.rthagarthaanaam ekaarthiibhaava.h samarthavacanam</V> . p.rthagarthaanaam padaanam ekaarthiibhaava.h samartham iti ucyate . vaakye p.rthagarthaani raaj;na.h puru.sa.h iti . samaase puna.h ekaarthaani raajapuru.sa.h iti . kim ucyate p.rthagarthaani iti yaavataa raaj;na.h puru.sa.h aaniiyataam iti ukte raajapuru.sa.h iti ca sa.h eva . na api bruuma.h anyasya aanayanam bhavati iti . ka.h tarhi ekaarthiibhaavak.rta.h vi;se.sa.h . <V>subalopa.h vyavadhaanam yathe.s.tam anyatare.na abhisambandha.h svara.h</V> . supa.h alopa.h bhavati vaakye . raaj;na.h puru.sa.h iti . samaase puna.h na bhavati . raajapuru.sa.h iti . vyavadhaanam ca bhavati vaakye . raaj;na.h .rddhasya puru.sa.h iti . samaase na bhavati . raajapuru.sa.h iti . yathe.s.tam anyatare.na abhisambandha.h bhavati vaakye . raj;na.h puru.sa.h puru.sa.h raaj;na.h iti . samaase na bhavati . raajapuru.sa.h iti . dvau svarau bhavata.h vaakye . raaj;na.h puru.sa.h . samaase puna.h eka.h eva . raajapuru.sa.h iti . na ete ekaarthiibhaavak.rtaa.h vi;se.saa.h . kim tarhi . vaacanikaani etaani . aaha hi bhagavaan supa.h dhaatupraatipadikayo.h upasarjanam puurvam samaasasya anta.h udaatta.h bhavati iti . ime tarhi ekaarthiibhaavk.rtaa.h vi;se.saa.h . <V>sa:nkhyaavi;se.sa.h vyaktaabhidaanam lkupasarjanavi;se.sa.nam cayoga.h</V> iti . sa:nkhyaavi;se.sa.h bhavati vaakye . raaj;na.h puru.sa.h raaj;no.h puru.sa.h raaj;naam puru.sa.h iti . samaase na bhavati . raajapuru.sa.h iti . asti kaara.nam yena etat evam bhavati . kim kaara.nam . ya.h asau vi;se.savaacii ;sabda.h tadasaannidhyaat . a:nga hi bhavaan tam uccaarayatu ga.msyate sa.h vi;se.sa.h . nanu ca na etena evam bhavitavyam . na hi ;sabdak.rtena naama arthena bhavitavyam . arthak.rtena naama ;sabdena bhavitavyam . tat etat evam d.r;syataam . artharuupam eva etat eva;njaatiiyakam yena atra vi;se.sa.h na gamyate iti . ava;syam ca etat evam vij;neyam . ya.h hi manyate ya.h asau vi;se.savaacii ;sabda.h tadasaannidhyaat atra vi;se.sa.h na gamyate iti iha tasya vi;se.sa.h gamyeta : apsucara.h go.sucara.h var.saasuja.h iti . vyaktaabhidhaanam bhavati vaakye . braahma.nasya kambala.h ti.s.thati iti . samaase puna.h avyaktam . braahma.nakambala.h ti.s.thati iti . sandeha.h bhavati sambuddhi.h syaat .sa.s.thiisamaasa.h vaa iti . e.sa.h api avi;se.sa.h . bhavati hi kim cit vaakye avyaktam tat ca samaase vyaktam . vaakye taavat avyaktam . ardham pa;so.h devadattasya iti . sandeha.h bhavati pa;sugu.nasya vaa devadattasya yat ardham artha vaa ya.h asau sa;nj;niibhuuta.h pa;su.h naama tasya yat ardham iti . tat ca samaase vyaktam bhavati . ardhhapa;su.h devadattasya iti . upasarjanavi;se.sa.nam bhavati vaakye . .rddhasya raaj;na.h puru.sa.h iti . samaase na bhavati . raajapuru.sa.h iti . e.sa.h api ado.sa.h . samaase api upasarjanavi;se.sa.nam bhavati . tat yathaa devadattasya gurukulam devadattasya guruputra.h devadattasya daasabhaaryaa iti . cayoga.h bhavati vaakye . svacayoga.h svaamicayoga.h ca . svacayoga.h raaj;na.h gau.h ca a;sva.h ca puru.sa.h ca iti . samaase na bhavati . raaj;na.h gavaa;svapuru.saa.h iti . svaamicayoga.h devadattasya ca yaj;nadattasya ca vi.s.numitrasya ca gau.h iti . samaase na bhavati . devadattayaj;nadattavi.s.numitraa.naam gau.h iti . atha etasmin ekaarthiibhaavk.rte vi;se.se kim svaabhaavikam ;sabdai.h arthaabhidhaanam aahosvit vaacanikam . svaabhaavikam iti aaha . kuta.h etat . arthaanaade;saat . na hi arthaa.h aadi;syante . katham puna.h arthaan aadi;san evam bruuyaat na arthaa.h aadi;syante it . yat aaha bhavaan anekam anyapadaarthe caarthe dvandva.h apatye rakte nirv.rtte iti . na etaani arthaade;sanaani . svabhaavata.h ete.saam ;sabdaanaam ete.su arthe.su abhinivi.s.taanaam nimittatvena anvaakhyaanam kriyate . tat yathaa . kuupe hastadak.si.na.h panthaa.h . abhre candramasam pa;sya iti . svabhaavata.h tatrasthasya patha.h candramasa.h ca nimittatvena anvaakhyaanam kriyate . evam iha api caarthe ya.h sa.h dvandvasamaasa.h anyapadaartha.h ya.h sa.h bahuvriihi.h iti . kim puna kaara.nam na aadi;syante . tat ca laghvartham . laghvartham hi arthaa.h na aadi;syante . ava;syam hi anena arthaan aadi;sataa kena cit ;sabdena nirde;sa.h kartavya.h syaat . tasya ca taavat kena k.rta.h yena asau kriyate . atha tasya kena cit k.rta.h tasya kena k.rta.h iti anavasthaa . asambhava.h khalu api aade;sa.h tasya . ka.h hi naama samartha.h dhaatupraatipadikapratyayanipaataanaam arthaan aade.s.tum . na ca etat mantavyam pratyayaarthe nirdi.s.te prak.rtyartha.h anirdi.s.ta.h iti . bhavati hi gu.naabhidhaane gu.nina.h sampratyaya.h . tat yathaa ;sukla.h k.r.s.na.h iti . vi.sama.h upanyaasa.h . saamaanya;sabdaa.h ete evam syu.h . saamanya;sabdaa.h ca na antare.na vi;se.sam prakara.nam vaa vi;se.se.su avati.s.thante . yata.h tu khalu niyogata.h v.rk.sa.h iti ukte svabhaavata.h kasmin cit eva vi;se.se v.rk.sa;sabda.h vartate ata.h manyaamahe na ime saamaanya;sabdaa.h iti . na cet saamaanya;sabdaa.h prak.rti.h prak.rtyarthe vartate pratyaya.h pratyayaarthe vartate . aprav.rtti.h khalu api arthaade;sanasya . bahava.h hi ;sabdaa.h ye.saam arthaa.h na vij;naayante . jarbharii turphariituu . antare.na khalu api ;sabdaprayogam bahava.h arthaa.h gamyante ak.sinikocai.h paa.nivihaarai.h ca . na khalu api nirj;naatasya arthasya anvyaakhyane kim cit prayojanam asti . ya.h hi bruuyaat purastaat aaditya.h udeti pa;scaat astam eti madhura.h gu.da.h ka.tukam ;s.r:ngaveram iti kim tena k.rtam syaat .
(2.1.1.4) P I.364.1 - 5  R II.516	<V>vaavacanaanarthakyam ca svabhaavasiddhatvaat</V> . vaavacanaanarthakyam . kim kaara.nam . svabhaavasiddhatvaat . iha dvau pak.sau v.rttipak.sa.h av.rttipak.sa.h ca . svabhaavata.h ca etat bhavati vaakyam ca samaasa.h ca . tatra svaabhaavike v.rttivi.saye nitye samaase prapte vaavacanena kim anyat ;sakyam abhisambandhum anyat ata.h sa;nj;naayaa.h . na ca sa;nj;naayaa.h bhaavaabhaavau i.syete . tasmaat na artha.h vaa vacanena . 
(2.1.1.5) P I.364.6 - 365.14  R II.517 - 525	atha ye v.rttim vartayanti kim te aahu.h . paraarthaabhidhaanam v.rtti.h iti aahu.h . atha te.saam evam bruvataam kim jahatsvaarthaa v.rtti.h aahosvit ajahatsvaarthaa . kim ca ata.h . yadi jahatsvaarthaa v.rtti.h raajapuru.sam aanaya iti ukte puru.samaatrasya aanayanam praapnoti aupagavam aanaya iti ukte apatyamaatrasya . atha ajahatsvaarthaa v.rtti.h ubhayo.h vidyamaanasvaarthayo.h dvayo.h dvivacanam iti dvivacanam praapnoti . kaa puna.h v.rtti.h nyaayyaa . jahatsvaarthaa . yuktam puna.h yat jahatsvaarthaa naama v.rtti.h syaat . baa.dham yuktam . evam hi d.r;syate loke . puru.sa.h ayam parakarma.ni pravartamaana.h svam karma jahaati . tat yathaa tak.saa raajakarma.ni vartamaana.h svam karma jahaati . evam yuktam yat raajaa puru.saarthe vartamaana.h svam artham jahyaat upagu.h ca apartyaarthe vartamaana.h svam artham jahyaat . nanu ca uktam raajapuru.sam aanaya iti ukte puru.samaatrasya aanayanam praapnoti aupagavam aanaya iti ukte apatyamaatrasya iti . na e.sa.h do.sa.h . jahat api asau svaartham na atyantaaya jahaati . ya.h paraarthavirodhii svaartha.h tam jahaati . tat yathaa tak.saa raajakarma.ni vartamaana.h svam tak.sakarma jahaati na hikkitahasitaka.n.duuyitaani . na ca ayam artha.h paraarthavirodhii vi;se.sa.nam naama . tasmaat na haasyati . atha vaa anvayaat vi;se.sa.nam bhavi.syati . tat yathaa . gh.rtagha.ta.h tailagha.ta.h iti ni.sikte gh.rte taile vaa anvyayaat vi;se.sa.nam bhavati ayam gh.rtagha.ta.h ayam tailagha.ta.h iti . vi.sama.h upanyaasa.h . bhavati hi tatra yaa ca yaavatii ca arthamaatraa . a:nga hi bhavaan agnau ni.s.tapya gh.rtagha.tam t.r.nakuurcena prak.saalayatu . na ga.msyate sa.h vi;se.sa.h . yathaa tarhi mallikaapu.ta.h campakaputa.h iti ni.skiir.naasu api sumana.hsu anvayaat vi;se.sa.nam bhavati ayam mallikapu.ta.h ayam campakapu.ta.h iti . atha vaa samarthaadhikaara.h ayam v.rttau kriyate . saamartham nama bheda.h sa.msarga.h vaa . apara.h aaha : bhedasa.msargau vaa saamarthyam iti . ka.h puna.h bheda.h sa.msarga.h vaa . iha raaj;na.h iti ukte sarvam svam prasaktam puru.sa.h iti ukte sarva.h svaami prasakta.h . iha idaaniim raajapuru.sa.h iti ukte raajaa puru.sam nivartayati anyebhya.h svaamibhya.h puru.sa.h api raajaanam anyebhya.h svebhya.h . evam etasmin ubhayata.h vyavacchinne yadi jahaati kaamam jahaatu . na jaatu cit puru.samaatrasya aanayanam bhavi.syati . atha vaa puna.h astu ajahatsvaarthaa v.rtti.h . yuktam puna.h yat ajahatsvaarthaa naama v.rtti.h syaat . baa.dham yuktam . evam hi d.r;syate loke . bhik.suka.h ayam dvitiiyaam bhik.saam aasaadya puurvaam na jahaati sa;ncayaaya pravartate . nanu ca uktam ubhayo.h vidyamaanasvaarthayo.h dvayo.h dvivacanam iti dvivacanam praapnoti iti . kasyaa.h puna.h dvivacanam praapnoti . prathaamaayaa.h . na prathamaasamartha.h raajaa . .sa.s.thyaa.h tarhi . na .sa.s.thiisamartha.h puru.sa.h . prathamaayaa.h eva tarhi praapnoti . nanu ca uktam na prathamaasamartha.h raajaa iti . abhinihita.h sa.h sa.h artha.h antarbhuuta.h praatipadikaartha.h sampanna.h . tatra praatipadikaarthe prathamaa iti prathamaayaa.h eva dvivacanam praapnoti . <V>sa:nghaatasya aikaarthyaat na avayavasa:nkhyaata.h subutpatti.h</V> . sa:nghaatasya ekatvam artha.h . tena avayavasa:nkhyaata.h subutpatti.h na bhavi.syati . <V>parasparavyapek.saa saamarthyem eke</V> . parasparavyapek.saa saamarthyem eke icchanti . kaa puna.h ;sabdayo.h vyapek.saa . na bruuma.h ;sabdayo.h iti . kim tarhi . arthayo.h . iha raaj;na.h puru.sa.h iti ukte raajaa puru.sam apek.sate mama ayam iti . puru.sa.h api raajaanam apek.sate aham asya iti . tayo.h abhisambandhasya .sa.s.thii vaacikaa bhavati . tathaa ka.s.tam ;srita.h iti kriyaakaarakayo.h abhisambandhasya dvitiiyaa vaacikaa bhavati .
(2.1.1.6) P I.365.15 - 367.9  R II.525 - 531	atha yadi eva ekaarthiibhaava.h saamarthyam atha api vyapek.saa saamarthyam kim gatam etat iyataa suutre.na aahosvit anyatarasmin pak.se bhuuya.h suutram kartavyam . gatam iti aaha . katham . sama.h ayam artha;sabdena saha samaasa.h . sam ca upasarga.h . upasargaa.h ca puna.h evamaatmakaa.h yatra ka.h cit kriyaavaacii ;sabda.h prayujyate tatra kriyaavi;se.sam aahu.h . na ca iha ka.h cit kriyaavaacii ;sabda.h prayujyate yena sama.h saamarthyam syaat . tatra prayogaat etat gantavyam nuunam atra ka.h cit prayogaarha.h ;sabda.h na prayujyate yena sama.h saamarthyam iti . tat yathaa . dhuumam d.r.s.tvaa agni.h atra iti gamyate trivi.s.tabdhakam ca d.r.s.tvaa parivraajaka.h iti . ka.h puna.h asau prayogaarha.h ;sabda.h . ucyate . sa:ngataartham samartham sa.ms.r.s.taartham samartham samprek.sitam artham samartham sambaddhaartham samartham iti . tat yadaa taavat ekaarthiibhaava.h saamarthyam tadaa evam vigraha.h kari.syate sa:ngataartha.h sa.ms.r.s.taartha.h samartha.h iti . tat yathaa sa:ngatam gh.rtam sa:ngatam tailam iti ucyate . ekiibhuutam iti gamyate . yadaa vyapek.saa saamarthyam tadaa evam vigraha.h kari.syate samprek.sitaartha.h samartha.h sambaddhaartha.h samartha.h iti . ka.h puna.h iha badhnaatyartha.h . sambaddha.h iti ucyate ya.h rajjvaa ayasaa vaa kiile vyati.sikta.h bhavati . na ava;syam badhnaati.h vyati.sa:nge eva vartate . kim tarhi . ahaanau api vartate . tat yathaa sambaddhau imau damyau iti ucyete yau anyonyam na jahiita.h . atha vaa bhavati ca eva;njaatiiyake.su badhnaati.h vartate . tat yathaa . asti na.h gargai.h sambandha.h . asti na.h vatsai.h sambandha.h . sa.myoga.h iti artha.h . atha etasmin vyapek.saayaam saamarthye ya.h asau ekaarthiibhaavk.rta.h vi;se.sa.h sa vaktavya.h . <V>tatra naanaakaarakaat nighaatayu.smadasmadaade;seprati.sedha.h</V> . tatra etasmin vyapek.saayaam saamarthye naanaakaarakaat nighaatayu.smadasmadaade;saa.h praapnuvanti . te.saam prati.sedha.h vaktavya.h . nighaata.h . ayam da.n.da.h . hara anena . asti da.n.dasya harate.h ca vyapek.saa iti k.rtvaa nighaata.h praapnoti . yu.smadasmadaade;saa.h . odanam paca . tava bhavi.syati . odanam paca mama bhavi.syati . asti odanasya yu.smadasmado.h ca vyapek.saa iti k.rtvaa vaamnaavaadaya.h praapnuvanti . te.saam prati.sedha.h vaktavya.h . kim ucyate naanaakaarakaat iti yadaa tena eva aasajya hriyate . na api bruuma.h anyena aasajya hriyate iti . kim tarhi . ;sabdapramaa.nakaa.h vayam . yat ;sabda.h aaha tat asmaakam pramaa.nam . ;sabda.h ca iha sattaam aaha . ayam da.n.da.h . asti iti gamyate . sa.h da.n.da.h kartaa bhuutvaa anyena ;sabdena abhisambadhyamaana.h kara.nam sampadyate . tat yathaa . ka.h cit kam cit p.rcchati . kva devadatta.h iti . sa.h tasmai aaca.s.te . asau v.rk.se iti . katarasmin . ya.h ti.s.thati iti . sa.h v.rk.sa.h adhikara.nam bhuutvaa anyena ;sabdena abhisambadhyamaana.h kartaa sampadyate . <V>pracaye samaasaprati.sedha.h</V> . pracaye samaasaprati.sedha.h vaktavya.h . raaj;na.h gau.h ca a;sva.h ca puru.sa.h ca raajagavaa;svapuru.saa.h iti . <V>samarthataraa.naam vaa</V> . samarthataraa.naam vaa padaanaam samaasa.h bhavi.syati . kaani puna.h samarthataraa.ni . yaani dvandvabhaaviini . kuta.h etat . e.saam hi aa;sutaraa v.rtti.h praapnoti . tat yathaa samarthatara.h ayam maa.navaka.h adhyayanaaya iti ucyate . aa;srutaragrantha.h iti gamyate . apara.h aaha : samarthataraa.naam vaa padaanaam samaasa.h bhavi.syati . kaani puna.h samarthataraa.ni . yaani dvandvabhaaviini . kuta.h etat . etaani samaanavibhaktiini anyavibhakti.h raajaa . bhavati vi;se.sa.h svasmin bhraatari pit.rvyaputre ca . <V>samudaayasaamarthyaat vaa siddham</V> .samudaayasaamarthyaat vaa puna.h siddham etat . samudaayena raaj;na.h saamarthyam bhavati na avayavena . apara.h aaha . samarthataraa.naam vaa samudaayasaamarthyaat . samarthataraa.naam vaa padaanaam samaasa.h bhavati . kuta.h etat . samudaayasaamarthyaat eva . asmin pak.se vaa iti etat asamarthitam bhavati . etat ca samarthitam . katham . na eva vaa puna.h atra raaj;na.h a;svapuru.sau apek.samaa.nasya gavaa saha samaasa.h bhavati . kim tarhi . go.h raajaanam apek.samaa.nasya aasvapuru.saabhyaam samaasa.h samaasa.h bhavati . pradhaanam atra tada gau.h bhavati . bhavati ca pradhaanasya saapek.sasya api samaasa.h .
(2.1.1.7) P I.367.10 - 368.24  R II.532 - 537	<V>aakhyaatam saavyayakaarakavi;se.sa.nam vaakyam</V> . aakhyaatam saavyayam sakaarakam sakaarakavi;se.sa.nam vaakyasa;nj;nam bhavati vaktavyam . saavyayam . uccai.h pa.thati . niicai.h pa.thati . sakaarakam . odanam pacati . sakaarakavi;se.sa.nam . odanam m.rdu vi;sadam pacati . sakriyaavi;se.sa.nam ca iti vaktavyam . su.s.thu pacati . du.s.thu pacati . apara.h aaha : aakhyaatam savi;se.sa.nam iti eva . sarvaa.ni hi etaani kriyaavi;se.sa.naani . <V>ekati:n</V> . ekati:n vaakyasa;nj;nam bhavati vaktavyam . bruuhi bruuhi . <V>samaanavaakye nighaatayu.smadasmadaade;saa.h</V> . samaanavaakye iti prak.rtya nighaatayu.smadasmadaade;saa.h vaktavyaa.h . kim prayojanam . naanaavaakye maa bhuuvan nighaataadaya.h iti . ayam da.n.da.h . hara anena . odanam paca . tava bhavi.syati . odanam paca . mama bhavi.syati . <V>yoge prati.sedha.h caadibhi.h</V> . caadibhi.h yoge prati.sedha.h vaktavya.h . graama.h tava ca svam mama ca svam . kimartham icam ucyate . yathaanyaasam eva caadibhi.h yoge prati.sedha.h ucyate . idam adya apuurvam kriyate vaakyasa;nj;naa samaanavaakyaadhikaara.h ca . tat dve.syam vijaaniiyaat : sarvam etat vikalpate iti . tat aacaarya.h suh.rt bhuutvaa anvaaca.s.te caadibhi.h yoge yathaanyaasam eva bhavati iti . <V>samarthanighaate hi samaanaadhikara.nayuktayukte.su upasa:nkhyaanam asamarthatvaat</V> . samarthanighaate hi samaanaadhikara.nayuktayukte.su upasa:nkhyaanam kartavyam syaat . samaanaadhikara.ne . pa.tave te daasyaami . mrdave te daasyaami . samaanaadhikara.ne . yuktayukte . nadyaa.h ti.s.thati kuule . v.rk.sasya lambate ;saakhaa . ;saaliinaam te odanam dadaami . ;saaliinaam me odanam dadaati . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . asamarthatvaat . <V>raajagaviik.siire dvisamaasaprasa:nga.h dvi.sa.s.thiibhaavaat</V> . raajagaviik.siire dvisamaasaprasa:nga.h . kim kaara.nam . dvi.sa.s.thiibhaavaat . dve hi atra .sa.s.thyau . raaj;na.h go.h k.siiram iti . kim ucyate dvisamaasaprasa:nga.h iti yaavataa sup saha supaa iti vartate . dvisamaasaprasa:nga.h iti na evam vij;naayate dvayo.h subantayo.h samaasaprasa:nga.h dvisamaasaprasa:nga.h iti . katham tarhi . dviprakaarasya samaasasya prasa:nga.h dvisamaasaprasa:nga.h iti . raajagok.siiram iti api praapnoti na ca evam bhavitavyam . bhavitavyam ca yadaa etat vaakyam bhavati go.h k.siiram gok.siiram raaj;na.h gok.siiram raajagok.siiram iti . yadaa tu etat vaakyam bhavati raaj;na.h go.h k.siiram iti tadaa na bhavitavyam tadaa ca praapnoti . tadaa kasmaat na bhavati . <V>siddham tu raajavi;si.s.taayaa.h go.h k.siire.na saamarthyaat</V> . siddham etat . katham . raajavi;si.s.taayaa.h go.h k.siire.na saha samaasa.h bhavati na kevalaayaa.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . yathaa eva ayam gavi yatate na k.siiramaatre.na santo.sam karoti evam raajani api yatate . raaj;na.h yaa gau.h tasyaa.h yat k.siiram iti . na eva vaa puna.h atra go.h raajaanam apek.samaa.naayaa.h k.siire.na saha samaasa.h praapnoti . kim kaara.nam . asaamarthyaat . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . katham tarhi go.h k.siiram apek.samaa.naayaa.h raaj;naa saha samaasa.h bhavati . pradhaanam atra tada gau.h bhavati . bhavati ca pradhaanasya saapek.sasya api samaasa.h . 
(2.1.1.8) P I.368.25 - 369.24  R II.537 - 540	atha kimartham padavidhau samarthaadhikaara.h kriyate . <V>padavidhau samarthavacanam var.naa;sraye ;saastre aanantaryavij;naanaat</V> . padavidhau samarthaadhikaara.h kriyate var.naa;sraye ;saastre aanantaryamaatre kaaryam yathaa vij;naayeta . ti.s.thatu dadhi a;saana tvam ;saakena . ti.s.thatu kumaarii chatram hara devadatta iti . <V>samarthaadhikaarasya vidheyasaamaanaadhikara.nyaat nirde;saanarthakyam</V> . samarthaadhikaara.h ayam vidheyena samaanaadhikara.na.h . kim ca vidheyam . samaasa.h . yaavat bruuyaat samartha.h samaasa.h iti taavat samartha.h padavidhi.h . na ca raajapuru.sa.h iti etasyaam avasthaayaam samarthaadhikaare.na kim cit api ;sakyam pravartayitum nivartayitum vaa . samarthaadhikaarasya vidheyasaamaanaadhikara.nyaat nirde;sa.h anarthaka.h . <V>siddham tu samarthaanaam iti vacanaat</V> . siddham etat . katham . samarthaanaam padaanaam vidhi.h iti vaktavyam . evam api dvyekayo.h na praapnoti . <V>eka;se.sanirde;saat vaa</V> . atha vaa eka;se.sanirde;sa.h ayam . samarthasya ca samarthayo.h ca samarthaanaam ca samarthaanaam iti . evam api .sa.tprabh.rtiinaam eva praapnoti . .sa.tprabh.rti.su hi eka;se.sa.h parisamaapyate . na e.sa.h do.sa.h . pratyekam vaakyaparisamaapti.h d.r.s.taa iti dvyekayo.h api bhavi.syati . evam api vivibhaktiinaam na praapnoti . samarthaat samarthe padaat pade iti . evam tarhi samarthapadayo.h vidhi;sabdena sarvavibhaktyanta.h samaasa.h : samarthasya vidhi.h samarthavidhi.h , samarthayo.h vidhi.h samarthavidhi.h , samarthaat vidhi.h samarthavidhi.h , samarthe vidhi.h samarthvidhi.h . padasya vidhi.h padavidhi.h , padayo.h vidhi.h padavidhi.h , padaanaam vidhi.h padavidhi.h , padaat vidhi.h padavidhi.h , pade vidhi.h padavidhi.h . samarthavidhi.h ca samarthavidhi.h ca samarthavidhi.h ca samarthavidhi.h ca samarthavidhi.h ca samarthavidhi.h . padavidhi.h ca padavidhi.h ca padavidhi.h ca padavidhi.h ca padavidhi.h ca padavidhi.h . samarthavidhi.h ca padavidhi.h ca samartha.h padavidhi.h . puurva.h samaasa.h uttarapadalopii yaad.rcchikiivibhakti.h .
(2.1.1.9) P I.370.1 - 371.24  R II.540 - 546	<V>samaanaadhikara.ne.su upasa:nkhyaanam asamarthatvaat</V> . samaanaadhikara.ne.su upasa:nkhyaanam kartavyam . viira.h puuru.sa.h viirapuru.sa.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . asamarthatvaat . katham asamarthatvam . <V>dravyam padaartha.h iti cet</V> . yadi dravyam padaartha.h na bhavati tadaa saamarthyam . atha hi gu.na.h padaartha.h bhavati tadaa saamarthyam . anya.h hi viiratvam gu.na.h anya.h hi puru.satvam . na anyatvam asti iti iyataa saamarthyam bhavati . anya.h hi devadatta.h gobhya.h a;svebhya.h ca na ca tasya etaavataa saamartham bhavati . ka.h vaa vi;se.sa.h yat gu.ne padaarthe saamarthyam syaat dravye ca na syaat . e.sa.h vi;se.sa.h . ekam tayo.h adhikara.nam anya.h ca viiratvam gu.na.h anya.h puru.satvam . dravyapadaarthikasya api tarhi gu.nabhedaat saamarthyam bhavi.syati . a;sakya.h dravyapadaarthikena dravyasya gu.nak.rta.h upakaara.h pratij;naatum . nanu ca abhyantara.h asau bhavati . yadi api abhyantara.h na tu gamyate . na hi gu.da.h iti ukte madhuratvam gamyate ;s.r:ngaveram iti vaa ka.tukatvam . gu.napadaarthikena api tarhi a;sakya.h gu.nasya dravyak.rta.h upakaara.h pratij;naatum . atha gu.napadaarthika.h pratijaaniite dravyapadaarthika.h api kasmaat na pratijaaniite . evam anayo.h saamarthyam syaat vaa na vaa . kva ca taavat idam syaat samaanaadhikara.nena iti . yatra sarvam samaaman : indra.h ;sakra.h puruhuuta.h purandara.h . kandu.h ko.s.tha.h ku;suula.h iti . na eva;njaatiiyakaanaam samaasena bhavitavyam pratyayena vaa utpattavyam . kim kaara.nam . arthagatyartha.h ;sabdaprayoga.h . artham pratyaayayi.syaami iti ;sabda.h prayujyate . tatra ekena uktatvaat tasya arthasya dvitiiyasya prayoge.na na bhavitavyam . kim kaara.nam . uktaarthaanaam aprayoga.h iti . na tarhi idaaniim idam bhavati bh.rtyabhara.niiya.h iti . na etau samaanaarthau . eka.h atra ;sakyaarthe k.rtya.h bhavati apara.h arhatyarthe : ;sakya.h bhartum bh.rtya.h . arhati bh.rtim bhara.niiya.h . bh.rtya.h bhara.niiya.h bh.rtyabhara.niiya.h iti . yadi tarhi yatra kim cit samaanam ka.h cit vi;se.sa.h tatra bhavitavyam iha api tarhi praapnoti . dar;saniiyaayaa.h maataa dar;saniiyamaataa iti . atra api kim cit samaanam ka.h cit vi;se.sa.h . kim puna.h tat . sadbhaavaanyabhaavau . na kva cit sadbhaavaanyabhaavau na sta.h ucyate ca samaanaadhikara.nena iti . tatra prakar.sagati.h vij;naasyate : yatra saadhiiya.h saamaanaadhikara.nyam . kva ca saadhiiya.h saamaanaadhikara.nyam . yatra sarvam samaanam sadbhaavaanyabhaavau dravyam ca . atha vaa samaanaadhikara.nena iti tat samaanam aa;sriiyate yat samaanam bhavati na ca bhavati . na ca etat samaanam kva cit api na bhavati . atha vaa yaavat bruuyaat samaanadravye.na iti taavat samaanaadhikara.nena iti . dravyam hi loke adhikara.nam iti ucyate . tat yathaa . ekasmin dravye vyuditam . ekasmin adhikara.ne vyuditam iti . tathaa vyaakara.ne viprati.siddham ca anadhikara.navaaci iti adravyavaaci iti gamyate . evam api idam ava;syam kartavyam samaanaadhikara.nam asamarthavat bhavati iti . kim prayojanam . sarpi.h kaalakam yaju.h piitakam iti evamartham . yadi samaanaadhikara.nam asamarthavat bhavati iti ucyate sarpi.h piiyate yaju.h kriyate iti atra .satvam na praapnoti . adhaatvabhihitam iti evam tat . evam ca k.rtvaa samaanaadhikara.ne.su upasa:nkhyaanam kartavyam . viira.h puuru.sa.h viirapuru.sa.h . kim kaara.nam asamarthatvaat . <V>na vaa vacanapraamaa.nyaat</V> . na vaa kartavyam . kim kaara.nam . vacanapraamaa.nyaat . vacanapraamaa.nyaat atra samaasa.h bhavi.syati . kim vacanapraamaa.nyam . samaanamadhyamadhyamaviiraa.h ca iti . <V>luptaakhyaate.su ca</V> . luptaakhyaate.su ca upasa:nkhyaanam kartavyam . ni.skau;saambi.h nirvaaraa.nasi.h . luptaakhyaate.su ca . kim . vacanapraamaa.nyaat . kim vacanapraamaa.nyam . kugatipraadaya.h ca iti . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . suraajaa atiraajaa iti . na bruuma.h v.rttisuutravacanapraamaa.nyaat iti . kim tarhi . vaarttikavacanapraamaa.nyaat iti . siddham tu kvaa:nksvatidurgativacanaat praadaya.h ktaarthe iti . <V>tadarthagate.h vaa</V> . tadarthagate.h vaa puna.h siddham etat . kim idam tadarthagate.h iti . tasya artha.h tadartha.h tadarthasya gati.h tadarthagati.h tadarthagate.h iti . yasya arthasya kau;saambyaa saamarthyam sa.h nisaa ucyate . atha vaa sa.h artha.h tadartha.h tadarthasya gati.h tadarthagati.h tadarthagate.h iti . ya.h artha.h kau;saambyaa samartha.h sa.h nisaa ucyate .
(2.1.1.10) P I.371.25 - 374.18  R II.547 - 554	atha yatra bahuunaam samaasaprasa:nga.h kim tatra dvayo.h dvayo.h samaasa.h bhavati aahosvit avi;se.se.na . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>samaasa.h dvayo.h dvayo.h cet dvandve anekagraha.nam</V> . samaasa.h dvayo.h dvayo.h cet dvandve anekagraha.nam kartavyam . carthe dvandva.h . anekam iti vaktavyam iha api yathaa syaat . plak.sanyagrodhakhadirapalaa;saa.h iti . na e.sa.h do.sa.h . atra api dvayo.h dvayo.h samaasa.h bhavi.syati . <V>dvayo.h dvayo.h samaasa.h iti cet na bahu.su dvitvaabhaavaat</V> . dvayo.h dvayo.h samaasa.h iti cet tat na . kim kaara.nam . bahu.su dvitvaabhaavaat . na bahu.su dvitvam asti . na ava;syam evam vigraha.h kartavya.h : plak.sa.h ca nyagrodha.h ca khadira.h ca palaa;sa.h ca iti . kim tarhi evam vighraha.h kari.syate : plak.sa.h ca nyagrodha.h ca plak.sanyagrodhau khadira.h ca palaa;sa.h ca khadirapalaa;sau plak.sanyagrodhau ca khadirapalaa;sau plak.sanyagrodhakhadirapalaa;saa.h iti . hot.rpot.rne.s.todgaataara.h tarhi na sidhyanti . hotaapotaane.s.todgaataara.h iti praapnoti . na ca evam bhavitavyam . bhavitavyam ca yadaa evam vigraha.h kriyate hotaa ca potaa ca hotaapotaarau ne.s.taa ca udgaataa ca ne.s.todgaataarau hotaapotaarau ca ne.s.todgaataarau ca hotaapotaane.s.todgaataara.h iti . hot.rpot.rne.s.todgaataara.h tu na sidhyanti . <V>samaasaantaprati.sedha.h ca</V> . samaasaantasya ca prati.sedha.h vaktavya.h . vaaktvaksrugd.r.sadam iti . vaaktvacasrugd.r.sadam iti praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . atra api pare.na pare.na saha samaasa.h bhavi.syati . sruk ca d.r.sadam ca srugd.r.sadam tvak ca srugd.r.sadam ca tvaksrugd.r.sadam vaak ca tvaksrugd.r.sadam ca vaaktvaksrugd.r.sadam iti . hot.rpot.rne.s.todgaataara.h evam tarhi sidhyanti . iha ca <V>susuk.smaja.take;sena sunataajivaasanaa samanta;sitirandhre.na dvayo.h v.rttau na sidhyati</V> . astu tarhi avi;se.se.na . <V>avi;se.se.na bahuvriihau anekapadaprasa:nga.h</V> . yadi avi;se.se.na bahuvriihau anekapadaprasa:nga.h . tatra ka.h do.sa.h . <V>tatra svarasamaasaantapu.mvadbhaave.su do.sa.h</V> . tatra svarasamaasaantapu.mvadbhaave.su do.sa.h bhavati . svara . puurva;saalaapriya.h apara;saalaapriya.h . svara . samaasaanta . pa;ncagavapriya.h . samaasaanta . pu.mvadbhaava . khaadiretara;samyam rauravetar;samyam . <V>na vaa avayavatatpuru.satvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . avayavatatpuru.satvaat . avayava.h atra tatpuru.sasa;nj;na.h tadaa;srayau samaasaantapu.mvadbhaavau bhavi.syata.h . svara.h katham . <V>tasya antodaattatvam viprati.sedhaat</V> . antodaattatvam kriyataam puurvapadaprak.rtisvara.h iti antodaattatvam bhavati viprati.sedhena . na e.sa.h yukta.h viprati.sedha.h . viprati.sedhe param iti ucyate . puurvam ca antodaattatvam param puurvapadaprak.rtisvaratvam . na paraviprati.sedham bruuma.h . kim tarhi . antara:ngaviprati.sedham . <V>nimittisvarabaliiyastvaat vaa</V> . atha vaa nimittasvaraat nimittisvara.h baliiyaan iti vaktavyam . kim puna.h nimittam ka.h vaa nimittii . bahuvriihi.h nimittam tatpuru.sa.h nimittii . tat tarhi vaktavyam nimittasvaraat nimittisvara.h baliiyaan iti . na vaktavyam . <V>eka;sitipaatsvaravacanam tu j;naapakam nimittisvarabaliiyastvasya</V> . yat ayam yuktaarohyaadi.su eka;sitipacchabdam pa.thati tat j;naapayati aacaarya.h nimittasvaraat nimittisvara.h baliiyaan iti . ka.h puna.h arhati yuktaarohyaadi.su eka;sitipacchabdam pa.thitum . evam kila naama pa.thyate eka.h ;siti.h eka;siti.h eka.h ;siti.h paada.h yasya iti . tat ca na . evam vigraha.h kari.syate . eka.h ;siti.h e.su te ime eka;sitaya.h eka;sitaya.h paadaa.h yasya iti . atha api evam vigraha.h kriyate eka.h ;siti.h eka;siti.h eka.h ;siti.h paada.h yasya iti evam api na artha.h paa.thena . igante dvigau iti e.sa.h svara.h atra baadhaka.h bhavi.syati . asya tarhi bahuvriihyavayavasya tatpuru.sa;nj;naa praapnoti susuk.smaja.take;sena sunataajivaasanaa samanta;sitirandhre.na iti . tatra ka.h do.sa.h . tasya antodaattatvam viprati.sedhaat iti antodaattatvam syaat viprati.sedhena . na e.sa.h do.sa.h . na idam bahuvriihyavayavasya tatpuru.sasya lak.sa.nam aarabhyate . kim tarhi . yasya bahuvriihyavayavasya tatpuru.sasya tat lak.sa.nam asti tasya antodaattatvam bhavi.syati viprati.sedhena . nanu ca asya api asti kim vi;se.sa.nam vi;se.sye.na bahulam iti . bahulavacanaat na bhavi.syati . asya tarhi bahuvriihyavayavasya tatpuru.sa;nj;naa praapnoti . adhika.sa.s.tivar.sa.h iti . tatra ka.h do.sa.h . tasya antodaattatvam viprati.sedhaat iti antodaattatvam syaat viprati.sedhena . na e.sa.h do.sa.h . igante dvigau iti e.sa.h svara.h bhavi.syati . ya.h tarhi na iganta.h adhika;satavar.sa.h iti . iha ca api adhika.sa.s.tivar.sa.h iti samaasanta.h praapnoti . .dacprakara.ne sa:nkhyaayaa.h tatpuru.sasya upasa:nkhyaanam nistri.m;saadyartham iti . na e.sa.h do.sa.h . avyayaade.h iti evam tat . kim puna.h kaara.nam avyayaade.h iti evam tat . iha maa bhuut gotri.m;sat gocatvaari.m;sat iti . bahuvriihisa;nj;naa tarhi praapnoti . sa:nkhyayaa avyayaasannaaduuraadhikasa:nhyaa.h sa:nkhyeye iti . na sa:nkhyaam sa:nkhyeye vartayi.syaama.h . katham . evam vigraha.h kari.syate adhikaa .sa.s.ti.h var.saa.naam asya iti . yathaa tarhi sa.h yoga.h pratyaakhyaayate tathaa puurve.na praapnoti . katham ca sa.h yoga.h pratyaakhyaayate . a;si.sya.h sa:nkhyottarapada.h sa:nkhyaa iva abhidhaayitvaat iti . pratyaakhyaate tasmin yoge sa:nkhyaam sa:nkhyeye vartayi.syaama.h . tatra evam vigraha.h kari.syate adhikaa .sa.s.ti.h var.saa.ni asya iti . sarvatha vayam adhika.sa.s.tivar.saat na mucyaamahe . katham . yaavataa sa.h ca yoga.h pratyaakhyaayate ayam ca vigraha.h asti adhikaa .sa.s.ti.h var.saa.naam asya iti . yat tu tat uktam adhika.sa.s.tivar.sa.h na sidhyati iti sa.h siddha.h bhavati . katham . yaavataa sa.h ca yoga.h pratyaakhyaayate ayam ca vigraha.h asti adhikaa .sa.s.ti.h var.saa.ni asya iti . adhika;satavar.sa.h tu na sidhyati . kartavya.h atra yatna.h . 
(2.1.2) P I.375.2 - 376.23  R II.555 - 561	sup iti kimartham . karo.si a.tan . na etat asti . asaamarthyaat atra na bhavi.syati . katham asaamarthyam . samaanaadhikara.nam asamarthavat bhavati iti . idam tarhi . pii.dye pii.dyamaana . idam ca api udaahara.nam karo.si a.tan . nanu ca uktam asaamarthyaat atra na bhavi.syati . katham asaamarthyam . samaanaadhikara.nam asamarthavat bhavati iti . na e.sa.h do.sa.h . adhaatvabhihitam iti evam tat . <V>aamantritasya paraa:ngvadbhaave .sa.s.thyaamantritakaarakavacanam</V> . aamantritasya paraa:ngvadbhaave .sa.s.thyantam aamantritakaarakam ca parasya a:ngavat bhavati iti vaktavyam . .sa.sthyantam taavat . madraa.naam raajan magadhaanaam raajan . aamantritakaarakam . ku.n.dena a.tan . na asti atra vi;se.sa.h paraa:ngavadbhaave sati asati vaa . idam tarhi . para;sunaa v.r;scan . <V>tannimittagraha.nam vaa</V> . tannimittagraha.nam vaa kartavyam . aamantritanimittam parasya a:ngavat bhavati iti vaktavyam . tat ca ava;syam anyatarat vaktavyam . <V>avacane hi subantamaatraprasa:nga.h</V> . anucyamaane hi etasmin subantramaatrasya paraa:ngavadbhaava.h praapnoti . asya api prasajyeta . k.stre.na agne svaayu.h sa.mrabhasya mitre.na agne mitradheye yatasva . kim puna.h atra jyaaya.h . tannimittagraha.nam eva jyaaya.h . idam api siddham bhavati . go.su svaamin a;sve.su svaamin . etat hi na eva .sa.sthyantam na api aamantritakaarakam . <V>subantasya paraa:ngavadbhaave samaanaadhikara.nasya upasa:nkhyanam ananantaratvaat</V> . subantasya paraa:ngavadbhaave samaanaadhikara.nasya upasa:nkhyanam kartavyam . tiik.s.nayaa suucyaa siivyan tiik.s.nena para;sunaa v.r;scan . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . ananantaratvaat . nanu ca parasya paraa:ngavadbhaave k.rte puurvasya api bhavi.syati . <V>svare avadhaara.naat ca</V> . svare avadhaara.naat ca na sidhyati . svare avadhaara.nam kriyate na aanantarye . <V>param api chandasi</V> . param api chandasi puurvasya a:ngavat bhavati iti vaktavyam . aa te pita.h marutaam sumnam etu . prati tvaa duhita.h diva.h . v.r.nii.sva duhita.h diva.h . <V>avyayaprati.sedha.h ca</V> . avyayaanaam ca prati.sedha.h vaktavya.h . uccai.h adhiiyaana niicai.h adhiiyaana . <V>anavyayiibhaavasya</V> . anavyayiibhaavasya iti vaktavyam . iha maa bhuut . upaagni adhiiyaana pratyagni adhiiyaana . atha kimartham svare avadhaara.nam kriyate . <V>svare avadhaara.nam subalopaartham</V> . svare avadhaara.nam kriyate subla.h maa bhuut iti . para;sunaa v.r;scan . <V>na vaa subantaikaantatvaat</V> . na vaa kartavyam . kim kaara.nam . subantaikaantatvaat . subantaikaanta.h paraa:ngavadbhaava.h bhavati . <V>praatipadikaikaanta.h tu sublope</V> . praatipadikaikaanta.h tu bhavati sublope k.rte . pratyayalak.sa.nena subantaikaantataa syaat . tasmaat svare avadhaara.nam na kartavyam subalopaartham . praatipadikasthaayaa.h supa.h luk ucyate . tasmaat svaragraha.nena na artha.h . idam tarhi prayojanam .satva.natve maa bhuutaam iti . kuupe si;ncan carma naman iti . etat api na asti prayojanam . iha taavat kuupe si;ncan iti svaa;srayam padaaditvam bhavi.syati . carma naman iti puurvapadaat sa;nj;naayaam aga.h iti etasmaat niyamaat na bhavi.syati . nanu ca samaase etat bhavati puurvapadam uttarapadam iti . na iti aaha . avi;se.se.na etat bhavati . puurvam padam puurvapadam uttaram padam uttarapadam iti .
(2.1.3) P I.377.2 - 21  R II.561 - 565	praagvacanam kimartham . <V>praagvacanam sa;nj;naaniv.rttyartham</V> . praagvacanam kriyate samaasasa;nj;naayaa.h aniv.rtti.h yathaa syaat . akriyamaa.ne hi praagvacane anavakaa;saa.h avyayiibhaavaadaya.h sa;nj;naa.h samaasasa;nj;naam baadheran . taa.h maa baadhi.sata iti praagvacanam kriyate . atha kriyamaa.ne api praagvacane yaavataa anavakaa;saa.h avyayiibhaavaadaya.h sa;nj;naa.h kasmaat eva na baadhante . kriyamaa.ne hi praagvacane satyaam samaasasa;nj;naayaam etaa.h avayavasa;nj;naa.h aarabhyante . tatra vacanasamaave;sa.h bhavi.syati . samaasasa;nj;naa api anavakaa;saa . saa vacanaat bhavi.syati . saavakaa;saa samaasasa;nj;naa . ka.h avakaa;sa.h . vispa.s.taadiini avakaa;sa.h . vispa.s.tam pa.tu.h vispa.s.tapa.tu.h iti . na e.sa.h asti avakaa;sa.h . e.saa hi aacaaryasya ;sailii lak.syate yena eva avayavakaaryam bhavati tena eva samudaayakaaryam api bhavati . yena eva avayavakaaryam svara.h tena eva samudaakaaryam api samaasa.h bhavi.syati . vispa.s.taadiini gu.navacane.su iti . idam tarhi kaakataaliiyam ajaak.rpaa.niiyam . atra api yena eva avayavakaaryam pratyayotpatti.h kriyate tena eva samudaakaaryam samaasasa;nj;naa bhavi.syati . samaasaat ca tadvi.sayaat . idam tarhi punaaraaja.h punargava.h . atra api ava;syam tatpuru.sasa;nj;naa vaktavya tatpuru.saa;sraya.h samaasaanta.h yathaa syaat . idam tarhi . punaraadheyam . atra api ava;syam gatisa;nj;naa vaktavyaa gatikaarakopapadaat k.rt iti e.sa.h svara.h yathaa syaat . idam tarhi punarutsyuutam vaasa.h deyam . atra api ava;syam gatisa;nj;naa vaktavyaa gati.h gatau iti nighaata.h yathaa syaat . yadi tat na asti puna;scanasau chandasi iti . sati tasmin tena eva siddham . evam api ekaa sa;nj;naa iti vacanaat na asti yaugapadyena sambhava.h . paryaaya.h prasajyeta . tasmaat praagvacanam kartavyam .
(2.1.4) P I.377.23 - 378.15  R II.565 - 569	sahavacanam kimartham . <V>sahavacanam p.rthak asamaasaartham</V> . sahagraha.nam kriyate sahabhuutayo.h samaasa;nj;naa yathaa syaat ekaikasya maa bhuut iti . kim ca syaat . yadi ekaikasya samaasa;nj;naa syaat iha .rkpaada.h iti samaasaanta.h prasajyeta . iha ca raajaa;sva.h iti dvau svarau syaataam . katham ca k.rtvaa ekaikasya sa;nj;naa praapnoti . pratyekam vaakyaparisamaapti.h d.r.s.taa . tat yathaa v.rddhigu.nasa;nj;ne pratyekam bhavata.h . nanu ca ayam api asti d.r.s.taanta.h samudaaye vaakyaparisamaapti.h iti . tat yathaa gargaa.h ;satam da.n.dyantaam iti . arthina.h ca raajaana.h hira.nyena bhavanti na ca pratyekam da.n.dayanti . sati etasmin d.r.s.taante yadi tatra pratyekam iti ucyate iha api sahagraha.nam kartavyam . atha tatra antare.na pratyekam iti vacanam pratyekam gu.nav.rddhisa;nj;ne bhavata.h iha api na artha.h sahagraha.nena . evam tarhi siddhe sati yat sahagraha.nam karoti tasya etat prayojanam yogaa:ngam yathaa vij;naayeta . sati ca yogaa:nge yogavibhaaga.h kari.syate . saha sup samasyate . kena saha . samarthena . anuvyaacalat anupraavi;sat . tata.h supaa . supaa ca saha sup samasyate . adhikaara.h ca lak.sa.nam ca . yasya samaasasya anyat lak.sa.nam na asti idam tasya lak.sa.nam bhavi.syati . punarutsyuutam vaasa.h deyam punarni.sk.rta.h ratha.h iti . <V>ivena vibhaktyalopa.h puurvapadaprak.rtisvaratvam ca</V> . ivena saha samaasa.h vibhaktyalopa.h puurvapadaprak.rtisvaratvam ca vaktavyam . vaasasiiiva kanye iva .
(2.1.5) P I.378.17 - 19  R II.569	kimartham mahatii sa;nj;naa kriyate . anvarthasa;nj;naa yathaa vij;nayeta . anavyayam avyayam bhavati iti avyayiibhaava.h . avyayiibhaava.h ca samaasa.h avyayasa;nj;na.h bhavati iti etat na vaktavyam bhavati .
(2.1.6) P I.378.23 - 379.5  R II.569 - 570	iha kasmaat na bhavati . sumadraa.h sumagadhaa.h saputra.h sacchaatra.h iti . sam.rddhau saakalye iti ca praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . iha ka.h cit samaasa.h puurvapadaarthapradhaana.h , ka.h cit uttarapadaarthapradhaana.h , ka.h cit anyapadaarthapradhaana.h , ka.h cit ubhayapadaarthapradhaana.h . puurvapadaarthapradhaana.h avyayiibhaava.h , uttarapadaarthapradhaana.h tatpuru.sa.h , anyapadaarthapradhaana.h bahuvriihi.h ubhayapadaarthapradhaana.h dvandva.h . na ca atra puurvapadaarthapraadhaanyam gamyate . atha vaa na ime samaasaarthaa.h nirdi;syante . kim tarhi . avyayaarthaa.h nirdi;syante ime . ete.su arthe.su yat avyayam vartate tat subantena samasyate iti .
(2.1.7) P I.379.7 - 12  R II.570 - 572	asaad.r;sye iti kimartham . yathaa devadatta.h tathaa yaj;nadatta.h iti . asaad.r;sye iti ucyate . tatra idam na sidhyati : yathaa;sakti yathaabalam iti . kim kaara.nam . yathaa iti ayam prakaaravacane thaal sa.h ca saad.r;sye vartate . na e.sa.h do.sa.h . ayam yathaa;sabda.h asti eva avyutpannam praatipadikam viipsaavaacii . asti prakaaravacane thaal . tat yat avyutpannam praatipadikam viipsaavaaci tasya idam graha.nam . atha ya.h prakaaravacane thaal tasya graha.nam kasmaat na bhavati . puurve.na praapnoti saad.r;syasampatti iti . prati.sedhavacanasaamarthyaat na bhavi.syati .
(2.1.9) P I.379.14 - 15  R II.572	sup iti vartamaane puna.h subgraha.nam kimartham . avyayam iti evam tat abhuut submaatre yathaa syaat . maa.saprati suupaprati odanaprati .
(2.1.10) P I.379.17 - 380.5  R II.573 - 574	<V>ak.saadaya.h t.rtiiyaantaa.h puurvoktasya yathaa na tat</V> . ak.saadaya.h t.rtiiyaantaa.h pari.naa saha samasyante iti vaktavyam . puurvoktasya yathaa na tat . ayathaajaatiiyake dyotye . ak.se.na na tathaa v.rttam yathaa puurvam iti ak.sapari ;salaakaapari . <V>ekatve ak.sa;salaakayo.h</V> . ak.sa;salaakayo.h ca ekavacanaantayo.h iti vaktavyam . iha maa bhuut . ak.saabhyaam v.rttam ak.sai.h v.rttam . <V>kitavavyavahaare ca</V> . kitavavyavahaare iti vaktavyam . iha maa bhuut . ak.se.na idam na v.rttam ;saka.tena yathaa puurvam .
(2.1.11 - 12) P I.380.7 - 12  R II.574 - 575	yogavibhaaga.h kartavya.h . vibhaa.saa iti ayam adhikaara.h . tata.h apaparibahira;ncava.h pa;ncamyaa iti . pa;ncamiigraha.nam ;sakyam akartum . katham . subantena iti vartate etai.h ca karmapravacaniiyai.h yoge pa;ncamii vidhiiyate . tatra antare.na api pa;ncamiigraha.nam pa;ncamyantena eva samaasa.h bhavi.syati . idam tarhi prayojanam . bahi.h;sabdena yoge pa;ncamii na vidhiiyate . tatra api yathaa syaat iti . bahirgraamaat . atha kriyamaa.ne api pa;ncamiigraha.ne yaavataa bahi.h;sabdena yoge pa;ncamii na vidhiiyate katham eva etat sidhyati . pa;ncamiigraha.nasaamarthyaat .
(2.1.13) P I.380.14 - 16  R II.575	maryaadaabhividhigraha.nam ;sakyam akartum . katham . pa;ncamyantena iti vartate aa:naa ca karmapravacaniiyayukte pa;ncamii vidhiiyate . etayo.h ca eva arthayo.h aa:n karmapravacaniiyasa;nj;na.h bhavati na anyatra .
(2.1.16) P I.380.18 - 23  R II.575 - 576	kim udaahara.nam . anuga:ngam haastinapuram anuga:ngam vaaraa.nasii anu;so.nam paa.taliputram . yasya ca aayaama.h iti ucyate ga:ngaa ca api aayataa vaaraa.nasii api aayataa . tatra kuta.h etat ga:ngayaa saha samaasa.h bhavi.syati na puna.h vaaraa.nasyaa iti . evarm tarhi lak.sa.nena iti vartate ga:ngaa ca eva hi lak.sa.nam na vaaraa.nasii . atha vaa yasya ca aayaama.h iti ucyate ga:ngaa ca api aayataa vaaraa.nasii api aayataa . tatra prakar.sagati.h vij;naasyate : saadhiiya.h yasya aayaama.h iti . saadhiiya.h ca ga:ngaayaa.h na vaaraa.nasyaa.h .
(2.1.17) P I.381.2 - 7  R II.576 - 577	kimartha.h cakaara.h . evakaaraartha.h . ti.s.thadguprabh.rtiini eva . kva maa bhuut . paramam ti.s.thadgu . <V>ti.s.thadgu kaalavi;se.se</V> . ti.s.thadgu kaalavi;se.se iti vaktavyam . ti.s.thanti gaava.h asmin kaale ti.s.thadgu . vahadgu . <V>khaleyavaadiini prathamaantaani anyapadaarthe</V> . khaleyavaadiini prathamaantaani anyapadaarthe samasyante . khaleyavam khalebusam luunayavam luuyamaanayavam puutayavam puuyamaanayavam .
(2.1.18) P I.381.9 - 382.3  R II.577 - 579	vaavacanam kimartham . vibhaa.saa samaasa.h yatha syaat . samaasena mukte vaakyam api yathaa syaat . paaram ga:ngaayaa.h iti . na etat asti prayojanam . prak.rtaa mahaavibhaa.saa . tayaa vaakyam api bhavi.syati . idam tarhi prayojanam avyayiibhaavena mukte .sa.s.thiisamaasa.h yathaa syaat . ga:ngaapaaram iti . etat api na asti prayojanam . ayam api vibhaa.saa .sa.s.thiisamaasa.h api . tau ubhau vacanaat bhavi.syata.h . ata.h uttaram pa.thati . <V>paare madhye .sa.s.thyaa vaavacanam</V> . paare madhye .sa.s.thyaa vaa iti vaktavyam . <V>avacane hi .sa.s.thiisamaasaabhaava.h yathaa ekade;sipradhaane</V> . akriyamaa.ne hi vaavacane .sa.s.thiisamaasasya abhaava.h syaat yathaa ekade;sipradhaane . tat yatha ekade;sisamaasena mukte .sa.s.thiisamaasa.h na bhavati . kim puna.h kaara.nam ekade;sisamaasena mukte .sa.s.thiisamaasa.h na bhavati . samaasataddhitaanaam v.rtti.h vibhaa.saa . v.rttivi.saye nitya.h apavaada.h . iha puna.h vaavacane kriyamaa.ne ekayaa v.rtti.h vibhaa.saa aparayaa v.rttivi.saye vibhaa.saapavaada.h . <V>ekaaraantanipaatanam ca</V> . ekaaraantanipaatanam ca kartavyam . paarega:ngam iti . na kartavyam . saptamyaa.h alukaa siddham . bhavet siddham yadaa saptamii yadaa tu anyaa.h vibhaktaya.h tadaa na sidhyati .
(2.1.20) P I.382.5 -21  R II.579 - 582	<V>nadiibhi.h sa:nkhyaasamaase anyapadaarthe prati.sedha.h</V> . nadiibhi.h sa:nkhyaasamaase anyapadaarthe prati.sedha.h vaktavya.h . dviiraavatiika.h de;sa.h triiraavatiika.h de;sa.h . nadiibhi.h sa:nkhyaa iti praapnoti . na vaktavya.h . iha ka.h cit samaasa.h puurvapadaarthapradhaana.h , ka.h cit uttarapadaarthapradhaana.h , ka.h cit anyapadaarthapradhaana.h , ka.h cit ubhayapadaarthapradhaana.h . puurvapadaarthapradhaana.h avyayiibhaava.h , uttarapadaarthapradhaana.h tatpuru.sa.h , anyapadaarthapradhaana.h bahuvriihi.h , ubhayapadaarthapradhaana.h dvandva.h . na ca atra puurvapadaarthapraadhaanyam gamyate . nanu ca yat yena ucyate sa.h tasya artha.h bhavati . atra ca vayam etaabhyaam padaabhyaam etam artham ucyamaanam pa;syaama.h . etat eva ca jaaniima.h yat yena ucyate sa.h tasya artha.h iti . api ca anyapadaarthataa na prakalpeta . citragu.h ;sabalagu.h iti . kim kaara.nam . atra api hi vayam etaabhyaam ;sabdaabhyaam etam artham ucyamaanam pa;syaama.h . yadi api atra etaabhyaam ;sabdaabhyaam e.sa.h artha.h ucyate anyapadaartha.h api tu gamyate . tatra anyapadaarthaa;sraya.h bahuvriihi.h bhavi.syati . iha api tarhi anyapadaartha.h gamyate svapadaartha.h api tu gamyate . tatra svapadaarthaa;sraya.h avyayiibhaava.h praapnoti . evam tarhi idam iha sampradhaaryam . avyayiibhaava.h kriyataam bahuvriihi.h iti . bahuvriihi.h bhavi.syati viprati.sedhena . bhavet ekasa;nj;naadhikaare siddham para:nkaaryatve tu na sidhyati . aarambhasaamarthyaat avyayiibhaava.h praapnoti para:nkaaryatvaat ca bahuvriihi.h . para:nkaaryatve ca na do.sa.h . nadiibhi.h sa:nkhyaayaa.h samaahaare avyayiibhaava.h vaktavya.h . sa.h ca ava;syam vaktavya.h . sarvam ekanadiitare .
(2.1.23) P I.382.23 - 24  R II.582	dvigo.h tatpuru.satve kaani prayojanaani . dvigo.h tatpuru.satve samaasaantaa.h prayojanam . pa;ncagavam da;sagavam pa;ncaraajam da;saraajam .
(2.1.24) P I.383.2 - 384,8  R II.582 - 587	<V>;sritaadi.su gamigaamyaadiinaam upasa:nkhyaanam</V> . ;sritaadi.su gamigaamyaadiinaam upasa:nkhyaanam kartavyam . graamam gamii gramagamii gramam gaamii graamagaamii . <V>;sritaadibhi.h ahiine dvitiiyaasamaasavacanaanarthakyam bahuvriihik.rtatvaat</V> . ;sritaadibhi.h ahiinavaacinyaa.h dvitiiyaayaa.h samaasavacanam anarthakam . kim kaara.nam . bahuvriihik.rtatvaat . iha hi ya.h ka.s.tam ;srita.h ka.s.tam anena ;sritam bhavati . tatra bahuvriihi.naa siddham . <V>ahiine dviitiiyaasvaravacanaanarthakyam ca</V> . ahiine dvitiiyaa puurvapadam prak.rtisvaram bhavati iti etat svaravacanam anarthakam . kim kaara.nam . bahuvriihik.rtatvaat eva . <V>jaatisvaraprasa:nga.h tu</V> . jaatisvara.h tu praapnoti . graamatata.h ara.nyagata.h . jaatikaalasukhaadibhya.h anaacchaadanaat kta.h ak.rtamitapratipannaa.h iti . <V>tatra jaataadi.su vaavacanaat siddham</V> . yat etat vaa jaate iti etat vaa jaataadi.su iti vak.syaami . ime jaataadaya.h bhavi.syanti . nanu ca bheda.h bhavati . bahuvriihau sati samaasaantodaattatvena api bhavitavyam puurvapadaprak.rtisvaratvena api tatpuru.satve sati puurvapadaprak.rtisvaratvena eva . na asti bheda.h . ya.h api tatpuru.sam aarabhate na tasya da.n.davaarita.h bahuvriihi.h . tatra tatpuru.se sati dvau samaasau dvau svarau . bahuvriihau sati eka.h samaasa.h dvisvaratvam . evam tarhi siddhe sati yat tatpuru.sam ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h samaane arthe kevalam vigrahabhedaat yatra tatpuru.sa.h praapnoti bahuvriihi.h ca tatra tatpuru.sa.h bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . raaj;na.h sakhaa raajasakha.h . raajaa sakhaa asya iti bahuvriihi.h na bhavati . na etat j;naapakasaadhyam apavaadai.h utsargaa.h baadhyante iti . baadhakena anena bhavitavyam saamaanyavihitasya vi;se.savihitena . atha na saamaanyavihita.h . yat ucyate bahuvriihik.rtatvaat iti etat ayuktam . asti khalu api vi;se.sa.h bahuvriihe.h tatpuru.sasya ca . kim ;sabdak.rta.h atha arthak.rta.h . ;sabdak.rta.h va arthak.rta.h ca . ;sabdak.rta.h taavat . bahuvriihau sati kapaa bhavitavyam . tatpuru.se sati na bhavitavyam . arthak.rta.h . tatpuru.se sati ruhaadiinaam kta.h kartari bhavati dhaatvarthasya anapavarge . aaruu.dha.h v.rk.sam devadatta.h iti . bahuvriihau vyapav.rkte karma.ni bhavati . aaruu.dha.h v.rk.sa.h devadattena iti . anyathaajaatiiyaka.h khalu api pratyak.se.na arthasampratyaya.h anyathaajaatiiyaka.h sambandhaat . raaj;na.h sakhaa raajasakhaa . sambandhaat etat gantavyam nuunam raaja api asya sakhaa iti . ubhayam khalu api i.syate : svasti somasakhaa puna.h ehi . gavaa:nsakha.h iti .
(2.1.26) P I.384.10 - 12  R II.587	kim udaahara.nam . kha.tvaaruu.dha.h jaalma.h . k.sepe iti ucyate . ka.h k.sepa.h naama . adhiitya snaatvaa gurubhi.h anuj;naatena kha.tvaa aaro.dhavyaa . ya.h idaaniim ata.h anyatha karoti sa.h kha.tvaaruu.dha.h ayam jaalma.h . na ativratavaan iti .
(2.1.29) P I.384.14 - 20  R II.588	<V>atyantasa.myoge samaasasya avi;se.savacanaat ktena samaasavacanaanarthakyam</V> . atyantasa.myoge samaasasya avi;se.savacanaat ktaantena ca aktaantena ca kaalaa.h ktaantena iti samaasavacanam anarthakam . atyantasa.myoge iti eva siddham . <V>anatyantasa.myogaartham tu</V> . anatyantasa.myogaartham tarhi idam vaktavyam . .sa.t muhuurtaa.h caraacaraa.h . te kadaa cit aha.h gacchanti kadaa cit raatrim . tat ucyate ahargataa.h raatrigataa.h iti . na etat asti . gatagraha.naat api etat siddham . idam tarhi . aharatis.rtaa.h raatryatis.rtaa.h maasapramita.h candramaa.h .
(2.1.30) P I.384.22 - 385.22  R II.589 - 592	tatk.rtaarthena iti kimartham . dadhnaa pa.tu.h gh.rtena pa.tu.h . na etat asti . asaamarthyaat atra na bhavi.syati . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . na hi dadhna.h pa.tunaa saamarthyam . kena tarhi . bhujinaa . dadhnaa bhu:nkte pa.tu.h iti . iha api tarhi na praapnoti . ;sa:nkulaakha.n.da.h kirikaa.na.h iti . atra api na ;sa:nkulaayaa.h kha.n.dena saamarthyam . kena tarhi . karotinaa . ;sa:nkulayaa k.rta.h kha.n.da.h iti . vacanaat bhavi.syati . iha api vacanaat bhavi.syati dadhnaa pa.tu.h gh.rtena pa.tu.h iti . tasmaat tatk.rtaarthagraha.nam kartavyam . gu.navacanena iti kimartham . gobhi.h vapaavaan dhaanyena dhanavaan . kim puna.h iha udaahara.nam . ;sa:nkulaakha.n.da.h devadatta.h iti . katham puna.h gu.navacanena samaasa.h ucyamaana.h dravyavacanena syaat . iha t.rtiiyaa tatk.rtaarthena gu.nena iti iyataa siddham . sa.h ayam evam siddhe sati yat vacanagraha.nam karoti tasya etat prayojanam evam yathaa vij;naayeta gu.nam uktavataa gu.navacanena iti . katham puna.h ayam gu.navacana.h san dravyavacana.h sampadyate . aarabhyate tatra matublopa.h gu.navacanebhya.h matupa.h luk iti . tat yathaa ;suklagu.na.h ;sukla.h k.r.s.nagu.na.h k.r.s.na.h evam kha.n.dagu.na.h kha.n.da.h . yadi evam na artha.h k.rtaarthagraha.nena . bhavati hi ;sa:nkulaayaa.h kha.n.dena saamarthyam . asaamarthyaat ca atra na bhavi.syati dadhnaa pa.tu.h gh.rtena pa.tu.h iti . tasmat na artha.h tatk.rtaarthagraha.nena . <V>t.rtiiyaasamaase arthagraha.nam anarthakam arthagati.h hi avacanaat</V> . t.rtiiyaasamaase arthagraha.nam anarthakam . kim kaara.nam . arthagati.h hi avacanaat . antare.na api vacanam arthagati.h bhavi.syati . <V>nirde;syam iti cet t.rtiiyaarthanirde;sa.h api</V> . atha evam api nirde;sa.h kartavya.h iti cet t.rtiiyaarthanirde;sa.h api kartavya.h syaat . t.rtiiyaa tadarthak.rtaarthena iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na ayam arthanirde;sa.h . kim tarhi . yogaa:ngam idam nirdi;syate . sati ca yogaa:nge yogavibhaaga.h kari.syate . t.rtiiyaa tatk.rtena gu.navacanena samasyate . tata.h arthena . artha;sabdena ca t.rtiiyaa samasyate . dhaanyaa.rtha.h vasanaartha.h . puurvasad.r;sasamonaartha iti arthagraha.nam na kartavyam bhavati .
(2.1.31) P I.385.24 - 386.3  R II.592 - 593	<V>puurvaadi.su avarasya upasa:nkhyaanam</V> . puurvaadi.su avarasya upasa:nkhyaanam . maasaavara.h ayam sa.mvatsaraavara.h ayam . <V>sad.r;sagraha.ne uktam</V> . kim uktam . sadr;sagraha.nam anarthakam t.rtiiyaasamaasavacanaat . .sa.s.thyartham iti cet t.rtiiyaasamaasavacanaanarthakyam iti .
(2.1.32) P I.386.5 - 8  R II.593	<V>kart.rkara.ne k.rtaa ktena</V> . kart.rkara.ne k.rtaa ktena iti vaktavyam . ahihata.h nakhanirbhinna.h daatraluuna.h para;succhinna.h . k.rtaa ktena iti kimartham . iha maa bhuut . daatre.na luunavaan para;sunaa chinnavaan . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahulavacanaat siddham .
(2.1.33) P I.386.10 - 15  R II.594	<V>k.rtryai.h adhikaarthavacane anyatra api d.r;syate</V> .k.rtryai.h adhikaarthavacane anyatra api d.r;syate iti vaktavyam . busopendhyam t.r.nopendhyam ghanaghaatyam . <V>saadhanam k.rtaa iti vaa paadahaarakaadyartham</V> . atha vaa saadhanam k.rtaa saha samasyate iti vaktavyam . kim prayojanam . paadahaarakaadyartham . paadaabhyaam hriyate paadahaaraka.h gale copyate galecopaka.h .
(2.1.34 - 35) P I.386.18 - 388.4  R II.595 - 597	<V>annena vya;njanam bhak.sye.na mi;sriikara.nam iti asamarthasamaasa.h</V> . annena vya;njanam bhak.sye.na mi;sriikara.nam iti asamarthasamaasa.h ayam dra.s.tavya.h . kim kaara.nam . <V>kaarakaa.naam kriyayaa saamarthyaat</V> . kaarakaa.naam kriyayaa saamarthyam bhavati na te.saam anyonyena . tat yathaa ni;sraya.nyaa dvaabhyaam kaa.s.thaabhyaam saamarthyam na te.saam anyonyena . evam tarhi aaha ayam annena vya;njanam bhak.sye.na mi;sriikara.nam iti na ca asti saamarthyam . tatra vacanaat samaasa.h bhavi.syati . <V>vacanapraamaa.nyaat iti cet naanaakaarakaa.naam prati.sedha.h</V> . vacanapraamaa.nyaat iti cet naanaakaarakaa.naam prati.sedha.h vaktavya.h . ti.s.thatu dadhnaa odana.h bhujyate devadattena . <V>siddham tu samaanaadhikara.naadhikaare kta.h t.rtiiyaapuurvapada.h uttarapadalopa.h ca</V> .siddham etat . katham . samaanaadhikara.naadhikaare vaktavyam kta.h t.rtiiyaapuurvapada.h samasyatesupaa uttarapadasya ca lopa.h bhavati iti . dadhnaa upasikta.h dadhyupasikta.h dadhyupasikta.h odana.h dadhyodana.h gu.dena sa.ms.r.s.taa.h gu.dasa.ms.r.s.taa.h , gu.dasa.ms.r.s.taa.h dhaanaa.h gu.dadhaanaa.h . <V>.sa.s.thiisamaasa.h ca yuktapuur.naanta.h</V> . .sa.s.thiisamaasa.h ca yuktapuur.naanta.h samasyate uttarapadasya ca lopa.h vaktavya.h . a;svaanaam yukta.h a;svayukta.h a;svayukta.h ratha.h a;svaratha.h . dadhna.h puur.na.h dadipuur.na.h dadhipuur.na.h gha.ta.h dadhigha.ta.h . tat tarhi bahu vaktavyam . <V>na vaa asamaase adar;sanaat</V> . na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . asamaase adar;sanaat . yat hi asamaase d.r;syate samaase ca na d.r;syate tat lopaarambham prayojayati . na ca asamaase upasikta;sabda.h sa.ms.r.s.ta;sabda.h puur.na;sabda.h vaa d.r;syate . katham tarhi saamarthyam gamyate . <V>yuktaarthasampratyayaat ca saamarthyam</V> . dadhnaa yuktaarthataa sampratiiyate . katham puna.h j;naayate dadhnaa yuktaarthataa sampratiiyate iti . <V>sampratyayaat ca tadarthaadhyavasaanam</V> . sampratyayaat ca tadartha.h adhyavasiiyate . ava;syam ca etat evam vij;neyam . <V>sampratiiyamaanaarthalope hi anavasthaa</V> .ya.h hi manyate sampratiiyamaanaarthaanaam ;sabdaanaam lopa.h bhavati iti anavasthaa tasya lopasya syaat . dadhi iti ukte bahava.h arthaa.h gamyante mandakam uttarakam niliinakam iti tadvaacinaam ;sabdaanaam lopa.h vaktavya.h syaat . tathaa gu.da.h iti ukte madhura;sabdasya ;s.r:ngaveram iti ukte ca ka.tu;sabdasya . antare.na khalu api ;sabdaprayogam bahava.h arthaa.h gamyante ak.sinikocai.h paa.nivihaarai.h ca . tadvaacinaam ;sabdaanaam lopa.h vaktavya.h syaat .
(2.1.36) P I.388.6 - 390.19  R II.598 - 603	kim caturthyantasya tadarthamaatre.na samaasa.h bhavati . evam bhavitum arhati . <V>caturthii tadarthamaatre.na cet sarvaprasa:nga.h avi;se.saat</V> . caturthii tadarthamaatre.na cet sarvaprasa:nga.h sarvasya caturthyantasya tadarthamaatre.na saha samaasa.h praapnoti . anena api praapnoti . randhanaaya sthaalii avahananaaya uluukhalam iti . kim kaara.nam . avi;se.saat . na hi ka.h cit vi;se.sa.h upaadiiyate eva;njaatiiyakasya caturthyantasya tadarthena saha samaasa.h bhavati iti . anupaadiiyamane vi;se.se sarvaprasa:nga.h . <V>balirak.sitaabhyaam ca anarthakam vacanam</V> . balirak.sitaabhyaam ca samaasavacanam anarthakam . ya.h hi mahaaraajaaya bali.h mahaaraajaartha.h sa.h bhavati . tatra tadartha.h iti eva siddham . yadi puna.h vik.rti.h caturthyantaa prak.rtyaa saha samasyate iti etat lak.sa.nam kriyeta . <V>vik.rti.h prak.rtyaa iti cet a;svaghaasaadiinaam upasa:nkhyaanam</V> . vik.rti.h prak.rtyaa iti cet a;svaghaasaadiinaam upasa:nkhyaanam kartavyam . a;svaghaasa.h ;sva;sruusuram hastividhaa iti . <V>arthena nityasamaasavacanam</V> . arth;sabdena nityasamaasa.h vaktavya.h . braahma.naartham k.satriyaartham . kim vik.rti.h caturthyantaa prak.rtyaa saha samasyate iti ata.h arthena nityasamaasa.h vaktavya.h . na iti aaha sarvathaa arthena nityasamaasa.h vaktavya.h vigraha.h maa bhuut iti . <V>sarvali:ngataa ca</V> . sarvali:ngataa ca vaktavyaa . braahma.naartham paya.h braahma.naartha.h suupa.h braahma.naarthaa yavaaguu.h iti . kim arthena nityasamaasa.h ucyate iti ata.h sarvali:ngataa vaktavyaa . na iti aaha . sarvathaa sarvali:ngataa vaktavyaa . kim kaara.nam . artha;sabda.h ayam pu.mli:nga.h uttarapadaarthapradhaana.h ca tatpuru.sa.h . tena pu.mli:ngasya eva samaasasya abhidhaanam syaat striinapu.msakali:ngasya na syaat . tat tarhi bahu vaktavyam . vik.rti.h prak.rtyaa iti vaktavyam . a;svaghaasaadiinaam upasa:nkhyaanam kartavyam . arthena nityasamaasa.h vaktavya.h . sarvali:ngataa ca vaktavyaa . na vaktavyam . yat taavat ucyate vik.rti.h prak.rtyaa iti vaktavyam . na vaktavyam . aacaaryaprav.rtti.h j;naayapati vik.rti.h caturthyantaa prak.rtyaa saha samasyate iti yat ayam baliraki.sitagraha.nam karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . yathaajaatiiyakaanaam samaase balirak.sitagraha.nena artha.h tathaajaatiiyakaanaam samaasa.h . yadi ca vik.rti.h caturthyantaa prak.rtyaa saha samasyate na tadarthamaatre.na tata.h baliraki.sitagraha.nam arthavat bhavati . yat api ucyate a;svaghaasaadiinaam upasa:nkhyaanam kartavyam iti . na kartavyam . a;svaghaasaadaya.h .sa.s.thiisamaasaa.h bhavi.syanti . yat hi yadartham bhavati ayam api tatra abhisambandha.h bhavati asya idam iti . tat yathaa guro.h idam gurvartham iti . nanu ca svarabheda.h bhavati . caturthiisamaase sati puurvapadaprak.rtisvaratvena bhavitavyam .sa.s.thiisamaase puna.h antodaattatvena .na asti bheda.h . caturthiisamaase api sati antodaattatvena eva bhavitavyam . katham . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati vik.rti.h caturthyantaa prak.rtisvaraa bhavati na caturthiimaatram iti yat ayam caturthii tadarthe arthe kte ca iti arthagraha.nam ktagraha.nam ca karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . yathaajaatiiyakaanaam arthagraha.nena ktagraha.nena ca artha.h tathaajaatiiyakaanaam prak.rtisvaratvam . yadi ca vik.rti.h caturthyantaa prak.rtyaa bhavati na caturthiimaatram tata.h arthagraha.nam ktagraha.nam ca arthavat bhavati .yat api ucyate arthena nityasamaasa.h vaktavya.h iti . na vaktavya.h . sarthappratyaya.h kari.syate . kim k.rtam bhavati . na ca eva hi kadaa cit vigraha.h bhavati . api ca sarvali:ngataa siddhaa bhavati . yadi sarthapprataya.h kriyate itsa;nj;naa na praapnoti . atha api katham cit itsa;nj;naa syaat evam api ;sryartham bhvartham iti a:ngasya iti iya:nuva:nau syaataam . evam tarhi bahuvriihi.h bhavai.syati . kim k.rtam bhavati . bhavati vai ka.h cit asvapadavigraha.h bahuvriihi.h . tat yathaa ;sobhanam mukham asyaa.h sumukhii iti . na evam ;sakyam . iha hi mahadartham iti aattvakapau prasajyetaam . evam tarhi tadarthasya uttarapadasya artha;sabda.h aade;sa.h kari.syate . kim k.rtam bhavati . na ca eva kadaa cit aade;sena vigraha.h bhavati . api ca sarvali:ngataa siddhaa bhavati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yogavibhaaga.h kari.syate . caturthii subantena saha samasyate . tata.h tadarthaartha . tadarthasya uttarapadasya artha;sabda.h aade;sa.h bhavati . iha api tarhi samaasa.h praapnoti chaatraaya rucitam chaatraaya svaditam iti . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati taadarthye ya caturthii saa samasyate na caturthiimaatram iti yat ayam hitasukhagraha.nam karoti . katham k.rtvaa j;naapakam . yathaajaatiiyakaanaam samaase hitasukhagraha.nena artha.h tathaajaatiiyakaanam samaasa.h . yadi ca taadarthye yaa caturthii saa samasyate na caturthiimaatram tata.h hitasukhagraha.nam arthavat bhavati . iha api tarhi tadarthasya uttarapadasya artha;sabda.h aade;sa.h praapnoti . yuupaaya daaru yuupadaaru rathadaaru . vaavacanam vidhaasyate . iha api tarhi vibhaa.saa praaprnoti . braahma.naa.rtham k.satriyaartham iti . evam tarhi aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati prak.rtivik.rtyo.h ya.h samaasa.h tatra tadarthasya uttarapadasya artha;sabda.h aade;sa.h bhavati anyatra nitya.h iti yat ayam balihitagraha.nam karoti . evam tarhi udakaartha.h viivadha.h . sthaanivadbhaavaat udabhaava.h praapnoti . tasmaat na evam ;sakyam . na cet evam arthena nityasamaasa.h vaktavya.h sarvali:ngataa ca . na e.sa.h do.sa.h . idam taavat ayam pra.s.tavya.h . atha iha braahma.nebhya.h iti kaa e.saa caturthii . taadarthye iti aaha . yadi taadarthye caturthii artha;sabdasya prayoge.na na bhavitavyam uktaarthaanaam aprayoga.h iti . samaasa.h api tarhi na praapnoti . vacanaat samaasa.h bhavi.syati . yat api ucyate sarvali:ngataa ca vaktavyaa iti . na vaktavyaa . li:ngam a;si.syam lokaa;srayatvaat li:ngasya .
(2.1.37) P I.390.21 - 24  R II.604	atyalpam idam ucyate bhayena iti . bhayabhiitabhiitibhiibhi.h iti vaktavyam . v.rkaat bhayam v.rkabhayam v.rkaat bhiita.h v.rkabhiita.h v.rkaat bhiiti.h v.rkabhiiti.h v.rkaat bhii.h v.rkabhii.h iti . apara.h aaha : bhayanirgatajugupsubhi.h iti vaktavyam : v.rkabhayam graamanirgata.h adharmajugupsu.h iti .
(2.1.40) P I.390.26 - 391.2  R II.604	;sau.n.daadibhi.h iti vaktavyam . iha api yathaa syaat . ak.sadhuurta.h striidhuurta.h ak.sakitava.h striikitava.h iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahuvacananirde;saat ;sau.n.daadibhi.h iti vij;naasyate .
(2.1.42) P I.391.4 - 7  R II.605	<V>dhvaa:nk.se.na iti arthagraha.nam</V> . dhvaa:nk.se.na iti arthagraha.nam kartavyam . iha api yathaa syaat . tiirthakaaka.h iti . k.sepe iti ucyate . ka.h iha k.sepa.h naama . yathaa tiirthe kaakaa.h na ciram sthaataara.h bhavanti evam ya.h gurukulaani gatvaa na ciram ti.s.thati sa ucyate tiirthakaaka.h iti .
(2.1.43) P I.391.9 - 13  R II.605	<V>k.rtyai.h niyoge yadgraha.nam</V> . k.rtyai.h niyoge iti vaktavyam . iha api yathaa syaat . puurvaa.h.negeyam saama praata.h adhyeya.h anuvaaka.h iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . .r.ne iti eva siddham . iha yat yasya niyogata.h kaaryam .r.nam tasya tat bhavati . tata.h .r.ne iti eva siddham . yagraha.nam ca kartavyam . iha maa bhuut . puurvaah.ne daatavyaa bhik.saa iti .
(2.1.47) P I.391.15 - 20  R II.605	kim udaahara.nam . avataptenakulasthitam te etat . k.sepe iti ucyate . ka.h iha k.sepa.h naama . yathaa avatapte nakulaa.h na ciram sthaataara.h bhavanti evam kaaryaa.ni aarabhya ya.h na ciram ti.s.thati sa ucyate avataptenakulasthitam te etat iti . k.sepe saptamyantam ktaantena saha samasyate iti ucyate . tatra sagatikena sanakulena ca samaasa.h na praapnoti . <V>k.sepe gatikaarakapuurve uktam</V> . kim uktam . k.rdgraha.ne gatikaarakapuurvasya api iti .
(2.1.48) P I.392.2 - 3  R II.606	kimartha.h cakaara.h . evakaaraartha.h . paatresamitaadaya.h eva . kva maa bhuut . paramam paatresamitaa.h iti .
(2.1.49) P I.392.5 - 14  R II.606 -607	iha kasmaat avyayiibhaava.h na bhavati . ekaa nadii ekanadii . nadiibhi.h sa:nkhyaa iti praapnoti . iha ka.h cit samaasa.h puurvapadaarthapradhaana.h , ka.h cit uttarapadaarthapradhaana.h , ka.h cit anyapadaarthapradhaana.h , ka.h cit ubhayapadaarthapradhaana.h . puurvapadaarthapradhaana.h avyayiibhaava.h , uttarapadaarthapradhaana.h tatpuru.sa.h , anyapadaarthapradhaana.h bahuvriihi.h , ubhayapadaarthapradhaana.h dvandva.h . na ca atra puurvapadaarthapraadhaanyam gamyate . athavaa avyayiibhaava.h kriyataam bahuvriihi.h iti . bahuvriihi.h bhavi.syati viprati.sedhena . bhavet ekasa;nj;naadhikaare siddham para:nkaaryatve tu na sidhyati . aarambhasaamarthyaat ca avyayiibhaava.h praapnoti para:nkaaryatvaat ca bahuvriihi.h . para:nkaaryatve ca na do.sa.h . nadiibhi.h sa:nkhyaayaa.h samaahaare avyayiibhaava.h vaktavya.h . sa.h ca ava;syam vaktavya.h . sarvam ekanadiitare .
(2.1.51.1) P I.393.2 - 19  R II.607 - 609	samaahaara.h iti ka.h ayam ;sabda.h . samaa:npuurvaat harate.h sarmasaadhane gha;n . samaahriyate samaahaara.h iti . yadi karmasaadhana.h pa;nca kumaarya.h samah.rtaa.h pa;ncakumaari da;sakumaari gostriyo.h upasarjanasya iti hrasvatvam na praapnoti dvigu.h ekavacanam iti etat ca vaktavyam . evam tarhi bhaavasaadhana.h bhavi.syati . samaahara.nam samaahaara.h . atha bhaavasaadhane sati kim abhidhiiyate . yat tat auttaraadharyam . ka.h puna.h gavaam samaahaara.h . yat tat arjanam kraya.nam bhi.sa.nam aparahara.nam vaa . yadi evam vik.sipte.su puule.su go.su carantii.su na sidhyati . evam tarhi samabhyaa;siikara.nam samaahaara.h . evam api pa;ncagraamii .sa.n.nagarii tripurii iti na sidhyati . kim kaara.nam . sam ekatvavaacii aa:n aabhimukhye vartate harati.h de;saantarapraapa.ne . na ava;syam harati.h de;saantarapraapa.ne eva vartate . kim tarhi . saad.r;sye api vartate . tat yathaa maatu.h anuharati pitu.h anuharati . atha vaa pa;ncagraamii .sa.n.nagarii tripurii iti na eva idam iyati eva avati.s.thate . ava;syam asau tata.h kim cit aakaa:nk.sati kriyaam vaa gu.nam vaa . yat aakaa:nk.sata tat ekam sa ca samaahaara.h . ayam tarhi bhaavasaadhane sati do.sa.h . pa;ncapuulii aaniiyataam iti bhaavaanayane codite dravyaanayanam na praapoti . na e.sa.h do.sa.h . iha taavat ayam pra.s.tavya.h . atha iha gau.h anubandhya.h aja.h agnii.somiiya.h iti katham aak.rtau coditaayaam dravye aarambha.naalambhanaprok.sa.navi;sasanaani kriyante . asambhavaat . aak.rtau aarambha.naadiinaam sambhava.h na asti iti k.rtvaa aak.rtisahacarite dravye aarambha.naadiini kriyante . idam api eva;njaatiiyakam eva . asambhavaat bhaavaanayanasya dravyaanayanam bhavi.syati . atha vaa avyatirekaat dravyaak.rtyo.h .
(2.1.51.2) P I.393.20 - 394.24  R II.609 - 612	kim puna.h dvigusa;nj;naa pratyayottarapadayo.h bhavati . evam bhavitum arhati . <V>dvigusa;nj;naa pratyayottarapadayo.h cet itaretaraa;srayatvaat aprasiddhi.h</V> . dvigusa;nj;naa pratyayottarapadayo.h cet itaretaraa;srayatvaat aprasiddhi.h . kaa etaretaraa;srayataa . dvigunimitte pratyayottarapade pratyayottarapadanimittaa ca dvigusa;nj;naa . tat etat itaretaraa;srayam . itaretaraa;srayaa.ni ca na prakalpante . evam tarhi arthe it vak.syaami . <V>arthe cet taddhitaanutpatti.h bahuvriihivat</V> . arthe cet taddhitotpatti.h na praapnoti . paa;ncanaapiti.h , dvimaatura.h , traimaatura.h . kim kaara.nam . dvigunaa uktatvaat bahuvriihivat . tat yathaa citragu.h iti bahuvriihi.noktatvaat matvarthasya matvarthiiya.h na bhavati . evam tarhi samaasataddhitavidhau iti vak.syaami . <V>samaasataddhitavidhau iti cet anyatra samaasasa;nj;naabhaava.h</V> . samaasataddhitavidhau iti cet anyatra samaasasa;nj;naa na praapnoti . kva anyatra . svare . pa;ncaaratni.h , da;saaratni.h . igante dvigau iti e.sa.h svara.h na praapnoti . <V>siddham tu pratyayottarapadayo.h ca iti vacanaat</V> . siddham etat . katham . pratyayottarapadayo.h ca iti vacanaat . pratyayottarapadayo.h dvigusa;nj;naa bhavati iti vaktavyam . nanu ca uktam dvigusa;nj;naa pratyayottarapadayo.h cet itaretaraa;srayatvaat aprasiddhi.h iti . na e.sa.h do.sa.h . itaretaraa;srayamaatram etat coditam sarvaa.ni ca itaretaraa;srayaa.ni ekatvena parih.rtaani siddham tu nitya;sabdatvaat iti . na idam tulyam anyai.h itaretaraa;srayai.h . na hi sa;nj;naa nityaa . evam tarhi bhaavinii sa;nj;naa vij;naasyate . tat yathaa : ka.h cit kam cit tantuvaayam aaha : asya suutrasya ;saa.takam vaya iti . sa.h pa;syati . yadi ;saa.taka.h na vaatavya.h atha vaatavya.h na ;saa.taka.h . ;saa.taka.h vaatavya.h ca iti viprati.siddham . bhaavinii khalu asya sa;nj;naa abhipretaa . sa.h manye vaatavya.h yasmin ute ;saa.taka.h iti etat bhavati iti . evam iha api tasmin dvigu.h bhavati yasya abhinirv.rttasya pratyaya uttarapadam iti ca ete sa;nj;ne bhavi.syata.h . atha vaa puna.h astu arthe iti . nanu ca uktam arthe cet taddhitaanutpatti.h bahuvriihivat iti . na e.sa.h do.sa.h . na ava;syam artha;sabda.h abhidheye eva vartate . kim tarhi . syaadarthe api vartate . tat yathaa . daaraartham gha.taamahe . dhanaartham bhik.saamahe . daaraa.h na.h syu.h . dhanaani na.h syu.h iti . evam iha api taddhitaarthe dvigu.h bhavati taddhita.h syaat iti . <V>dvigo.h vaa lugvacanam j;naapakam taddhitotpatte.h</V> . atha vaa yat ayam dvigo.h luk anapatye iti dvigo.h uttarasya taddhitasya lukam ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h utpadyate dvigo.h taddhita.h iti.
(2.1.51.3) P I.395.1 - 396.11  R II.612 - 616	<V>samaahaarasamuuhayo.h avi;se.saat samaahaaragraha.naanarthakyam taddhitaarthena k.rtatvaat</V> . samaahaara.h samuuha.h iti avi;si.stau etau arthau . samaahaarasamuuhayo.h avi;se.saat samaahaaragraha.nam anarthakam . kim kaara.nam . taddhitaarthe k.rtatvaat . taddhitaarthe dvigu.h iti evam atra dvigu.h bhavi.syati . yadi taddhitaarthe dvigu.h iti evam atra dvigu.h bhavati taddhitotpatti.h praapnoti . utpadyataam . luk bhavi.syati . lukk.rtaani praapnuvanti . kaani . pa;ncapuulii da;sapuulii . aparimaa.nabistaacitakambalebhya.h na taddhitaluki iti prati.sedha.h praapnoti . pa;ncagavam da;sagavam . go.h ataddhitaluki it .tac na prapnoti . na e.sa.h do.sa.h . avi;se.se.na dvigo.h :niip bhavati iti uktvaa samaahaare iti vak.syaami . tat niyamaartham bhavi.syati . samaahaare eva na anyatra iti . go.h akaara.h dvigo.h samaahaare . avi;se.se.na go.h .tac bhavati iti uktvaa dvigo.h samaahaare iti vak.syaami . tat niyamaartham bhavi.syati . samaahaare eva na anyatra iti . <V>abhidhaanaartham tu</V> . abhidhaanaartham tu samaahaaragraha.nam kartavyam . samaahaare.na abhidhaanam yathaa syaat taddhitaarthena maa bhuut iti . kim ca syaat . taddhitotpatti.h prasajyeta . utpadyataam . luk bhavi.syati . lukk.rtaani praapnuvanti . sarvaa.ni parih.rtaani . na sarvaa.ni parih.rtaani . pa;ncakumaari da;sakumaari . lik taddhitaluki iti :niipa.h luk prasajyeta . <V>dvandvatatpuru.sayo.h uttarapade nityasamaasavacanam</V> . dvandvatatpuru.sayo.h uttarapade nityasamaasa.h vaktavya.h . vaagd.r.sadapriya.h chatropaanahapriya.h pa;ncagavapriya.h da;sagavapriya.h . kim prayojanam . samudaayav.rttau avayavaanaam maa kadaa cit av.rtti.h bhuut iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha dvau pak.sau v.rttipak.sa.h av.rttipak.sa.h ca . yadaa v.rttipak.sa.h tadaa sarve.saam eva v.rtti.h . yadaa tu av.rtti.h tadaa sarve.saam av.rtti.h . <V>uttarapadena parimaa.nina dvigo.h samaasavacanam</V> . uttarapadena parimaa.nina dvigo.h samaasa.h vaktavya.h . dvimaasajaata.h trimaasajaata.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . sup supaa iti vartate . evam tarhi idam syaat : dvau maasau dvimaasam , dvimaasam jaatasya iti . na evam ;sakyam . svare hi do.sa.h syaat . dvimaasajaata.h iti praapnoti dvimaasajaata.h iti ca i.syate . dvyaahnajaata.h ca na sidhyati . dvyahajaata iti praapnoti na ca evam bhavitavyam . bhavitavyam ca yadaa samaahaare dvigu.h . dvyahnajaata.h tu na sidhyati . kim ucyate parimaa.ninaa iti na puna.h anyatra api . pa;ncagavapriya.h da;sagavapriya.h . <V>anyatra samudaayabahuvriihitvaat uttarapadaprasiddhi.h</V> . anyatra samudaayaba.h huvriihisa;nj;n.h . anyatra samudaayabahuvriihitvaat uttarapadam prasiddham . uttarapade prasiddhe uttarapade iti dvigu.h bhavi.syati . <V>sarvatra matvarthe prati.sedha.h</V> . sarve.su pak.se.su dvigusa;nj;naayaa.h matvarthe prati.sedha.h vaktavya.h . kim prayojanam . pa;ncakha.tvaa da;sakha.tvaa . dvigo.h iti iikaara.h maa bhuut . pa;ncagu.h da;sagu.h . go.h ataddhitaluki iti .tac maa bhuut iti .
(2.1.52) P I.396.13 - 23  R II.617 - 618	kim anantare yoge sa:nkhyaapuurva.h sa.h dvigusa;nj;na.h aahosvit puurvamaatre . kim ca ata.h . yadi anantare yoge eka;saa.tii dvigo.h iti iikaara.h na praapnoti . atha puurvamaatre akabhik.saa atra api praapnoti . astu anantare . kamam eka;saa.tii . iikaaraantena samaasa.h bhavi.syati . ekaa ;saa.tii eka;saa.tii . iha tarhi ekaapuupii dvigo.h iti iikaara.h na praapnoti . astu tarhi puurvamaatre . katham ekabhik.saa . .taabantena samaasa.h bhavi.syati . ekaa bhik.saa ekabhik.saa . iha tarhi saptar.saya.h igante dvigau iti e.sa.h svara.h praapnoti . astu tarhi anantare . katham ekaapuupii . samaahaare iti eva siddham . ka.h puna.h atra samaahaara.h . yat taddaanam sambhrama.h vaa . iha tarhi pa;ncahotaara.h da;sahotaara.h igante dvigau iti e.sa.h svara.h na prapnoti . astu tarhi puurvamaatre . katham saptar.saya.h . antodaattaprakara.ne tricakraadiinaam chandasi iti evam etat siddham . atha vaa puna.h astu anantare . katham pa;ncahotaara.h da;sahotaara.h . aadyudaattaprakara.ne divodaasaadiinaam chandasi iti eva siddham .
(2.1.53) P I.397.2 - 3  R II.619	kim udaahara.nm . vaiyaakara.nakhasuuci.h . kim vyaakara.nam kutsitam aahosvit vaiyaakara.na.h . vaiyaakara.na.h kutsita.h . tasmin kutsite tatstham api kutsitam bhavati .
(2.1.55) P I.397.5 - 398.19  R II.619 - 627	upamaanaani iti ucyate . kaani puna.h upamaanaani . kim yat eva upamaanam tat eva upameyam aahosvit anyat upamaanam anyat upameyam . kim ca ata.h . yadi yat eva upamaanam tat eva upameyam ka.h iha upamaartha.h gau.h iva gau.h iti . atha anyat eva upamaanam anyat upameyam ka.h iha upamaartha.h gau.h iva a;sva.h iti . evam tarhi yatra kim cit saamaanyam ka.h cit vi;se.sa.h tatra upamaanopameye bhavata.h . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . maanam hi naama anirj;naataj;naanaartham upaadiiyate anirj;naatam artham j;naasyaami iti . tat samiipe yat na atyantaaya mimiite tat upamaanam . gau.h iva gavaya.h iti . gau.h nirj;naata.h gavaya.h anirj;naata.h . kaamam tarhi anena eva hetunaa yasya gavaya.h nirj;naata.h syaat gau.h anirj;naata.h tena kartavyam syaat gavaya.h iva gau.h iti . baa.dham kartavyam . kim puna.h iha udaahara.nam . ;sastrii;syaamaa . kva puna.h ayam ;syaamaa;sabda.h vartate . ;satryaam iti aaha . kena idaaniim devadattaa abhidhiiyate . samaasena . yadi evam ;sastrii;syaamo devadatta.h iti na sidhyati . upasarjanasya iti hrasvatvam bhavi.syati . yadi tarhi upasarjanaani api eva;njaatiiyakaani bhavanti tittirikalmaa.sii kumbhakapaalalohinii anupasarjanalak.sa.na.h iikaara.h na praapnoti . evam tarhi ;sastryaam eva ;sastrii;sabda.h vartate devadattaayaam ;syaamaa;sabda.h . evam api gu.na.h anirdi.s.ta.h bhavati . bahava.h ;sastryaam gu.naa.h tiik.s.naa suuk.smaa p.rthu.h iti . anirdi;syamaanasya api gu.nasya bhavati loke sampratyaya.h . tat yathaa candramukhii devadattaa iti . bahava.h candre gu.naa.h yaa ca asau priyadar;sanataa saa gamyate . evam api samaanaadhikara.nena iti vartate . vyadhikara.natvaat samaasa.h na praapnoti . kim hi vacanaat na bhavati . yadi api taavat vacanaat samaasa.h syaat iha tu khalu m.rgii iva capalaa m.rgacapalaa samaanaadhikara.nalak.sa.na.h pu.mvadbhaava.h na praapnoti . evam tarhi tasyaam eva ubhayam vartate . etat ca atra yuktam yat tasyaam eva ubhayam vartate iti . itarathaa hi bahu apek.syam syaat . yadi taavat evam vigraha.h kriyate ;sastrii iva ;syaamaa devadattaa iti ;sastryaam ;syaamaa iti etat apek.syam . atha api evam vigraha.h kriyate yathaa saastrii;syaamaa tadvat iyam devadattaa iti evam api devadattaayaam ;syaamaa iti apek.syam syaat . evam api gu.na.h anirdi.s.ta.h bhavati . bahava.h ;sastryaam gu.naa.h tiik.s.naa suuk.smaa p.rthu.h iti . anirdi;syamaanasya api gu.nasya bhavati loke sampratyaya.h . tat yathaa candramukhii devadattaa iti . bahava.h candre gu.naa.h yaa ca asau priyadar;sanataa saa gamyate . <V>upamaanasamaase gu.navacanasya vi;se.sabhaaktvaat saamanyavacanaaprasiddhi.h</V> . upamaanasamaase gu.navacanasya vi;se.sabhaaktvaat saamanyavacanasya aprasiddhi.h syaat . ;sastrii;syaamaa . ;syaamaa;sabda.h ayam ;sastrii;sabdena abhisambadhyamaana.h vi;se.savacana.h sampadyate . tatra saamaanyavacanai.h iti samaasa.h na praapnoti . <V>na vaa ;syaamatvasyo uhhayatra bhaavaat tadvaacaktvaat ca ;sabdasya saamaanyavacanaprasiddhi.h</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . ;syaamatvasyo uhhayatra bhaavaat . ubhayatra eva ;syaamatvam asti ;sastryaam devadattaayaam ca . tadvaacaktvaat ca ;sabdasya . saamaanyavacanaprasiddhi.h tadvaacaka.h ca atra ;syaamaa;sabda.h prayujyate . kimvaacaka.h . ubhayavaacaka.h . ;syaamatvasya ubhayatra bhaavaat tadvaacakatvaat ca ;sabdasya saamaanyavacanam prasiddham . saamaanyavacane prasiddhe saamaanyavacanai.h iti samaasa.h bhavi.syati . na ca ava;syam sa.h eva saamaanyavacana.h ya.h bahuunaam saamaanyam aaha . dvayo.h api saamaanyam aaha sa.h api saamaanyavacana.h eva . atha vaa saamaanyavacanai.h iti ucyate . sarva.h ca ;sabda.h anyena ;sabdena abhisambadhyamaana.h vi;se.savacana.h sampadyate . te evam vij;naasyaama.h praak abhisambandhaat saamaanyavacana.h iti .
(2.1.56) P I.398.21 - 399.2  R II.627 - 628	saamaanyaaprayoge iti kimartham . iha maa bhuut . puru.sa.h ayam vyaaghra.h iva ;suura.h . puru.sa.h ayam vyaaghra.h iva balavaan . saamaanyaaprayoge iti ;sakyam akartum . kasmaat na bhavati puru.sa.h ayam vyaaghra.h iva ;suura.h . puru.sa.h ayam vyaaghra.h iva balavaan iti . asaamarthyaat . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . evam tarhi siddhe sati yat saamaanyaaprayoge iti prati.sedham ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h bhavati vai pradhaanasya saapek.sasya api samaasa.h iti . kim etasya j;naapane prayojanam . raajapuru.sa.h abhiruupa.h raajapuru.sa.h dar;saniiya.h atra v.rtti.h siddhaa bhavati .
(2.1.57) P I.399.4 - 26  R II.628 - 632	<V>vi;se.sa.navi;se.syayo.h ubhayavi;se.sa.natvaat ubhayo.h ca vi;se.syatvaat upasarjanaaprasiddhi.h</V> . vi;se.sa.navi;se.syayo.h ubhayavi;se.sa.natvaat ubhayo.h ca vi;se.syatvaat upasarjansya aprasiddhi.h . k.r.s.natilaa.h iti k.r.s.na;sabda.h ayam tila;sabdena abhisambadhyamaana.h vi;se.sa.navacana.h sampadyate . tathaa tila;sabda.h k.r.s.na;sabdena abhisambadhyamaana.h vi;se.sa.navacana.h sampadyate . tat ubhayam vi;se.sa.nam bhavati ubhayam ca vi;se.syam . vi;se.sa.navi;se.syayo.h ubhayavi;se.sa.natvaat ubhayo.h ca vi;se.syatvaat upasarjansya aprasiddhi.h . <V>na vaa anyatarasya pradhaanabhaavaat tadvi;se.sakatvaat ca aparasya upasarjanaprasiddhi.h</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . anyatarasya pradhaanabhaavaat . anyatarat atra pradhaanam . tadvi;se.sakatvaat ca aparasya . tadvi;se.sakam ca aparam . anyatarasya pradhaanabhaavaat tadvi;se.sakatvaat ca aparasya upasarjanasa;nj;naa bhavi.syati . yadaa asya tilaa.h praadhaanyena vivak.sitaa.h bhavanti k.r.s.na.h vi;se.sa.natvena tadaa tilaa.h pradhaanam k.r.s.na.h vi;se.sa.nam . kaamam tarhi anena eva hetunaa yasya k.r.s.naa.h praadhaanyena vivak.sitaa.h bhavanti tilaa.h vi;se.sa.natvena tena kartavyam tilak.r.s.naa.h iti . na kartavyam . na hi ayam dvandva.h tilaa.h ca k.r.s.naa.h ca iti . na khalu api .sa.s.thiisamaasa.h tilaanaam k.r.s.naa.h iti . kim tarhi . dvau imau pradhaana;sabdau ekasmin arthe yugapat avarudhyete . na ca dvayo.h pradhaana;sabdayo.h ekasmin arthe yugapat avarudhyamaanayo.h kim cit api prayojanam asti . tatra prayogaat etat gantavyam . nuunam atra anyatarat pradhaanam tadvi;se.sakam ca aparam iti . tatra tu etaavaan sandeha.h kim pradhaanam kim vi;se.sa.nam iti . sa.h ca api kva sandeha.h . yatra ubhau gu.na;sabdau . tat yathaa ku;njakha;njaka.h kha;njakubjaka.h iti . yatra hi anyatarat dravyam anyatara.h gu.na.h tatra yat dravyam tat pradhaanam . tat yathaa ;suklam aalabheta k.r.s.nam aalabheta iti na pi.s.tapi.n.diim aalabhya k.rtii bhavati . ava;syam tadgu.nam dravyam aakaa:nk.sati . katham tarhi imau dvau pradhaana;sabdau ekasmin arthe yugapat avarudhyete v.rk.sa.h ;si.m;sipaa iti . na etayo.h aava;syaka.h samaave;sa.h . na hi av.rk.sa.h ;si.m;sipaa asti .
(2.1.58) P I.400.2 -11  R II.633 -634	atha kimartham uttaratra evamaadi anukrama.nam kriyate na vi;se.sa.nam vi;se.sye.na bahulam iti eva siddham . <V>bahulavacanasya ak.rtsnatvaat uttaratraanukrama.nasaamarthyam</V> . ak.rtsnam bahulavacanam iti uttaratra anukrama.nam kriyate . yadi ak.rtsnam yat anena k.rtam ak.rtam tat . evam tarhi na bruuma.h ak.rtsnam iti . k.rtsnam ca kaarakam ca saadhakam ca nirvartakam ca . yat ca anena k.rtam sukt.rtam tat . kimartham tarhi evamaadi anukrama.nam kriyate . udaahara.nabhuuyastvaat . te khalu api vidhaya.h suparig.rhiitaa.h bhavanti ye.su lak.sa.nam prapa;nca.h ca . kevalam lak.sa.nam kevala.h prapa;nca.h vaa na tathaa kaarakam bhavati . ava;syam khalu asmaabhi.h idam vaktavyam bahulam anyatarasyaam ubhayathaa vaa eke.saam iti . sarvavedapaa.ri.sadam hi idam ;saastram . tatra na eka.h panthaa.h ;sakya.h aasthaatum . 
(2.1.59) P I.400.13 - 18  R II.635	;sre.nyaadaya.h pa.thyante . k.rtaadi.h aak.rtiga.na.h . <V>;sre.nyaadi.su cvyarthavacanam</V> . ;sre.nyaadi.su cvyarthagraha.nam kartavyam . a;sre.naya.h ;sre.naya.h k.rtaa.h ;sre.nik.rtaa.h . yadaa hi ;sre.naya.h eva kim cit kriyante tadaa maa bhuut . anyatra ayam cvyarthagraha.ne.su cvyantasya prati.sedham ;saasti . tat iha na tathaa . kim kaara.nam . anyatra puurvam cvyantakaaryam param cvyarthakaaryam . iha puna.h puurvam cyvarthakaaryam param cvyantakaaryam iti .
(2.1.60) P I.400.20 - 401.27  R II.635 - 638	<V>na;nvi;si.s.te samaanaprak.rtivacanam</V> . na;nvi;si.s.te samaanaprak.rtigraha.nam kartavyam . iha maa buut . siddham ca abhuktam ca iti . ana;n iti ca prati.sedha.h kartavya.h . iha maa bhuut . kartavyam ak.rtam iti . <V>nu.di.dadhikena ca</V> . nu.di.dadhikena ca samaasa.h vaktavya.h . iha api yathaa syaat . a;sitaana;sitena jiivati . kli.s.taakli;sitena jiivati . kim ucyate samaanaprak.rtigraha.nam kartavyam iti yadaa na;nvi;si.s.tena iti ucyate . na ca atra na;nk.rta.h eva vi;se.sa.h . kim tarhi . prak.rtik.rta.h api . ayam vi;si.s.ta;sabda.h asti eva avadhaara.ne vartate . tat yathaa . devadattayaj;nadattau aa.dhyau abhiruupau dar;saniiyau pak.savantau devadatta.h tu yaj;nadattaat svaadhyaayena vi;si.s.ta.h . svaadhyaayena eva iti gamyate . anye gu.naa.h samaa.h bhavanti . asti aadhikye vartate . tat yathaa . devadattayaj;nadattau aa.dhyau abhiruupau dar;saniiyau pak.savantau devadatta.h tu yaj;nadattaat svaadhyaayena vi;si.s.ta.h . svaadhyaayena adhika.h anye gu.naa.h avivak.sitaa.h bhavanti . tat yadaa taavat avadhaara.ne vi;si.s.ta;sabda.h tadaa na eva artha.h samaanaprak.rtigraha.nena . na iha bhavi.syati . siddham ca abhuktam ca iti . na api ana;n iti prati.sedhena . na iha bhavi.syati kartavyam ak.rtam iti . nu.di.dadhikena api tu tadaa samaasa.h na praapnoti . yadaa aadhikye vi;si.s.ta;sabda.h tadaa samaanaprak.rtigraha.nam kartavyam . iha maa bhuut .siddham ca abhuktam ca iti . ana;n iti ca prati.sedha.h kartavya.h . iha maa bhuut . kartavyam ak.rtam iti . nu.di.dadhikena api tu samaasad.h siddha.h bhavati . tatra aadhikye vi;si.s.tagraha.nam matvaa samaanaprak.rtigraha.nam codyate . <V>avadhaara.nam na;naa cet nu.di.dvi;si.s.tena na prakalpeta . atha cet adhikavivak.saa kaaryam tulyaprak.rtikena iti</V> . <V>k.rtaapak.rtaadiinaam ca upasa:nkhyaanam</V> . k.rtaapak.rtaadiinaam ca upasa:nkhyaanam . k.rtaapak.rtam bhuktavibhuktam piitavipiitam . <V>siddham tu ktena visamaaptau ana;n</V> . siddham etat . katham . ktaantena kriyaavisamaaptau ana;n ktaantam samasyate iti vaktavyam . <V>gatapratyaagataadiinaam ca upasa:nkhyaanam</V> . gatapratyaagataadiinaam ca upasa:nkhyaanam kartavyam . gatapratyaagatam yaataanuyaatam pu.taapu.tikaa krayaakrayikaa phalaaphalikaa maanonmaanikaa .
(2.1.67) P I.402.2 - 5  R II.639	ayukta.h ayam nirde;sa.h . samaanaadhikara.nena iti vartate . ka.h prasa:nga.h yad vyadhikara.naanaam samaasa.h syaat . evam tarhi j;naapayati aacaarya.h yathaajaatiiyakam uktam uttarapadam tathaajaatiiyakena puurvapadena samasyate iti . kim etasya j;naapane prayojanam . praatipadikagraha.ne li:ngavi;si.s.tasya api graha.nam bhavati iti e.saa paribhaa.saa na kartavyaa bhavati .
(2.1.69.1) P I.402.7 - 403.6  R II.639 - 641	idam vicaaryate : var.nena t.rtiiyaasamaasa.h vaa syaat : k.r.s.nena saara:nga.h k.r.s.nasaara:nga.h samaanaadhikara.nena vaa : k.r.s.na.h saara:nga.h k.r.s.nasaara:nga.h iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>var.nena t.rtiiyaasamaasa.h etaprati.sedhe var.nagraha.nam</V> . var.nena t.rtiiyaasamaasa.h etaprati.sedhe var.nagraha.nam kartavyam . t.rtiiyaa puurvapadam prak.rtisvaram bhavati . anete var.na.h iti vaktavyam . atha dvitiiyena var.nagraha.nena etavi;se.sa.nena artha.h . baa.dham artha.h yadi avar.na eta;sabda.h asti . nanu ca ayam asti : aa* ita.h eta.h , k.r.s.neta.h , lohiteta.h iti . na artha.h evamarthena var.nagraha.nena . yadi taavat ayam kartari kta.h t.rtiiyaa karma.ni iti anena svare.na bhavitavyam . atha api kartari paratvaat k.rtsvare.na bhavitavyam . atha samaanaadhikara.na.h . <V>samaanaadhikara.ne dvi.h var.nagraha.nam</V> . samaanaadhikara.ne dvi.h var.nagraha.nam kartavyam . var.na.h var.ne.su anete iti vaktavyam . ekam var.nagraha.nam kartavyam iha maa bhuut . parama;sukla.h paramak.r.s.na.h iti . dvitiiyam var.nagraha.nam kartavyam iha maa bhuut . k.r.s.natilaa.h iti . ekam var.nagraha.nam anakrthakam . anyataratra kasmaat na bhavati . lak.sa.napratipadikoktayo.h pratipadoktasya eva iti . evam sati . taani etaani trii.ni var.nagraha.naani bhavanti samaasavidhau dve svaravidhau ca ekam . yasya api t.rtiiyaasamaasa.h tasya api taani eva trii.ni var.nagraha.naani bhavanti samaasavidhau dve svaravidhau ca ekam . saamaanyena mama t.rtiiyaasamaasa.h bhavi.syati t.rtiiyaa tatk.rtaarthena gu.navacanena iti . ava;syam var.nena pratipadam samaasa.h vaktavya.h yatra tena na sidhyati tadartham . kva ca tena na sidhyati . ;sukababhru.h haritababhru.h iti . tathaa ca sati taani eva trii.ni var.nagraha.naani bhavanti samaasavidhau dve svaravidhau ca ekam . atha samaanaadhikara.na.h saamaanyena siddha.h syaat . baa.dham siddha.h . katham . vi;se.sa.nam vi;se.sye.na bahulam iti . evam api dve var.nagraha.ne kartavye svaravidhau eva pratipadoktasya abhaavaat . tasmaat samaanaadhikara.na.h iti e.sa.h pak.sa.h jyaayaan .
(2.1.69.2) P I.403.7 - 406.8  R II.641 - 653	<V>samaanaadhikara.naadhikaare pradhaanopasarjanaanaam param param viprati.sedhena</V> . samaanaadhikara.naadhikaare pradhaanopasarjanaanaam param param bhavati viprati.sedhena . pradhaanaanaam pradhaanam upasarjanaanaam upasarjanam . pradhaanaanaam taavat pradhaanam . v.rdaarakanaagaku;njarai.h puujyamaanam iti asya avakaa;sa.h gov.rndaaraka.h a;svav.rndaaraka.h . po.taayuvatiinaam avakaa;sa.h ibhyayuvati.h aa.dhyayuvati.h . iha ubhayam praapnoti . naagayuvati.h v.rndaarakayuvati.h . pradhaanaanaam param bhavati viprati.sedhena . upasarjanaanaam param upasarjanam . sanmahatparamotk.r.s.taa.h iti asya avakaa;sa.h sadgava.h sada;sva.h . k.rtyatulyaakhyaa ajaatyaa iti asya avakaa;sa.h tulya;sveta.h tulyak.r.s.na.h . iha ubhayam praapnoti : tulyasat tulyamahaan . upasarjanaanaam param upasarjanam bhavati viprati.sedhena . <V>samaanaadhikara.nasamaasaat bahuvriihi.h</V> . samaanaadhikara.nasamaasaat bahuvriihi.h bhavati viprati.sedhena . samaanaadhikara.nasamaasasya avakaa;sa.h viira.h puru.sa.h viirapuru.sa.h . bahuvriihe.h avakaa;sa.h ka.n.thekaala.h . iha ubhayam praapnoti : viirapuru.saka.h graama.h . bahuvriihi.h bhavati viprati.sedhena . <V>kadaa cit karmadhaaraya.h sarvadhanaadyartha.h</V> . kadaa cit karmadhaaraya.h bhavati bahuvriihe.h . kim prayojanam . sarvadhanaadyartha.h . sarvadhanii sarvabiijii sarvake;sii na.ta.h gaurakharavat vanam gauram.rgavat vanam k.r.s.nasarpavaan valmiika.h lohita;saalimaan graama.h . kim prayojanam . karmadhaarayaprak.rtibhi.h matvarthiiyai.h abhidhaanam yathaa syaat . kim ca kaara.nam na syaat . bahuvriihi.naa uktatvaat matvarthasya . yadi uktatvam hetu.h karmadhaaraye.na api uktatvaat na praapnoti . na khalu api sa;nj;naa;sraya.h matvarthiiya.h . kim tarhi . arthaa;sraya.h . sa.h yathaa eva bahuvriihi.naa uktatvaat na bhavati evam karmadhaaraye.na api uktatvaat na bhavi.syati . evam tarhi idam syaat : sarvaa.ni dhanaani sarvadhanaani sarvadhanaani asya saniti sarvadhanii . na evam ;sakyam . nityam evam sati karmadhaaraya.h syaat . tatra yat uktam kadaa cit karmadhaaraya.h iti etat ayuktam . evam tarhi bhavati vai kim cit aacaaryaa.h kaaryavat buddhim k.rtvaa pa.thanti kaaryaa.h ;sabdaa.h iti . tadvat idam pa.thitam samaanaadhikara.nasamaadaat bahuvriihi.h kartavya.h kadaa cit karmadhaaraya.h sarvadhanaadyartha.h iti . yad ucyate samaanaadhikara.nasamaasaat bahuvriihi.h bhavati viprati.sedhena iti na e.sa.h yukta.h viprati.sedha.h . antara:nga.h karmadhaaraya.h . kaa antara:ngataa . svapadaarthe karmadhaaraya.h anyapadaarthe bahuvriihi.h . astu . vibhaa.saa karmadhaaraya.h . yadaa na karmadhaaraya.h tadaa bahuvriihi.h bhavi.syati . evam api yadi atra kadaa cit karmadhaaraya.h bhavati karmadhaarayaprak.rtibhi.h matvarthiiyai.h abhidhaanam praapnoti . sarva.h ca ayam evamartha.h yatna.h karmadhaarayaprak.rtibhi.h matvarthiiyai.h abhidhaanam maa bhuut iti . evam tarhi na idam tasya yogasya udaahara.nam viprati.sedhe param iti . kim tarhi . i.s.ti.h iyam pa.thitaa . samaanaadhikara.nasamaasaat bahuvriihi.h i.s.ta.h kadaa cit karmadhaaraya.h sarvadhanaadyartha.h iti . yadi i.s.ti.h pa.thitaa na artha.h anena . iha hi sarve manu.syaa.h alpena yatnena mahata.h arthaan aakaa:nk.santi . ekena maa.se.na ;satasahasram . ekena kuddaalakena khaariisahasram . tatra karmadhaarayaprak.rtibhi.h matvarthiiyai.h abhidhaanam astu bahuvriihi.naa iti bahuvriihi.naa bhavi.syati laghutvaat . katham sarvadhanii sarvabiijii sarvake;sii na.ta.h iti . iniprakara.ne sarvaade.h inim vak.syaami . tat ca ava;syam vaktavyam .thana.h baadhanaartham . katham gaurakharavat vanam gauram.rgavat vanam k.r.s.nasarpavaan valmiika.h lohita;saalimaan graama.h . asti atra vi;se.sa.h . jaatyaa atra abhisambandha.h kriyate . k.r.s.nasarpa.h naama sarpajaati.h saa asmin valmiike asti . yadaa hi antare.na jaatim tadvataam abhisambandha.h kriyate k.r.s.nasarpa.h valmiika.h iti evam tadaa bhavi.syati . <V>puurvapadaati;saye aati;saayikaat bahuvriihi.h suuk.smavastrataraadyartha.h</V> . puurvapadaati;saye aati;saayikaat bahuvriihi.h bhavati viprati.sedhena . kim prayojanam . suuk.smavastrataraadyartha.h . aati;saayikasya avakaa;sa.h pa.tutara.h pa.tutama.h . bahuvriihe.h avakaa;sa.h citragu.h ;sabalagu.h . iha ubhayam praapnoti suuk.smavastratara.h tiik.s.n;s.r:ngatara.h . bahuvriihi.h bhavati viprati.sedhena . na e.sa.h yukta.h viprati.sedha.h . virpati.sedhe param iti ucyate . puurva.h ca bahuvriihi.h para.h aati;saayika.h . i.s.tavaacii para;sabda.h . viprati.sedhe param yat i.s.tam tat bhavati . evam api ayukta.h . antara:nga.h aati;saaiyika.h . kaa antara:ngataa . :nyaappraatipadikaat aati;saayika.h subantaanaam bahuvriihi.h . aati;saayika.h api na antara:nga.h . katham . samarthaat taddhita.h utpadyate saamarthyam ca subantenta . evam api antara:nga.h . katham . svapadaarthe aati;saayika.h anyapadaarthe bahuvriihi.h . evam api na antara:nga.h . katham . spardhaayaam aati;saayika.h bhavati . na ca antare.na pratiyoginam spardhaa bhavati . na eva vaa atra aati;saayika.h praapnoti . kim kaara.nam . asaamarthyaat . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . yaavataa vastraa.ni tadvantam apek.sante tadvantam ca apek.sya vastraa.naam vastrai.h yugapat spardhaa bhavati . nanu ca ayam aati;saayika.h evamaatmaka.h satyaam vyapek.saayaam vidhiiyate . satyam evamaatmaka.h yaam ca na anatare.na vyapek.saam prav.rtti.h tasyam satyaam bhavitavyam . kaam ca na antare.na vyapek.saam aati;saayikasya prav.rtti.h . yaa hi pratiyoginam prati vyapek.saa . yaa hi tadvantam prati na tasyaam bhavitavyam . bahuvriihi.h api tarhi na praapnoti . kim kaara.nam . asaamarthyaat eva . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . yaavataa vastraa.ni vastraantaraa.ni apek.sante tadvataa ca abhisambandha.h . evam tarhi na idam tasya yogasya udaahara.nam viprati.sedhe param iti . kim tarhi . i.s.ti.h iyam pa.thitaa . puurvapadaati;saye aati;saayikaat bahuvriihi.h i.s.ta.h : suuk.smavastrataraadyartha.h iti . yadi i.s.ti.h iyam pa.thitaa na artha.h anena . katham yaa e.saa yukti.h uktaa : yaavataa vastraa.ni vastraantaraa.ni apek.sante tadvataa ca abhisambandha.h iti . yadaa hi antare.na vastraa.naam vastrai.h yugapat spardhaam tadvataa ca abhisambandha.h kriyate ni.spratidvandva.h tadaa bahuvriihi.h . bahuvriihe.h aati;saayika.h . na tarhi idaaniim idam bhavati : suuk.smataravastra.h iti . bhavati . yadaa antare.na tadvantam vastraa.naam vastrai.h yugapat spardhaa ni.spratidvandva.h tadaa aati;saayika.h . katham puna.h anyasya prakar.se.na anyasya prakar.sa.h syaat . na eva anyasya prakar.se.na anyasya prakar.se.na bhavitavyam . yathaa eva ayam dravye.su yatate vastraa.ni me syu.h iti evam gu.ne.su api yatate suuk.smataraa.ni me syu.h iti . na atra aati;saayika.h praapnoti . kim kaara.nam . gu.navacanaat iti ucyate . na ca samaasa.h gu.navacana.h . samaasa.h api gu.navacana.h . katham . ajahatsvaarthaa v.rtti.h . atha jahatsvaarthaayaam tu do.sa.h eva . jahatsvaa.rthaayaam api na do.sa.h . bhavati bahuvriihau tadgu.nasa.mvij;naanam api . tat yathaa . ;suklavaasasam aanaya . lohito.s.nii.saa.h .rtvija.h pracaranti iti . tatgu.na.h aaniiyate tadgu.naa.h ca pracaranti . <V>uttarapadaarthaati;saye aati;saayika.h bahuvriihe.h bahvaa.dhyataraadyartha.h</V> . uttarapadaarthaati;saye aati;saayika.h bahuvriihe.h bhavati viprati.sedhena . kim prayojanam . bahvaa.dhyataraadyartha.h . bahvaa.dhyatara.h bahusukumaaratara.h . ka.h puna.h atra vi;se.sa.h bahuvriihe.h vaa aati;saayika.h syaat aati;saayikaantena vaa bahuvriihi.h . svarakapo.h vi;se.sa.h . yadi atra aati;saayikaat bahuvriihi.h syaat bahvaa.dyatara.h evam svara.h prasajyeta bahvaa.dhyatara.h iti ca i.syate . bahvaa.dhyakatara.h iti ca praapnoti bahvaa.dhyataraka.h iti ca i.syate . <V>samaanaadhikara.naadhikaare ;saakapaarthivaadiinaam upasa:nkhyaanam uttarapadalopa.h ca</V> . samaanaadhikara.naadhikaare ;saakapaarthivaadiinaam upasa:nkhyaanam kartavyam uttarapadalopa.h ca vaktavya.h . ;saakabhojii paarthiva.h ;saakapaarthiva.h . kutapavaasa.h sau;sruta.h kutapasau;srutra.h . ajaapa.nya.h taulvali.h ajaataulvali.h . ya.s.tipradhaana.h maudgalya.h ya.s.timaudgalya.h .
(2.1.71) P I.406.10 - 11  R II.653	catu.spaat jaati.h iti vaktavyam . iha maa bhuut . kaalaak.siigarbhi.nii svastimatii garbhi.nii .
(2.1.72) P I.406.13 - 14  R II.654	kimartha.h cakaara.h . evakaaraartha.h . mayuuravya.msakaadaya.h eva . kva maa bhuut . parama.h mayuuravya.msaka.h iti .
(2.2.2) P I.407.2 - 9  R II.655 - 656	iha kasmaat na bhavati : graamaardha.h , nagaraardha.h iti . ardha;sabdasya napu.msakali:ngasya idam graha.nam pu.mli:nga.h ca ayam ardha;sabda.h . kva puna.h ayam napu.msakali:nga.h kva pu.mli:nga.h . samapravibhaage napu.msakali:nga.h , avayavavaacii pu.mli:nga.h . iha kasmaat na bhavati : ardham pippaliinaam iti . na vaa bhavati ardhapippalya.h iti . bhavati yadaa kha.n.dasamuccaya.h : ardhapippalii ca ardhapippalii ca ardhapippalii ca ardhapippalya.h iti . yada tu etat vaakyam bhavati ardham pippaliinaam iti tadaa na bhavitavyam . tadaa kasmaat na bhavati . ekaadkhikara.ne iti vartate . na tarhi idaaniim idam bhavati : ardharaa;si.h iti . bhavati . ekam etat adhikara.nam ya.h asau raa;si.h naama .
(2.2.3) P I.407.11 - 408.20  R II.657 - 660	anyatarasyaa:ngraha.nam kimartham . anyatarasyaam samaasa.h yathaa syaat . samaasena mukte vaakyam api yathaa syaat . dvitiiyam bhik.saayaa.h iti . na etat asti prayojanam . prak.rtaa mahaavibhaa.saa . tayaa vaakyam api bhavi.syati . idam tarhi prayojanam . ekade;sisamaasena mukte .sa.s.thiisamaasa.h api yathaa syaat . bhik.saadvitiiyam iti . etat api na asti prayojanam . ayam api vibhaa.saa .sa.s.thiisamaasa.h api . tau ubhau vacanaat bhavi.syata.h . ata.h uttaram pa.thati . <V>dvitiiyaadiinaam vibhaa.saaprakara.ne vibhaa.saavacanam j;naapakam avayavavidhaane saamaanyavidhaanaabhaavasya</V> . dvitiiyaadiinaam vibhaa.saaprakara.ne vibhaa.saavacanam kriyate j;naapaartham . kim j;naapyate . etat j;naapayati aacaarya.h . avayavavidhau saamaanyavidhi.h na bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . bhinatti chinatti . ;snami k.rte ;sap na bhavati . na etat asti prayojanam . ;sabaade;saa.h ;syanaadaya.h kari.syante . tat tarhi ;sapa.h graha.nam kartavyam . na kartavyam .prak.rtam anuvartate . kva prak.rtam . kartari ;sap iti . tat vai prathamaanirdi.s.tam .sa.s.thiinirdi.s.tena ca iha artha.h . rudhaadibhya.h iti e.saa pa;ncamii ;sap iti prathamaayaa.h .sa.sthiim prakalpayi.syati tasmaat iti uttarasya iti . pratyayavidhi.h ayam na ca pratyayavidhau pa;ncamya.h prakalpikaa.h bhavanti . na ayam pratyayavidhi.h . vihita.h pratyaya.h prak.rta.h ca anuvartate . evam tarhi j;naapayati aacaarya.h yatra utsargaapavaadam vibhaa.saa tatra apavaadena mukte utsarga.h na bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . dikpuurvapadaat :niip . praa:nmukhii praa:nmukhaa pratya:nmukhii pratya:nmukhaa . :niipa mukte :nii.s na bhavati . na etat asti prayojanam . vak.syati etat . dikpuurvapadaat :nii.sa.h anudaattatvam :niibvidhaane hi anyatra api :nii.svi.sayaat :niipprasa:nga.h iti . idam tarhi prayojanam . ardhapippalii ardhako;saatakii . ekade;sisamaasena mukte .sa.s.thiisamaasa.h na bhavati . unmattaga:ngam lohitaga:ngam . avyayiibhaavena mukte bahuvriihi.h na bhavati . daak.si.h plaak.si.h . i;naa mukte a.n na bhavati . yadi etat j;naapyate upago.h apatyam aupagava.h . taddhitena mukte upagvapatyam iti na sidhyati . asti atra vi;se.sa.h . dve hi atra vibhaa.saa . daivayaj;ni;sauciv.rk.sisaatyamugrikaa.n.theviddhibhya.h anyatarasyaam iti samarthaanaam prathamaat vaa iti ca . tatra ekaya v.rtti.h bhavi.syati aparaya v.rttivi.saye vibhaa.sapavaada.h . kriyamaa.ne api vai anyatarasyaa:ngraha.ne .sa.s.thiisamaasa.h na praapnoti . kim kaara.nam . puura.nena iti prati.sedhaat . na etat puura.naantam . anaa etat paryavapannam . etat api puura.naantam eva . katha . puura.nam naama artha.h tam aaha tiiya;sabda.h . ata.h puura.nam . ya.h asau puura.naantaat svaarthe bhaage an sa.h api puura.nam eva . evam tarhi anyatarasyaa:ngraha.nasaamarthyaat .sa.s.thiisamaasa.h api bhavi.syati .
(2.2.4) P I.408.22 - 409.4  R II.660	kimartha.h cakaara.h . anukara.sa.naartha.h . anyatarasyaam iti etat anuk.r.syate . kim prayojanam . anyatarasyaam samaasa.h yathaa syaat . samaasena mukte vaakyam api yatha syaat . jiivikaam praapta.h iti . na etat asti prayojanam . prak.rtaa mahaavibhaa.saa . tayaa vaakyam bhavi.syati . idam tarhi prayojanam . dvitiiyaasamaasa.h api yatha syaat . jiivikaapraapta.h iti . etat api na asti prayojanam . ayam api ucyate dvitiiyaasamaasa.h api . tat ubhayam vacanaat bhavi.syati . evam tarhi na ayam anukar.sa.naartha.h cakaara.h . kim tarhi . atvam anena vidhiiyate . praaptaapanne dvitiiyaantena saha samasyete atvam ca bhavati praaptapannayo.h iti . praaptaa jiivikaam praaptajiivikaa aapannaa jiivikaam aapannajivikaa .
(2.2.5.1) P I.409.6 - 12  R II.661 - 662	kimpradhaana.h ayam samaasa.h . uttarapadaarthapradhaana.h . yadi uttarapadaarthapradhaana.h sadharma.naa anena anyai.h uttarapadaarthapradhaanai.h bhavitavyam . anye.su ca uttarapadaarthapradhaane.su yaa eva asau antarvartinii vibhakti.h tasyaa.h samaase api ;srava.nam bhavati : raaj;na.h puru.sa.h raajapuru.sa.h iti . iha puna.h vaakye .sa.s.thii samaase prathamaa . kena etat evam bhavati . ya.h asau maasajaatayo.h abhisambandha.h sa.h samaase nivartate . abhihita.h sa.h artha.h antarbhuuta.h praatipadikaartha.h sampanna.h . tatra praatipadikaarthe prathamaa iti prathamaa bhavati . na tarhi idaaniim idam bhavati : maasajaatasya iti . bhavati . baahyam artham apek.sya .sa.s.thii .
(2.2.5.2) P I.409.13 - 410.6  R II.662 - 666	<V>kaalasya yena samaasa.h tasya aparimaa.nitvaat anirde;sa.h</V> . kaalasya yena samaasa.h sa.h aparimaa.nii . tasya aparimaa.nitvaat anirde;sa.h . agamaka.h nirde;sa.h anirde;sa.h . na hi jaatasya maasa.h parimaa.nam . kasya tarhi . tri.m;sadraatrasya . tat yathaa . dro.na.h badaraa.naam devadattasya iti . na devadattasya dro.na.h parimaa.nam . kasya tarhi . badaraa.naam . <V>siddham tu kaalaparimaa.nam yasya sa kaala.h tena</V> . siddham etat . katham . kaalaparimaa.nam yasya sa kaala.h tena samasyate iti vaktavyam . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam kaalasya yena samaasa.h tasya aparimaa.nitvaat anirde;sa.h iti . kam puna.h kaalam matvaa bhavaan aaha kaalasya yena samaasa.h tasya aparimaa.nitvaat anirde;sa.h iti . yena muurtiinaam upacayaa.h ca apacayaa.h ca lak.syante tam kaalam aahu.h . tasya eva kayaa cit kriyayaa yuktasya aha.h iti ca bhavati raatri.h iti ca . kayaa kriyayaa . aadityagatyaa . tayaa eva asak.rt aav.rttayaa maasa.h iti bhavati sa.mvatsara.h iti ca . yadi evam jaatasya maasa.h parimaa.nam . <V>ekavacanadvigo.h ca upasa:nkhyaanam</V> . ekavacanaantaanaam iti vaktavyam . iha maa bhuut . maasau jaatasya maasaa.h jaatasya iti . dvigo.h ca iti vaktavyam iha api yathaa syaat : dvimaasajaata.h , trimaasajaata.h . uktam vaa . kim uktam . ekavacane taavat uktam anabhidhaanaat iti . dvigo.h kim uktam . uttarapadena parimaa.nina dvigo.h samaasavacanam iti .
(2.2.6) P I.410.8 - 412.12  R II.666 - 677	kimpradhaana.h ayam samaasa.h . uttarapadaarthapradhaana.h . yadi uttarapadaarthapradhaana.h abraahma.nam aanaya iti ukte braahma.namaatrasya aanayanam praapnoti . anyapadaarthapradhaana.h tarhi bhavi.syati . yadi anyapadaarthapradhaana.h , avar.saa hemanta.h iti hemantasya yat li:ngam vacanam ca tat samaasasya api praapnoti . puurvapadaarthapradhaana.h tarhi bhavi.syati . yadi puurvapadaarthapradhaana.h avyayasa;nj;naa praapnoti : avyayam hi asya puurvapadam iti . na e.sa.h do.sa.h . paa.thena avyayasa;nj;naa kriyate . na ca na;nsamaasa.h tatra pa.thyate . yadi api na;nsamaasa.h na pa.thyate na;n tu pa.thyate . paa.thena api avyayasa;nj;naayaam satyaam abhideheyavat li:ngavacanaani bhavanti . ya.h ca iha artha.h abhidhiiyate na tasya li:ngasa:nkhyaabhyaam yoga.h asti . na idam vaacanikam ali:ngataa asa:nkhyataa va . kim tarhi . svaabhaavikam etat . tat yathaa: samaanam iihamaanaanaam adhiiyaanaanaam ca ke cit arthai.h yujyante apare na . na ca idaaniim ka.h cit arthavaan iti k.rtvaa sarvai.h arthavadbhi.h ;sakyam bhavitum ka.h cit anarthaka.h iti k.rtvaa sarvai.h anarthakai.h . tatra kim asmaabhi.h ;sakyam kartum . yat na;na.h praak samaasaat li:ngasa:nkhyaabhyaam yoga.h na asti samaase ca bhavati svaabhaavikam etat . atha vaa aa;srayata.h li:ngavacanaani bhavi.syanti . gu:navacanaanaam hi ;sabdaanaam aa;srayata.h li:ngavacanaani bhavanti . tat yathaa : ;suklam vastram , ;suklaa ;saa.tii ;sukla.h kambala.h , ;suklau kambalau ;suklaa.h kambalaa.h iti . yat asau dravyam ;srita.h bhavati gu.na.h tasya yat li:ngam vacanam ca tat gu.nasya api bhavati . evam iha api yat asau dravyam ;srita.h bhavati samaasa.h tasya yat li:ngam vacanam ca tat samaasasya api bhavi.syati . atha vaa puna.h astu uttarapadaarthapradhaana.h . nanu ca uktam abraahma.nam aanaya iti ukte braahma.namaatrasya aanayanam praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . idam taavat ayam pra.s.tavya.h : atha iha raajapuru.sam aanaya iti ukte puru.samaatrasya aanayanam kasmaat na bhavati . asti atra vi;se.sa.h . raajaa vi;se.saka.h prayujyate . tena vi;si.s.tasya aanayanam bhavati . iha api tarhi na;n vi;se.saka.h prayujyate . tena na;nvi;si.s.tasya aanayanam bhavi.syati . ka.h puna.h asau . niv.rttapadaarthaka.h . yadaa puna.h asya padaartha.h nivartate kim svaabhaavikii niv.rtti.h aahosvit vaacanikii . kim ca ata.h . yadi svaabhaavikii kim na;n prayujyamaana.h karoti . atha vaacanikii tat vaktavyam : na;n prayujyamaana.h padaartham nivartayati iti . evam tarhi svaabhaavikii niv.rtti.h . nanu ca uktam kim na;n prayujyamaana.h karoti iti . na;n prayujyamaana.h padaartham nivartayati katham . kiilapratikiilavat . tat yathaa kiila.h aahanyamaana.h pratikiilam nirhanti . yadi etat na;na.h maahaatmyam syaat na jaatu cit raajaana.h hastya;svam bibh.ryu.h . na iti eva raajaana.h bruuyu.h . evam tarhi svaabhaavikii niv.rtti.h . nanu ca uktam kim na;n prayujyamaana.h karoti iti . na;nnimittaa tu upalabdhi.h . tat yathaa samandhakaare dravyaa.naam samavasthitaanaam pradiipnimittam dar;sanam na ca te.saam pradiipa.h nirvartaka.h bhavati . yadi puna.h ayam niv.rttapadaarthaka.h kimartham braahma.na;sabda.h prayujyate . evam yathaa vij;nayeta asya padaartha.h nivartate iti . na iti hi ukte sandeha.h syaat kasya padaartha.h nivartate iti . tatra asandehaartham braahma.na;sabda.h prayujyate . evam vaa etat . atha vaa sarve ete ;sabdaa.h gu.nasamudaaye.su vartante braahma.na.h k.satriya.h vai;sya.h ;suudra.h iti . <V>tapa.h ;srutam ca yoni.h ca iti etad braahma.nakaarakam . tapa.h;strutaabhyaam ya.h hiina.h jaatibraahma.na.h eva sa.h</V> . tathaa gaura.h ;sucyaacaara.h pi:ngala.h kapilake;sa.h iti etaan api abhyantaraan braahma.nye gu.naan kurvanti . samudaaye.su ca v.rttaa.h ;sabdaa.h avayave.su api vartante . tad yathaa . puurve pa;ncaalaa.h uttare pa;ncaalaa.h tailam bhuktam gh.rta.m bhuktam ;sukla.h niila.h kapila.h k.r.s.na.h iti . evam ayam samudaaye braahma.na;sabda.h prav.rtta.h avayave.su api vartate jaatihiine gu.nahiine ca . gu.nahiine taavat . abraahma.na.h ayam ya.h ti.s.than muutrayati . abraahma.na.h aya.m ya.h gacchan bhak.sayati . jaatihiine sandehaat durupade;saat ca braahma.na;sabda.h vartate . sandehaat taavat : gauram ;sucyaacaara.m pi:ngalam kapilake;sam d.r.s.tvaa adhyavasyati braahma.na.h ayam iti . tata.h pa;scaat upalabhate na aya.m braahma.na.h abraahma.na.h ayam iti . tatra sandehaat ca braahma.na;sabda.h vartate jaatik.rtaa ca arthasya niv.rtti.h . durupade;saat : durupadi.s.tam asya bhavati amu.smin avakaa;se braahma.na.h tam aanaya iti . sa tatra gatvaa yam pa;syati tam adhyavasyati braahma.na.h ayam iti . tata.h pa;scaat upalabhate na aya.m braahma.na.h abraahma.na.h ayam iti . tatra durupade;saat ca braahma.na;sabda.h vartate jaatik.rtaa ca arthasya niv.rtti.h . aata.h ca sandehaat durupade;saat vaa . na hi ayam kaalam maa.saraa;sivar.nam aapa.ne aasiinam d.r.s.tvaa adhyavasyati braahma.na.h ayam iti . nirj;naatam tasya bhavati . idam khalu api bhuuya.h uttarapadaarthapraadhaanye sati sa:ng.rhiitam bhavati . kim . anekam iti . kim atra sa:ng.rhiitam . ekavacanam . katham puna.h ekasya prati.sedhena anekasya sampratyaya.h syaat . prasajya ayam kriyaagu.nau tata.h pa;scaat niv.rttim karoti . tat yathaa : aasaya ;saayaya bhojaya anekam iti . yadi api taavat atra etat ;sakyate vaktum yatra kriyaagu.nau prasajyete yatra khalu na prasajyete tatra katham : aneka.h ti.s.thati iti . bhavati ca eva;njaatiiyakaanaam api ekasya prati.sedhena bahuunaam sampratyaya.h . tat yathaa na na.h ekam priyam na na.h ekam sukham iti . iha abraahma.natvam abraahma.nataa paratvaat tvatalau praapnuta.h . tatra ka.h do.sa.h . svare hi do.sa.h syaat . abraahma.natvam iti evam svara.h prasajyeta . abraahma.natvam iti ca i.syate . <V>na;nsamaase bhaavavacane uktam</V> . kim uktam . tvatalbhyaam na;nsamaasa.h puurvaprati.siddham svarsiddhyartham iti .
(2.2.7) P I.412.14 - 16  R II.677	<V>ii.sat gu.navacanena</V> .ii.sat gu.navacanena iti vaktavyam . ak.rtaa iti ucyamaane iha ca prasajyeta . ii.sat gaargya.h iti . iha ca na syaat . ii.satka.daara.h .
(2.2.8) P I.412.18 - 413.13  R II.678 - 680	<V>k.rdyogaa ca</V> . k.rdyogaa ca .sa.s.thii samasyate iti vaktavyam . idhmapravra;scana.h palaa;sa;saatana.h . kimartham idam ucyate . pratipadavidhaanaa ca .sa.s.thii na samasyate iti vak.syati . tasya ayam purastaat apakar.sa.h . kaa puna.h .sa.s.thiipratipadavidhaanaa kaa k.rdyogaa . sarvaa .sa.s.thii pratipadavidhaanaa ;se.salak.sa.naam varjayitvaa . kart.rkarma.no.h k.rti iti yaa .sa.s.thii saa k.rdyogaa . <V>tatsthai.h ca gu.nai.h</V> . tatsthai.h ca gu.nai.h .sa.sthiigu.nai.h .sa.s.thii samasyate iti vaktavyam . braahma.navar.na.h candanagandha.h pa.taha;sabda.h nadhiigho.sa.h . <V>na tu tadvi;se.sa.nai.h</V> . na tu tadvi;se.sa.nai.h iti vaktavyam . iha maa bhuut . gh.rtasya tiivra.h candanasya m.rdu.h iti . kimartham idam ucyate . gu.nena iti prati.sedham vak.syati . tasya ayam purastaat apakar.sa.h . kim kaara.nam gu.nena na iti ucyate na puna.h gu.navacanena iti ucyate . na evam ;sakyam . iha hi na syaat . kaakasya kaar.s.nyam ka.n.takasya taik.s.nyam balaakaayaa.h ;sauklyam iti . etat eva tasmin yoge udaahara.nam . yat vai braahma.nasya ;suklaa.h v.r.salasya k.r.s.naa.h iti asaamarthyaat atra na bhavi.syati . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . dravyam atra apek.syate dantaa.h . tasmaat gu.nena na iti vaktavyam . gu.nena na iti ucyamaane tatsthai.h ca gu.nai.h iti vaktavyam . tatsthai.h ca gu.nai.h iti ucyamaane na tu tadvi;se.sa.nai.h iti vaktavyam .
(2.2.10) P I.413.15 - 17  R II.681	<V>pratipadavidhaanaa ca</V> . pratipadavidhaanaa ca .sa.s.thii na samasyate iti vaktavyam . iha maa bhuut . sarpi.sa.h j;naanam madhuna.h j;naanam iti .
(2.2.11) P I.413.19 - 414.21  R II.681 - 684	gu.ne kim udaahara.nam . braahma.nasya ;suklaa.h v.r.salasya k.r.s.naa.h iti . na etat asti prayojanam . asaamarthyaat atra na bhavi.syati . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . dravyam atra apek.syate dantaa.h . idam tarhi kaakasya kaar.s.nyam ka.n.takasya taik.s.nyam balaakaayaa.h ;sauklyam iti . idam api udaahara.nam braahma.nasya ;suklaa.h v.r.salasya k.r.s.naa.h iti . nanu ca uktam . asaamarthyaat atra na bhavi.syati . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . dravyam atra apek.syate dantaa.h iti . na e.sa.h do.sa.h . bhavati vai kasya cit arthaat prakara.naat vaa apek.syam nirj;naatam tadaa v.rtti.h praapnoti . sati kim udaahara.nam . brahma.nasya pak.syan braahma.nasya pak.syamaa.na.h . na etat asti . prati.sidhyate atra .sa.s.thii laprayoge na iti . yaa ca ;sruuyate e.saa baahyam artham apek.sya bhavati . tatra asmaarthyaat na bhavi.syati . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . dravyam atra apek.syate odana.h . idam tarhi caurasya dvi.san v.r.salasya dvi.san . nanu ca atra api prati.sidhyate . vak.syati etat dvi.sa.h ;satu.h vaavacanam iti . avyaye kim udaahara.nam . braahma.nasya uccai.h v.r.salasya niicai.h iti . na etat asti . asaamarthyaat atra na bhavi.syati . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . dravyam atra apek.syate aasanam . idan tarhi braahma.nasya k.r.tvaa v.r.salasya k.rtvaa iti . etat api na asti . prati.sidhyate tatra .sa.s.thii avyayaprayoge na iti . yaa ca ;sruuyate e.saa baahyam artham apek.sya bhavati . tatra asmaarthyaat na bhavi.syati . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . dravyam atra apek.syate ka.ta.h . idam tarhi . puraa suuryasya udeto.h aadheya.h . puraa vatsaanaam apaakarto.h . nanu ca atra api prati.sidhyate avyayam iti k.rtvaa . vak.syati etat . avyayaprati.sedhe tosunkasuno.h aprati.sedha.h iti . samaanaadhikara.ne kim udaahara.nam . raaj;na.h paa.taliputrakasya ;sukasya maaraavidasya paa.nine.h suutrakaarasya . na etat asti . asaamarthyaat atra na bhavi.syati . katham asaamarthyam . samaanaadhikara.nam asamarthavat bhavati iti . idam tarhi . sarpi.sa.h piiyamaana.h yaju.sa.h kriyamaa.nasya iti . nanu ca atra api asaamarthyaat eva na bhavi.syati . katham asaamarthyam . samaanaadhikara.nam asamarthavat bhavati iti . adhaatvabhihitam iti evam tat .
(2.2.14) P I.414.23 - 415.19  R II.684 - 686	katham idam vij;naayate karma.ni yaa .sa.s.thii saa na samasyate iti aahosvit karma.ni ya.h kta.h iti . kuta.h sandeha.h . ubhayam prak.rtam . tatra anyatarat ;sakyam vi;se.sayitum . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>karma.ni iti .sa.s.thiinirde;sa.h cet akartari k.rtaa samaasavacanam</V> . karma.ni iti .sa.s.thiinirde;sa.h cet akartari k.rtaa samaasa.h vaktavya.h . idhmapravra;scana.h palaa;sa;saatana.h . <V>t.rkakaabhyam ca anarthaka.h prati.sedha.h</V> . t.rkakaabhyam ca anarthaka.h prati.sedha.h . apaam sra.s.taa . karma.ni iti eva siddham . astu tarhi karma.ni ya.h kta.h iti . kim udaahara.nam . braahma.nasya bhuktam v.r.salasya piitam iti . <V>ktanirde;se asamarthatvaat aprati.sedha.h</V> . ktanirde;se asamarthatvaat aprati.sedha.h . anarthaka.h prati.sedha.h aprati.sedha.h . samaasa.h kasmaat na bhavati . asaamarthyaat . katham asaamarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . dravyam atra apek.syate odana.h . <V>prati.sedhyam iti cet kartari api prati.sedha.h</V> .atha evam sati prati.sedha.h kartavya.h iti d.r;syate kartari api prati.sedha.h vaktavya.h syaat . braahma.nasya gata.h braahma.nasya yaata.h iti . <V>puujaayaam ca prati.sedhaanarthakyam</V> . puujaayaam ca prati.sedha.h anartha.h . raaj;naam puujita.h . karma.ni iti eva siddham . <V>tasmaat ubhayapraaptau karma.ni .sa.s.thyaa.h prati.sedha.h</V> . tasmaat ubhayapraaptau karma.ni iti evam yaa .sa.s.thii tasyaa.h prati.sedha.h vaktavya.h . sa.h tarhi vaktavya.h . na vaktavya.h ityarthe ayam ca.h pa.thita.h . kama.ni ca . karma.ni iti evam yaa .sa.s.thii iti .
(2.2.17) P I.415.21 - 22  R II.686	kim iha nityagraha.nena abhisambadhyate vidhi.h aahosvit prati.sedha.h . vidhi.h iti aaha . kuta.h etat . vidhi.h hi vibhaa.saa nitya.h prati.sedha.h .
(2.2.18) P I.416.2 - 417.6  R II.686 - 690	<V>praadiprasa:nge karmapravacaniiyaprati.sedha.h</V> . praadiprasa:nge karmapravacaniiyaanaam prati.sedha.h vaktavya.h . v.rk.sam prati vidyotate vidyut . saadhu.h devadatta.h maataram prati . <V>vyavetaprati.sedha.h ca</V> . vyavetaanaam ca prati.sedha.h vaktavya.h . aa mandrai.h indra haribhi.h yaahi mayuuraromabhi.h . <V>siddham tu kvaa:nsvatidurgativacanaat</V> . siddham etat . katham . kvaa:nsvatidurgataya.h samasyante iti vaktavyam . ku . kubraahma.na.h kuv.r.sala.h . aa:n . aaka.daara.h aapi:ngala.h . su . subraahma.na.h suv.r.sala.h . at . atibraahma.na.h ativ.r.sala.h . dur . durbraahma.na.h . gati . prakaaraka.h pra.naayaka.h prasecaka.h uuriik.rtya uuriik.rtam . <V>praadaya.h ktaarthe</V> . praadaya.h ktaarthe samasyante iti vaktavyam . pragata.h aacaarya.h praacaarya.h praantevaasii prapitaamaha.h . etat eva ca saunaagai.h vistaratarake.na pa.thitam . <V>svatii puujaayaam</V> . svatiipuujaayaam iti vaktavyam . suraajaa atiraajaa . <V>du.h nindaayaam</V> . du.h nindaayaam iti vaktavyam . du.skulam durgava.h . <V>aa:n ii.sadarthe</V> . aa:n ii.sadarthe iti vaktavyam . aaka.daara.h aapi:ngala.h . <V>ku.h paapaarthe</V> . ku.h paapaartheiti vaktavyam . kubraahma.na.h kuv.r.sala.h . <V>praadaya.h gataadyarthe prathamayaa</V> . praadaya.h gataadyarthe prathamayaa samasyante iti vaktavyam . pragata.h aacaarya.h praacaarya.h praantevaasii prapitaamaha.h . <V>atyaadaya.h kraantaadyarthe dvitiiyayaa</V> . atyaadaya.h kraantaadyarthe dvitiiyayaa samasyante iti vaktavyam . atikraanta.h kha.tvaam atikha.tva.h atimaala.h . <V>avaadaya.h kru.s.taadyarthe t.rtiiyayaa</V> . avaadaya.h kru.s.taadyarthe t.rtiiyayaa samasyante iti vaktavyam . avakru.s.ta.h kokilayaa avakokila.h vasanta.h . <V>paryaadaya.h glaanaadyarthe caturthyaa</V> . paryaadaya.h glaanaadyarthe caturthyaa samasyante iti vaktavyam . pariglaana.h adhyayanaaya paryadhayana.h . <V>niraadaya.h kraantaadyarthe pa;ncamyaa</V> . niraadaya.h kraantaadyarthe pa;ncamyaa samasyante iti vaktavyam . ni.skraanta.h kau;saambyaa.h ni.skau;saambi.h nirvaaraa.nasi.h . <V>avyayam prav.rddhaadibhi.h</V> . avyayam prav.rddhaadibhi.h samasyate iti vaktavyam . puna.hprvav.rddham barhi.h bhavati punar.navam puna.hsukham . <V>ivena vibhaktyantalopa.h puurvpadaprak.rtisvaratvam ca</V> . vaasasiiiva kanyeiva . udaattavataa ti:naa gatimataa ca avyayam samasyate iti vaktavyam . anuvyacalat anupraavi;sat yat pariyanti .
(2.2.19) P I.417.8 - 418.13  R II.690 - 696	ati:n iti kimartham . kaaraka.h vrajati . haaraka.h vrajati . ati:n iti ;sakyam akartum . kasmaat na bhavati . kaaraka.h vrajati . haaraka.h vrajati iti . sup supaa iti vartate . ata.h uttaram pa.thati . <V>upapadam ati:n iti tadarthaprati.sedha.h</V> . upapadam ati:n iti tadarthasya ayam prati.sedha.h vaktavya.h . kasya . ti:narthasya . ka.h puna.h ti:nartha.h . kriyaa . <V>kriyaaprati.sedha.h vaa</V> . atha vaa vyaktam eva idam pa.thitavyam upapadam akriyayaa iti . atha akriyayaa iti kim pratyudaahriyate . kaaraka.h gata.h haaraka.h gata.h . na etat kriyaavaaci . kim tarhi . dravyavaaci . idam tarhi kaarakasya gati.h kaarakasya vrajyaa . etat api dravyvaaci . katham . k.rdabhihita.h bhaava.h dravyavat bhavati iti . evam tarhi siddhe sati yat ati:n iti prati.sedham ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h anayo.h yogayo.h niv.rttam sup supaa iti . kim etasya j;naapane prayojanam . gatikaarakopapadaanaam k.rdbhi.h samaasa.h bhavati iti e.saa paribhaa.saa na kartavyaa bhavati . yadi etat j;naapyate kena idaaniim samaasa.h bhavi.syati . samarthena . yadi evam dhaatuupasargayo.h api samaasa.h praapnoti . puurvam dhaatu.h upasarge.na yujyate pa;scaat saadhanena iti . na etat asti . puurvam dhaatu.h saadhanena yujyate pa;scaat upasarge.na . saadhanam hi kriyaam nirvartayati . taam upasarga.h vi;sina.s.ti . abhinirv.rttasya ca arthasya upasarge.na vi;se.sa.h ;sakya.h vaktum . <V>.sa.s.thiisamaasaat upasargasamaasa.h viprati.sedhena</V> . .sa.s.thiisamaasaat upasargasamaasa.h viprati.sedhena . .sa.s.thiisamaasasya avakaa;sa.h raaj;na.h puru.sa.h raajapuru.sa.h . upapadasamaasasya avakaa;sa.h stamberama.h kar.nejapa.h . iha ubhayam praapnoti . kumbhakaara.h nagarakaara.h . upapadasamaasa.h bhavati viprati.sedhena . <V>na vaa .sa.s.thiisamaasaabhaavaad upapadasamaasa.h</V> . na vaa artha.h viprati.sedhena . kim kaara.nam . na vaa .sa.s.thiisamaasaabhaavaad upapadasamaasa.h bhavi.syati . katham . gatikaarakopadaanaam k.rdbhi.h saha samaasavanacam praak subutpatte.h iti vacanaat . atha vaa vibhaa.saa .sa.s.thiisamaasa.h . yadaa na .sa.s.thiisamaasa.h tadaa upapadasamaasa.h bhavi.syati . anena eva yathaa syaat tena maa bhuut iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h tena vaa syaat anena vaa . upapadasamaasa.h nityasamaasa.h .sa.s.thiisamaasa.h puna.h vibhaa.saa . nanu ca nityam ya.h samaasa.h sa.h nityasamaasa.h . yasya vigraha.h na asti . na iti aaha . nityaadhikaare ya.h samaasa.h sa.h nityasamaasa.h . na evam ;sakyam . avyayiibhaavasya hi anityasamaasataa prasajyeta . tasmaat nitya.h samaasa.h nityasamaasa.h . yasya vigraha.h na asti .
(2.2.20) P I.418.15 - 22  R II.697	evakaara.h kimartha.h . niyamaartha.h . na etat asti prayojanam . siddhe vidhi.h aarabhyamaa.na.h antare.na api evakaaram niyamaartha.h bhavi.syati . i.s.tata.h avadhaara.naartha.h tarhi bhavi.syati . yathaa evam vij;naayeta : amaa eva avyayena iti . maa evam vij;naayi : amaa avyayena eva iti . asti ca idaaniim anavyayam am;sabda.h yadartha.h vidhi.h syaat . asti iti aaha . kha;sayam braahma.nakulam iti . na etat asti prayojanam . antara:ngatvaat atra samaasa.h bhavi.syati . idam tarhi prayojanam . amaa eva yat tulyavidhaanam upapadam tatra eva yathaa syaat . amaa ca anyena ca yat tulyavidhaanam upapadam tatra maa bhuut iti . agre bhojam agre bhuktvaa . agraadi.su apraaptavidhe.h samaasaprati.sedham codayi.syati . sa.h na vaktavya.h bhavati .
(2.2.23) P I.418.24 - 419.8  R II.698	;se.sa.h iti ucyate . ka.h ;se.sa.h naama . ye.saam padaanaam anukta.h samaasa.h sa.h ;se.sa.h . <V>;se.savacanam padata.h cet na abhaavaat</V> . ;se.savacanam padata.h cet tat na . kim kaara.nam . abhaavaat . na hi santi taani padaani ye.saam padaanaam anukta.h samaasa.h . arthata.h tarhi ;se.sagraha.nam . ye.su arthe.su anukta.h samaasa.h sa.h ;se.sa.h . <V>arthata.h cet avi;si.s.tam</V> . arthata.h cet avi;si.s.tam etat bhavati . kuta.h . padata.h . na hi santi te arthaa.h ye.su anukta.h samaasa.h . trikata.h tarhi ;se.sagraha.nam . yasya trikasya anukta.h samaasa.h sa.h ;se.sa.h . kasya ca anukta.h . prathamaayaa.h .
(2.2.24.1) P I.420.2 - 421.16  R II.699 - 704	padagraha.nam kimartham . anekam anyaarthe iti iyati ucyamaane vakyaarthe api bahuvriihi.h syaat . yathaa me maataa tathaa me pitaa susnaatam bho.h iti . padagraha.ne puna.h kriyamaa.ne na do.sa.h bhavati . atha anyagraha.nam kimartham . anekam padaarthe iti iyati ucyamaane svapadaarthe api bahurviihi.h syaat . raajapuru.sa.h tak.sapuru.sa.h iti . na etat asti prayojanam . tatpuru.sa.h svapadaarthe baadhaka.h bhavi.syati . bhavet ekasa;nj;naadhikaare siddham . para:nkaaryatve tu na sidhyati . aarambhasaamarthyaat ca tatpuru.sa.h para:nkaaryatvaat ca bahuvriihi.h praapnoti . para:nkaaryatve ca na do.sa.h . ;se.sa.h iti vartate . ;se.satvaat na bhavi.syati . <V>;se.savacane uktam</V> . kim uktam . tatra ;se.savacanaat do.sa.h sa:nkhyaasamaanaadhikara.nana;nsamaase.su bahuvriihiprati.sedha.h iti . atha ekasa:nj;naadhikaare na artha.h anyagraha.nena . ekasa:nj;naadhikaare ca kartavyam . akriyamaa.ne hi anyagraha.ne yathaa eva tatpuru.sa.h svapadaarthe bahuvriihim baadhate evam anyapadaarthe api baadheta . atha anekagraha.nam kimartham . anyapadaarthe iti iyati ucyamaane ekasya api padasya bahuvriihi.h syaat . sarpi.sa.h api syaat . madhuna.h api syaat . gomuutrasya api syaat . na etat asti prayojanam . sup supaa iti vartate . idam tarhi prayojanam . bahuunaam api samaasa.h yathaa syaat . susuuk.smaja.take;sena sunataajinavaasasaa . uttaraartham ca anekagraha.nam kartavyam caarthe dvandva.h anekam iti . iha api yathaa syaat . plak.sanyagrodhakhadirapalaa;saa.h iti . etat api na asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bahuunaam api samaasa.h bhavati iti yat ayam uttarapade dvigum ;saasti . tatpuru.sa.h api tarhi bahuunaam praapnoti . graha.nena tatpuru.sa.h ucyate . tena bahuunaam na bhavi.syati . ata.h uttaram pa.thati . <V>anekavacanam upasarjanaartham</V> . anekagraha.nam kriyate upasarjanaartham . prathamaanirdi.s.tam samaase upasarjanam iti anekasya supa.h upasarjanasa;nj;naa yathaa syaat . citragu.h ;sabalagu.h iti . <V>na vaa ekavibhaktitvaat</V> . na vaa etat api prayojanam asti . kim kaara.nam . ekavibhaktitvaat . ekavibhakti ca apuurvnipaate iti upasarjanasa;nj;naa bhavi.syati . citragu.h ;sabalagu.h iti . citraa.h yasya gaava.h citragu.h ti.s.thati . citraa.h yasya gaava.h citragum pa;sya . citraa.h yasya gaava.h citragu.naa k.rtam . citraa.h yasya gaava.h citragave dehi . citraa.h yasya gaava.h citrago.h aanaya . citraa.h yasya gaava.h citrago.h svam . citraa.h yasya gaava.h citragau nidhehi . citraa.h yasya gaava.h he citrago iti . yadi tarhi yata.h kuta.h cit eva kim cit padam adhyaah.rtya ekavibhaktyaa yoga.h kriyate etat api ekavibhaktiyuktam bhavati iha api praapnoti . raajakumaarii tak.sakumaarii . raaj;na.h yaa kumaarii raajakumaarii ti.s.thati . raaj;na.h yaa kumaarii raajakumaariim pa;sya . raaj;na.h yaa kumaarii raajakumaaryaa k.rtam . raaj;na.h yaa kumaarii raajakumaaryai dehi . raaj;na.h yaa kumaarii raajakumaaryaa.h aanaya . raaj;na.h yaa kumaarii raajakumaaryaa.h svam . raaj;na.h yaa kumaarii raajakumaaryaam nidhehi . raaj;na.h yaa kumaarii he raajakumaari iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . ekagraha.nasaamarthyaat . yadi hi yat ekavibhaktiyuktam ca anekavibhaktiyuktam ca tatra syaat ekagraha.nam anarthakam syaat . vibhaktiyuktam ca apuurvanipaate iti eva bruuyaat .
(2.2.24.2) P I.421.17 - 423.14  R II.704 - 710	<V>padaarthaabhidhaane anuprayogaanupapatti.h abhihitatvaat</V> . padaarthasya abhidhaane anuprayogasya anupapatti.h . citragu.h devadatta.h iti . kim kaara.nam . abhihitatvaat . citragu;sabdena abhihita.h sa.h artha.h iti k.rtvaa anuprayoga.h na praapnoti . <V>na vaa anabhihitatvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . anabhihitatvaat . citragu;sabdena anabhihita.h sa.h artha.h iti k.rtvaa anuprayoga.h bhavi.syati . katham anabhihita.h yaavataa idaaniim eva uktam padaarthaabhidhaane anuprayogaanupapatti.h abhihitatvaat iti . <V>saamaanyaabhidhaane hi vi;se.saanabhidhaanam</V> . saamaanye hi abhidhiiyamaane vi;se.sa.h anabhhita.h bhavati . tatra ava;syam vi;se.saarthinaa vi;se.sa.h anuprayoktavya.h . citragu.h . ka.h . devadatta.h iti . bhavet siddham yadaa saamaanye v.rtti.h . yadaa tu khalu vi;se.se v.rtti.h tadaa na sidhyati . citraa gaava.h devadattasya citragu.h devadatta.h iti . tat api siddham . katham . na idam ubhayam yugapat bhavati vaakyam ca samaasa.h ca . yadaa vaakyam tadaa na samaasa.h . yadaa samaasa.h tadaa na vakyam . yadaa samaasa.h tadaa saamaanye v.rtti.h . tatra ava;syam vi;se.saarthinaa vi;se.sa.h anuprayoktavya.h . citragu.h . ka.h . devadatta.h iti . saamaanyasya eva tarhi anuprayoga.h na praapnoti . citragu tat . citragu kim cit . citragu sarvam iti . saamaanyam api yathaa vi;se.sa.h tadvat . citragu iti ukte sandeha.h syaat . sarvam vaa vi;svam vaa iti . tatra ava;syam sandehaniv.rttyartham vi;se.saarthinaa vi;se.sa.h anuprayoktavya.h . atha vaa vibhaktyartha.h abhidiiyate . etat ca atra yuktam yat vibhaktyartha.h abhidhiiyate . tatra hi sarvapa;scaat padam vartate asya iti . <V>vibhaktyarthaabhidhaane adravyasya li:ngasa:nkhyopacaaraanupapatti.h</V> . vibhaktyarthaabhidhaane adravyasya li:ngasa:nkhyaabhyaam upacaara.h anupapanna.h . bahuyavam bahuyavaa bahuyava.h bahuyavau bahuhavaa.h iti . apara.h aaha : vibhaktyarthaabhidhaane adravyasya li:ngasa:nkhyopacaaraanupapatti.h vibhaktyarthaabhidhaane dravyasya ye li:ngasa:nkhye taabhyaam vibhaktyarthasya upacaara.h anupapanna.h . bahuyavam bahuyavaa.h bahuyava.h bahuyavau bahuhavaa.h iti . katham hi anyasya li:ngasa:nkhyaabhyaam anyasya upacaara.h syaat . <V>siddham tu yathaa gu.navacane.su</V> . siddham etat . katham . yathaa gu.navacane.su . gu.navacane.su uktam : gu.navacanaanaam ;sabdaanaam aa;srayata.h li:ngavacanaani bhavanti iti . tat yathaa ;suklam vastram ;suklaa ;saa.tii ;sukla.h kambala.h ;suklau kambalau ;suklaa.h kambalaa.h iti . yat asau dravyam ;srita.h bhavati gu.na.h tasya yat li:ngam vacanam ca tat gu.nasya api bhavati . evam iha api yat asau dravyam ;srita.h vibhaktyartha.h tasya yat li:ngam vacanam ca tat samaasasya api bhavi.syati . yadi tarhi vibhaktyartha.h abhidhiiyate k.rtsna.h padaartha.h katham abhihita.h bhavati sadravya.h sali:nga.h sasa:nkhya.h ca . arthagraha.nasaamarthyaat . iha anekam anyapade iti iyataa siddham . katham puna.h pade naama v.rtti.h syaat . ;sabda.h hi e.sa.h . ;sabde asambhavaat arthe kaaryam vij;naasyate . sa.h ayam evam siddhe sati yat arthagraha.nam karoti tasya etat prayojanam k.rtsna.h padaartha.h yathaa abhidhiiyeta sadravya.h sali:nga.h sasa:nkhya.h ca iti . yadi tarhi k.rtsna.h padaartha.h abhidhiiyate lai:ngaa.h saa:nkhyaa.h ca vidhaya.h na sidhyanti . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . li:nge.su taavat . siddham tu striyaa.h praatipadikavi;se.sa.natvaat svaarthe .taabaadaya.h iti . saa:nkhye.su api uktam karmaadiinaam anuktaa.h ekatvaadaya.h iti k.rtvaa saa:nkhyaa.h bhavi.syanti . prathamaa tarhi na praapnoti . samayaat bhavi.syati . yadi saamayikii na niyogata.h anyaa.h kasmaat na bhavanti . karmaadiinaam abhaavaat . .sa.s.thii tarhi praapnoti . ;se.salak.sa.naa .sa.s.thii . a;se.satvaat na bhavi.syati . evam api vyatikara.h . ekasmin api dvivacanabahuvacane praapnuta.h dvayo.h api ekavacanabahuvacane bahu.su api ekavacanadvivacane . arthata.h vyavasthaa bhavi.syati . atha vaa sa:nkhyaa naama iyam parapradhaanaa . sa:nkhyeam anyaa vi;se.syam . yadi ca atra prathamaa na syaat sa:nkhyeyam avi;se.sitam syaat . atha vaa vak.syati etat . tatra vacanagraha.nasya prayojanam ukte.su api ekatvaadi.su prathamaa yathaa syaat iti . evam api .sa.s.thii praapnoti . kim kaara.nam . vyabhicarati eva hi ayam samaasa.h li:ngasa:nkhye . .sa.sthyartham puna.h na vyabhicarati . abhihita.h sa.h artha.h antarbhuuta.h praatipadikaartha.h sampanna.h . tatra praatipadikaarthe prathamaa iti prathamaa bhavi.syati . na tarhi idaaniim idam bhavati : citrago.h devadattasya . bhavati . baahyam artham apek.sya .sa.s.thii .
(2.2.24.3) P I.423.16 - 425.13  R II.710 - 714	pariga.nanam kartavyam . <V>bahuvriihi.h samaanaadhikara.naanaam</V> . samaanaadhikara.naanaam bahuvriihi.h vaktavya.h . kim prayojanam . vyadhikara.naanaam maa bhuut iti . pa;ncabhi.h bhuktam asya iti . <V>avyayaanaam ca</V> . avyayaanaam bahuvriihi.h vaktavya.h . uccairmukha.h niicairmukha.h . <V>saptamyupamaanapuurvapadasya uttarapadalopa.h ca</V> . saptamiipuurvasya upamaanapuurvasya ca bahuvriihi.h vaktavya.h uttarapadasya ca lopa.h vaktavya.h . ka.n.thestha.h kaala.h asya ka.n.thekaala.h u.s.tramukham iva mukham asya u.s.tramukha.h kharamukha.h . <V>samudaayavikaara.sa.s.thyaa.h ca</V> . samudaaya.sa.s.thyaa.h vikaara.sa.s.thyaa.h ca bahuvriihi.h vaktavya.h uttarapadasya ca lopa.h vaktavya.h . ke;saanaam samaahaara.h cuu.daa asya ke;sacuu.da.h suvar.nasya vikaara.h ala:nkaara.h asya suvar.naala:nkaara.h . <V>praadibhya.h dhaatujasya vaa</V> . praadibhya.h dhaatujasya bahuvriihi.h vaktavya.h uttarapadasya ca vaa lopa.h vaktavya.h . prapatitapar.na.h prapar.na.h prapatitapalaa;sa.h prapalaa;sa.h . <V>na;na.h astyarthaanaam</V> . na;na.h astyarthaanaam bahuvriihi.h vaktavya.h uttarapadasya ca vaa lopa.h vaktavya.h . avidyamaanaputra.h aputra.h avidyamaanabhaarya.h abhaarya.h . tat tarhi bahu vaktavyam . <V>na vaa anabhidhaanaat asamaanaadhikara.ne sa;nj;naabhaava.h</V> . na vaa vaktavyam . asamaanaadhikara.naanaam bahuvriihi.h kasmaat na bhavati : pa;ncabhi.h bhuktam asya iti . anabhidhaanaat . tat ca ava;syam anabhidhaanam aa;srayitavyam . kriyamaa.ne api vai pariga.nane yatra abhidhaanam na asti na bhavati tatra bahuvriihi.h . tat yathaa pa;nca bhuktavanta.h asya iti . atha etasmin sati anabhidhaane yadi v.rttipariga.nanam kriyate vartipariga.nanam api kartavyam . tat katham kartavyam . <V>arthaniyame matvarthagraha.nam</V> . arthaniyame matvarthagraha.nam kartavyam . matvarthe ya.h sa.h bahuvriihi.h iti vaktavyam . iha maa bhuut : ka.s.tam ;sritam anena iti . <V>tathaa ca uttarasya vacanaartha.h</V> . evam ca k.rtvaa uttarasya yogasya vacanaartha.h upapanna.h bhavati . ke cit taavat aahu.h : yat v.rttisuutre iti . sa:nkhyaavyayaasannaaduuraadhikasa:nkhyaa.h sa:nkhyeye iti . apara.h aaha : yat vaarttike iti . <V>karmavacanena aprathmaayaa.h</V> . karmavacanena aprathmaayaa.h bahuvriihi.h vaktavya.h . uu.dha.h ratha.h anena uu.dharatha.h ana.dvaan upah.rta.h pa;su.h rudraaya upah.rtapa;su.h rudra.h uddh.rta.h odana.h sthaalyaa.h uddh.rtaudanaa sthaalii . yadi karmavacanena iti ucyate kart.rvacanena katham . praaptam udakam graamam praaptodaka.h graama.h aagataa.h atithaya.h graamam aagataatithi.h graama.h . <V>kart.rvacanena api</V> . kart.rvacanena api iti vaktavyam . aprathamaayaa.h iti kimartham . v.r.s.te deve gata.h . aprathamaayaa.h iti ucyamaane iha kasmaat na bhavati . v.r.s.te deve gatam pa;sya iti . bahira:ngaa atra aprathamaa . <V>subadhikaare astik.siiraadivacanam</V> . subadhikaare astik.siiraadiinaam upasa:nkhyaanam kartavyam . astik.siiraa braahma.nii . tat tarhi vaktavyam . <V>na vaa avyayatvaat</V> . na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . avyayatvaat . avyaya.h ayam asti;sabda.h . na e.sa.h aste.h la.t . katham avyayatvam . upasargavibhaktisvarapratiruupakaa.h ca nipaatasa;nj;naa.h bhavanti iti nipaatas;nj;naa . nipaata.h avyayam iti avyayasa;nj;naa .
(2.2.24.4) P I.425.14 - 427.5  R II.714 - 719	atha ki.msabrahmacaarii iti ka.h ayam samaasa.h . bahuvriihi.h iti aha . ka.h asya vigraha.h . ke sabrahmacaari.na.h asya iti . yadi evam ka.tha.h iti prativacanam na upapadyate . na hi anyat p.r.s.tena anyat aakhyaayate . evam tarhi evam vigraha.h kari.syate : ke.saam sabrahmacaarii ki.msbrahmacaarii iti . prativacanam ca eva na upapadyate svare ca do.sa.h bhavati . ki.msabrahmacaarii iti evam svara.h prasajyeta . ki.msabrahmacaarii iti ca i.syate . evam tarhi evam vigraha.h kari.syate . ka.h sabrahmacaarii ki.msabrahmacaarii iti . bhavet prativacanam upapannam svare tu do.sa.h bhavati . evam tarhi evam vigraha.h kari.syate . ka.h sabrahmacaarii tava ki.msabrahmacaarii tvam iti . atha vaa puna.h astu evam vigraha.h : ke sabrahmacaari.na.h asya iti . nanu ca uktam ka.tha.h iti prativacanam na upapadyate . na e.sa.h do.sa.h . agnaukaravaa.ninyaayena bhavi.syati . tat yathaa . ka.h cit kam cit aaha . agnau karavaa.ni iti . kuru iti kartari anuj;naate karma api anuj;naatam bhavati . apara.h aaha : agnau kari.syate iti . kriyataam iti karma.ni anuj;naate kartaa api anuj;naata.h bhavati . yathaa eva khalu api ke sabrahmacaari.na.h asya iti ka.thaa.h iti ukte sambandhaat etat gamyate . nuunam sa.h api ka.tha iti . evam ka.tha.h iti ukte sambandhaat etat gantavyam syaat . nuunam te api ka.thaa.h iti . na khalu api te ;sakyaa.h samaasena pratinirde.s.tum . upasarjanam he te bhavanti . atha arthat.rtiiyaa.h iti ka.h ayam samaasa.h . bahuvriihi.h iti aaha . ka.h asya vigraha.h . ardham t.rtiiyam e.saam iti . ka.h samaasaartha.h . samaasaartha.h na upapadyate . anyapadaartha.h hi naama sa.h bhavati . ye.saam padaanaam samaasa.h tata.h anyasya padasya artha.h anyapadaartha.h . evam tarhi evam vigraha.h kari.syate . ardham t.rtiiyam anayo.h iti . evam api ka.h .sa.s.thyartha.h . .sa.s.thyartha.h na upapadyate . kim hi tayo.h ardham bhavati . astu tari evam vigraha.h ardham t.rtiiyam e.saam iti . nanu ca uktam samaasaartha.h na upapadyate iti . na e.sa.h do.sa.h . avayavena vigraha.h samudaaya.h samaasaartha.h . yadi avayavena vigraha.h samudaaya.h samaasaartha.h asidvitiiya.h anusasaara paa.n.davam . sa:nkar.sa.nadvitiiyasya balam k.r.s.nasya vardhataam iti . dvayo.h dvivacanam praapnoti . astu tarhi ayam eva vigraha.h ardham t.rtiiyam anayo.h . nanu ca uktam . .sa.s.thyartha.h na upapadyate iti . na e.sa.h do.sa.h . idam taavat ayam pra.s.tavya.h . atha iha devadattasya bhraataa iti ka.h .sa.s.thyartha.h . tatra etat syaat . ekasmaat praadurbhaava.h iti . etat ca vaartam . tat yathaa . saarthikanam ekaprati;sraye u.sitaanaam praata.h utthaaya prati.s.thamaanaanaam na ka.h cit parasparam sambandha.h bhavati . eva;njaatiiyakam bhraat.rtvam naama . atra cet yukta.h .sa.s.thyartha.h d.r;syate iha api yukta.h d.r;syataam . iha tarhi ardhat.rtiiyaa.h aaniiyantaam iti ukte ardhasya aanayanam na praapnoti . astu tarhi ayam eva vigraha.h ardham t.rtiiyam e.saam iti . nanu ca uktam anusasaara paa.n.davam . sa:nkar.sa.nadvitiiyasya balam k.r.s.nasya vardhataam iti . dvayo.h dvivacanam praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . ayam tiiyanta.h ;sabda.h asti eva puura.nam . asti sahaayavaacii . tat ya.h sahaayavaacii tasya idam graha.nam . asidvitiiya.h asisahaaya.h iti gamyate . evam api ardhat.rtiiyaa.h iti ekasmin ekavacanam iti ekavacanam praapnoti . ekaarthaa.h hi samudaayaa.h bhavanti . tat yathaa ;satam yuutham vanam iti . astu tarhi ayam eva vigraha.h ardham t.rtiiyam anayo.h iti . nanu ca uktam ardhat.rtiiyaa.h aaniiyantaam iti ukte ardhasya aanayanam na praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . bhavati bahuvriihau tadgu.nasa.mvij;naanam api . tat yathaa . ;suklavaasasam aanaya . lohito.s.nii.saa.h .rtvija.h pracaranti iti . tadgu.na.h aaniiyate tadgu.naa.h ca pracaranti . atha vaa puna.h astu ayam eva vigraha.h ardham t.rtiiyam e.saam iti . nanu ca uktam ekavacanam praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . sa:nkhyaa naama iyam parapradhaanaa . sa:nkhyeyam anayaa vi;se.syam . yadi ca atra ekavacanam syaat sa:nkhyeyam avi;se.sitam syaat . iha tarhi ardhat.rtiiyaa.h dro.naa.h iti ayam dro.na;sabda.h samudaaye prav.rtta.h avayave na upapadyate . na e.sa.h do.sa.h . samudaaye.su api ;sabdaa.h prav.rttaa.h avayave.su api vartante . tad yathaa . puurve pa;ncaalaa.h uttare pa;ncaalaa.h tailam bhuktam gh.rta.m bhuktam ;sukla.h niila.h kapila.h k.r.s.na.h iti . evam ayam samudaaye dro.na;sabda.h prav.rtta.h avayave.su api vartati . kaamam tarhi anena eva hetunaa yadaa dvau dro.nau ardhaar.dhakam ca kartavyam ardhat.rtiiyaa.h dro.naa.h iti . na kartavyam . samudaaye.su api hi ;sabdaa.h prav.rttaa.h avayave.su api vartante . ke.su avayave.su . ya.h avayava.h tam samudaayam na vyabhicarati . kam ca samudaayam na vyabhicarati . ardhdro.na.h dro.nam . ardhaa.dhakam puna.h vyabhicarati .
(2.2.25) P I.427.7 - 428.16  R II.719 - 724	dvitraa.h tricaturaa.h iti ka.h ayam samaasa.h . bahuvriihi.h iti aaha . ka.h asya vigraha.h . dvau vaa traya.h vaa iti . bhavet yadaa bahuunaam aanayanam tadaa bahuvacanam upapannam yadaa tu khalu dvau aaniiyete tadaa na sidhyati . tadaa api sidhyati . katham . ke cit taavat aahu.h : anirj;naate arthe bahuvacanam prayoktavyam iti . tat yathaa : kati bhavata.h putraa.h . kati bhavata.h bhaaryaa.h iti . apara.h aaha : dvau vaa iti ukte traya.h vaa iti gamyate . traya.h vaa iti ukte dvau vaa iti gamyate . saa e.saa pa;ncaadhi.s.thaanaa vaak . atra yuktam bahuvacanam . atha dvida;saa.h trida;saa.h iti ka.h ayam samaasa.h . bahuvriihi.h iti aaha . ka.h asya vigraha.h . dvi.h da;sa dvi;sa;saa.h iti . <V>sa:nkhyaasamaase sujantatvaat sa:nkhyaaprasiddhi.h</V> . sa:nkhyaasamaase sujantatvaat sa:nkhyaa iti aprasiddhi.h . na hi sujantaa sa:nkhyaa asti . evam tarhi evam vigraha.h kari.syate . dvau da;satau dvida;saa.h iti . evam api atkaaraantatvaat sa:nkhyaa iti aprasiddhi.h . na hi atkaaraantaa sa:nkhyaa asti . astu tarhi ayam eva vigraha.h dvi.h da;sa dvi;sa;saa.h iti . nanu ca uktam sa:nkhyaasamaase sujantatvaat sa:nkhyaa iti aprasiddhi.h iti . <V>na vaa asujantatvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . asujantatvaat . sujantaa iti ucyate . na ca atra sujantam pa;syaama.h . kim puna.h kaara.nam vaakye suc d.r;syate samaase tu na d.r;syate . <V>sujabhaava.h ahihitaarthatvaat samaase</V> . samaase suca.h abhaava.h . kim kaara.nam . ahihitaarthatvaat . abhihita.h sujartha.h samaasena iti k.rtvaa samaase suc na bhavi.syati .kim ca bho.h sujarthe iti samaasa.h ucyate . na khalu sujarthe iti ucyate gamyate tu sujartha.h . katham . yaavataa sa:nkhyeya.h ya.h sa:nkhyayaa sa:nkhyaayate sa.h ca kriyaabhyaav.rttyartha.h . sa.h ca ukta.h samaasena iti k.rtvaa samaase suc na bhavi.syati . <V>a;si.sya.h sa:nkhyottarapada.h sa:nkhyeyavaabhidhyaayitvaat</V> . a;si.sya.h sa:nkhyottarapada.h bahuvriihi.h . kim kaara.nam . sa:nkhyeyavaabhidhyaayitvaat . sa:nkhyeyam vaartha.h ca abhidiiyate . tatra anyapadaarthe iti eva siddham . bhavet siddham adhikavi.m;saa.h adhikatri.m;saa.h iti yatra etat vicaaryate . vi;satyaadaya.h da;sadarthe vaa syu.h parimaa.nini vaa iti . idam tu na sidhyati adhikada;saa.h iti yatra niyogata.h sa:nkhyeye eva vartate . atha upada;saa.h iti ka.h ayam samaasa.h . bahuvriihi.h iti aaha . ka.h asya vigraha.h . da;saanaam samiipe upada;saa.h iti . kasya puna.h saamiipyam artha.h . upasya . yadi evam na anyapadaartha.h bhavati . tatra prathaanirdi.s.tam sa:nkhyaagraha.nam ;sakyam akartum . <V>matvarthe vaa puurvasya vidhaanaat</V> . atha vaa matvarthe puurva.h yoga.h . amatvartha.h ayam aarambha.h . <V>kababhaavaartham vaa</V> . atha va kap maa bhuut iti .
(2.2.26, 28) P I.428.19 - 429.16  R II.725 - 727	<V>diksamaasasahayogayo.h ca antaraalapradhaanaabhidhaanaat</V> . diksamaasasahayogayo.h ca a;si.sya.h bahuvriihi.h . kim kaara.nam . antaraalapradhaanaabhidhaanaat . diksamaase sahayoge ca antaraalam pradhaanam ca abhidhiiyate . tatra anyapadaarthe iti eva siddham . yadi evam dak.si.napuurvaa dik samaanaadhikara.nalak.sa.na.h pu.mvadbhaava.h na praapnoti . adya puna.h iyam saa eva dak.si.naa saa eva puurvaa iti k.rtvaa samaanaadhikara.nalak.sa.na.h pu.mvadbhaava.h siddha.h bhavati . na sidhyati . bhaa.sitapu.mskasya pu.mvadbhaava.h . na ca etau bhaa.sitapu.mskau . nanu ca bho.h dak.si.na;sabda.h puurva;sabda.h ca pu.msi bhaa.syete . samaanaayaam aak.rtau yat bhaa.sitapu.mskam . aak.rtyantare ca etau bhaa.sitapu.mskau . dak.si.naa puurvaa iti dik;sabdau . dak.si.na.h puurva.h iti vyavasthaa;sabdau . yadi puna.h dik;sabdaa.h api vyavasthaa;sabdaa.h syu.h . katham yaani digapadi.s.taani kaaryaa.ni . yadaa di;sa.h vyavasthaam vak.syanti . yadi tari ya.h ya.h di;si vartate sa.h sa.h dik;sabda.h rama.niiyaadi.su atiprasa:nga.h bhavati . rama.niiyaa dik ;sobhanaa dik iti . atha matam etat di;si d.r.s.ta.h digd.r.s.ta.h digdi.s.ta.h ;sabda.h dik;sabda.h di;sam ya.h na vyabhicarati iti rama.niiyaadi.su atiprasa:nga.h na bhavati . pu.mvadbhaava.h tu praapnoti . evam tarhi sarvanaamna.h v.rttimaatre pu.mvadbhaava.h vaktavya.h dak.si.nottarapuurvaa.naam iti evamartham . evam ca k.rtvaa dik diksamaasasahayogayo.h ca antaraalapradhaanaabhidhaanaat iti eva . nanu ca uktam dak.si.napuurvaa dik samaanaadhikara.nalak.sa.na.h pu.mvadbhaava.h na praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . sarvanaamna.h v.rttimaatre pu.mvadbhaavena parih.rtam . <V>matvarthe vaa puurvasya vidhaanaat</V> . atha vaa matvarthe puurva.h yoga.h . amatvartha.h ayam aarambha.h . <V>kababhaavaartham vaa</V> . atha va kap maa bhuut iti .
(2.2.27) P I.429.18 - 430.6  R II.727 - 728	<V>t.rtiiyaasaptamyante.su ca kriyaabhidhaanaat</V> . t.rtiiyaasaptamyante.su ca kriyaabhidhaanaat a;si.sya.h bahuvriihi.h . kim kaara.nam . kriyaabhidhaanaat . kriyaa abhidhiiyate . tatra anyapadaarthe iti eva siddham . <V>na vaa eka;se.saprati.sedhaartham</V> . na vaa a;si.sya.h . kim kaara.nam . eka;se.saprati.sedhaartham idam vaktavyam . <V>puurvadiirghaartham ca</V> . puurvadiirghaartham ca idam vaktavyam . ke;saake;si . syaat etat prayojanam yadi niyogata.h asya anena eva diirghatvam syaat . atha idaaniim anye.saam api d.r;syate iti diirghatvam na prayojanam bhavati . <V>matvarthe vaa puurvasya vidhaanaat</V> . atha va matvarthe puurva.h yoga.h . amatvartha.h ayam aarambha.h . <V>kababhaavaartham vaa</V> . atha va kap maa bhuut iti .
(2.2.29.1) P I.430.8 - 25  R II.729 - 730	caarthe iti ucyate ca.h ca avyayam . tena samaasasya avyayasa;nj;naa praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . paa.thena avyayasa;nj;naa kriyate . na ca samaasa.h tatra pa.thyate . paa.thena api avyayasa;nj;naayaam satyaam abhideheyavat li:ngavacanaani bhavanti . ya.h ca iha artha.h abhidhiiyate na tasya li:ngasa:nkhyaabhyaam yoga.h asti . na idam vaacanikam ali:ngataa asa:nkhyataa va . kim tarhi . svaabhaavikam etat . tat yathaa : samaanam iihamaanaanaam adhiiyaanaanaam ca ke cit arthai.h yujyante apare na . na ca idaaniim ka.h cit arthavaan iti k.rtvaa sarvai.h arthavadbhi.h ;sakyam bhavitum ka.h cit anarthaka.h iti k.rtvaa sarvai.h anarthakai.h . tatra kim asmaabhi.h ;sakyam kartum . yat praak samaasaat caarthasya li:ngasa:nkhyaabhyaam yoga.h na asti samaase ca bhavati svaabhaavikam etat . atha vaa aa;srayata.h li:ngavacanaani bhavi.syanti . gu.navacanaanaam hi ;sabdaanaam aa;srayata.h li:ngavacanaani bhavanti . tat yathaa ;suklam vastram , ;suklaa ;saa.tii ;sukla.h kambala.h , ;suklau kambalau ;suklaa.h kambalaa.h iti . yat asau dravyam ;srita.h bhavati gu.na.h tasya yat li:ngam vacanam ca tat gu.nasya api bhavati . evam iha api yat asau dravyam ;srita.h bhavati samaasa.h tasya yat li:ngam vacanam ca tat samaasasya api bhavi.syati . atha iha kasmaat na bhavati . yaaj;nika.h ca ayam vaiyaakara.na.h ca . ka.tha.h ca ayam bahv.rca.h ca . aukthika.h ca ayam miimaa.msaka.h ca iti . ;se.sa.h iti vartate . a;se.satvaat na bhavi.syati . yadi ;se.sa.h iti vartate <V>upaasnaatam sthuulasiktam tuu.s.nii:nga:ngam mahaahradam dro.nam cet a;saka.h gantum maa tvaa taaptaam k.rtaak.rte</V> iti etat na sidhyati . na e.sa.h do.sa.h . anyat hi k.rtam anyat ak.rtam .
(2.2.29.2) P I.431.1 - 434.14  R II.731 - 741	<V>caarthe dvandvavacane asamaase api caarthasampratyayaat ani.s.taprasa:nga.h</V> . caarthe dvandvavacane asamaase api caarthasampratyayaat ani.s.tam praapnoti . <V>aha.h aha.h nayamaana.h gaam a;svam puru.sam pa;sum vaivasvata.h na t.rpyati suraayaa.h iva durmadii</V> indra.h tva.s.taa varu.na.h vaayu.h aaditya.h iti . <V>siddham tu yugapadadhikara.navacane dvandvavacanaat</V> . siddham etat . katham . yugapadadhikara.navacane dvandva.h bhavati iti vaktavyam . <V>tatra pu.mvadbhaavaprati.sedha.h</V> . tatra etasmin lak.sa.ne pu.mvadbhaavasya prati.sedha.h vaktavya.h . pa.tviim.rdvyau . samaanaadhikara.nalak.sa.na.h pu.mvadbhaava.h praapnoti . <V>viprati.siddhe.su ca anupapatti.h</V> . viprati.siddhe.su yugapadadhikara.navacataayaa.h anupapatti.h . ;siito.s.ne sukhadu.hkhe jananamara.ne . kim kaara.nam . sukhapratighaatena hi du.hkham du.hkapratighaatena ca sukham . yat taavat ucyate tatra pu.mvadbhaavaprati.sedha.h iti . idam taavat ayam pra.s.tavya.h : atha iha kasmaat na bhavati . dar;saniiyaayaa.h maataa dar;saniiyaamaataa iti . atha matam etat praak samaasaat yatra saamaanaadhikara.nyam tatra pu.mvadbhaava.h bhavati iti iha api na do.sa.h bhavati . yad api ucyate viprati.siddhe.su ca anupapatti.h iti . sarve eva hi ;sabdaa.h viprati.siddhaa.h . iha api plak.sanyagrodhau iti plak.sa;sabda.h prayujyamaana.h plak.saartham sampratyaayayati nyagrodhaartham nivartayati . nyagrodha;sabda.h prayujyamaana.h nyagrodhaartham sampratyaayayati plak.saartham nivartayati . atra cet yuktaa yugapat adhikara.nvacanataa d.r;syate iha api yuktaa d.r;syataam . evam api ;sabdapaurvaaparyaprayogaat arthapaurvaaparyaabhidhaanam . ;sabdapaurvaaparyaprayogaat arthapaurvaaparyaabhidhaanam praapnoti . ata.h kim . yugapatadhikara.navacanataayaa.h anupapatti.h . plak.sanyagrodhau plak.sanyagrodhaa.h iti . yatha eva hi ;sabdaanaam paurvaaparyam tadvat arthaanaam api bhavitavyam . <V>;sabdapaurvaaparyaprayogaat arthapaurvaaparyaabhidhaanam iti cet dvivacanabahuvacanaanupapatti.h</V> . ;sabdapaurvaaparyaprayogaat arthapaurvaaparyaabhidhaanam iti cet dvivacanabahuvacanaanupapatti.h : plak.sanyagrodhau plak.sanyagrodhaa.h iti . plak.sa;sabda.h saarthaka.h niv.rtta.h nyagrodha;sabda.h upasthita.h ekaartha.h tasya ekaarthatvaat ekavacanam eva praapnoti . <V>vigrahe tu yugapadvacanam j;naapakam yugapadvacanasya</V> . vigrahe khalu api yugapadvacanataa d.r;syate : dyaavaa ha k.saamaa . dyaavaa cit asmai p.rthivii namete iti . kim etat . yugapadadhikara.navacanataayaa.h upodbalakam . vigrahe kila naama yugapadadhikara.navacanataa syaat kim puna.h samaase . samudaayaat siddham . samudaayaat siddham etat . kim etat samudaayaat siddham iti . dvivacanabahuvacanaprasiddhi.h iti coditam . tasya ayam parihaara.h . <V>samudaayaat siddham iti cet na ekaarthatvaat samudaayasya</V> . samudaayaat siddham iti cet tat na . kim kaara.nam . ekaarthatvaat samudaayasya . ekaarthaa.h hi samudaayaa.h bhavanti . tat yathaa ;satam yuutham vanam iti . na aikaarthyam . na ayam ekaartha.h . kim tarhi . dvyartha.h bahvartha.h ca . plak.sa.h api dvyartha.h nyagrodha.h api dvyartha.h . yadi tarhi plak.sa.h api dvyartha.h nyagrodha.h api dvyartha.h tayo.h anekaarthatvaat bahuvacanaprasa:nga.h . tayo.h anekaarthatvaat bahu.su bahuvacanam iti bahuvacanam praapnoti . <V>tayo.h anekaarthatvaat bahuvacanaprasa:nga.h iti cet na bahutvaabhaavaat</V> . tayo.h anekaarthatvaat bahuvacanaprasa:nga.h iti cet tat na . kim kaara.nam . bahutvaabhaavaat . na atra bahutvam asti . kim ucyate bahutvaabhaavaat iti yaavataa idaaniim eva uktam plak.sa.h api dvyartha.h nyagrodha.h api dvyartha.h iti . yaabhyaam eva atra eka.h dvyartha.h taabhyaam eva apara.h api . yadi evam anyavaacakena anyasya vacanaanupapatti.h . anyavaacakena ;sabdena anyasya vacanam na upapadyate . <V>anyavaacakena anyasya vacanaanupapatti.h iti cet plak.sasya nyagrodhatvaat nyagrodhasya plak.satvaat sva;sabdena abhidhaanam</V> . anyavaacakena anyasya vacanaanupapatti.h iti cet ucyate tat na . kim kaara.nam . plak.sasya nyagrodhatvaat nyagrodhasya plak.satvaat sva;sabdena abhidhaanam . plak.sa.h api nyagrodha.h nyagrodha.h api plak.sa.h . katham puna.h plak.sa.h api nyagrodha.h nyagrodha.h api plak.sa.h syaat yaavataa kaara.naat dravye ;sabdanive;sa.h . <V>kaara.naat dravye ;sabdanive;sa.h iti cet tulyakaara.natvaat siddham</V> . kaara.naat dravye ;sabdanive;sa.h iti cet evam ucyate : tat na tulyakaara.natvaat siddham . tulyam hi kaara.nam . yadi taavat prak.sarati iti plak.sa.h syaan nyagrodhe api etat bhavati . tathaa yadi nyak rohati iti nyagrodha.h plak.se api etat bhavati . dar;sanam vai hetu.h na ca nyagrodhe plak.sa;sabda.h d.r;syate . <V>dar;sanam hetu.h iti cet tulyam</V> . dar;sanam hetu.h iti cet tulyam etat bhavati . plak.se api nyagrodha;sabda.h d.r;syataam . tulyam hi kaara.nam . na vai loke e.sa.h sampratyaya.h bhavati . na hi plak.sa.h aaniiyataam iti ukte nyragrodha.h aaniiyate . <V>tadvi.sayam ca</V> . tadvi.sayam ca etat dra.s.tavyam plak.sasya nyagrodhatvam . ki.mvi.sayam . dvandvavi.sayam . yuktam puna.h yat niyatavi.sayaa.h naama ;sabdaa.h syu.h . baa.dham yuktam . <V>anyatra api tadvi.sayadar;sanaat</V> . anyatra api hi niyatavi.sayaa.h ;sabdaa.h d.r;syante . tat yathaa : samaane rakte var.ne gau.h lohita.h iti bhavati aasva.h ;so.na.h iti . samaane ca kaale var.ne gau.h k.r.s.na.h iti bhavati a;sva.h hema.h iti . samaane ca ;sukle var.ne gau.h ;sveta.h iti bhavati a;sva.h karka.h iti . yadi tarhi plak.sa.h api nyagraodha.h nyagrodha.h api plak.sa.h ekena uktatvaat aparasya prayoga.h anupapanna.h . ekena uktatvaat tasya arthasya aparasya prayoga.h na upapadyate . plak.se.na nyagrodhasya nyagrodhaprayoga.h . <V>ekena uktatvaat aparasya prayoga.h anupapanna.h iti cet anuktatvaat plak.se.na nyagrodhasya nyagrodhaprayoga.h</V> . ekena uktatvaat aparasya prayoga.h anupapanna.h iti cet tat na . kim kaara.nam . anuktatvaat plak.se.na nyagrodhasya nyagrodhaprayoga.h . anukta.h plak.se.na nyagrodhaartha.h iti k.rtvaa nyagrodha;sabda.h prayujyate . katham anukta.h yaavataa idaaniim eva uktam plak.sa.h api nyagrodha.h nyagrodha.h api plak.sa.h iti . sahabhuutau etau anyonyasya artham aahatu.h na p.rthagbhuutau . kim puna.h kaara.nam sahabhuutau etau anyonyasya artham aahatu.h na p.rthagbhuutau . <V>abhidhaanam puna.h svaabhaavikam</V> . svaabhaavikam abhidhaanam . atha vaa iha kau cit praathamakalpikau plak.sanyagrodhau kau cit kriyayaa vaa gu.nena va plak.sa.h iva ayam plak.sa.h , nyagrodha.h iva ayam nyagrodha.h iti . tatra plak.sau iti ukte sandeha.h syaat : kim imau plak.sau aahosvit plak.sanyagrodhau iti . tatra asandehaartham nyagrodha;sabda.h prayujyate . iyam yugapadadhikara.navacanata naama du.hkhaa ca durupapaadaa ca . yat ca api asyaa nibandhanam uktam dyaavaa ha k.saamaa iti tat api chaandasam . tatra supaam supa.h bhavanti iti eva siddham . suutram ca bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam caarthe dvandvavacane asamaase api caarthasampratyayaat ani.s.taprasa:nga.h iti . na e.sa.h do.sa.h . iha ce dvandve iti iyataa siddham . katham puna.h ce naama v.rtti.h syaat . ;sabda.h hi e.sa.h . ;sabde asambhavaat arthe kaaryam vij;naasyate . sa.h ayam evam siddhe sati yat arthagraha.nam karoti tasya etat prayojanam evam yathaa vij;naayeta cena k.rta.h arta.h caartha.h iti . ka.h puna.h cena k.rta.h artha.h . samuccaya.h anvaacaya.h itaretarayoga.h samaahaara.h iti . samuccaya.h . plak.sa.h ca iti ukte gamyate etat nyagrodha.h ca iti . anvaacaya.h . plak.sa.h ca iti ukte gamyate etat saapaek.sa.h ayam prayujyate iti . itaretarayoga.h . plak.sa.h ca nyagrodha.h ca iti ukte gamyate etat plak.sa.h api nyagrodhasahaaya.h nyagrodha.h api plak.sasahaaya.h iti . samaahaare api kriyate plak.sanyagrodham iti . tatra ayam api artha.h dvandvaikavadbhaava.h na pa.thitavya.h bhavati . samaahaarasya ekatvaat eva siddham .
(2.2.29.3) P I.434.15 - 435.3  R II.742 - 743	ekaada;sa dvaada;sa iti ka.h ayam samaasa.h . ekaadiinaam da;saadibhi.h dvandva.h . ekaadiinaam da;saadibhi.h dvandva.h samaasa.h . <V>ekaadiinaam da;saadibhi.h dvandva.h iti cet vi.m;satyaadi.su vacanaprasa:nga.h</V> . ekaadiinaam da;saadibhi.h dvandva.h iti cet vi.m;satyaadi.su vacanam praapnoti . ekavi.m;sati.h dvaavi.m;sati.h . <V>siddham tu adhikaantaa sa:nkhya sa:nkhyayaa samaanaadhikara.naadhikaare adhikalopa.h ca</V> . siddham etat . katham . samaanaadhikara.naadhikaare vaktavyam adhikaantaa sa:nkhya sa:nkhyayaa saha samasyate adhika;sabdasya ca lopa.h bhavati iti . ekaadhikaa vi.m;sati.h ekavi.m;sati.h dvyadhikaa vi.m;sati.h dvaavi.m;sati.h . yadi samaanaadhikara.na.h svara.h na sidhyati . yat hi tat sa:nkhyaa puurvapadam prak.rtisvaram bhavati iti dvandve iti tat . kim puna.h kaara.nam dvandve iti evam tat . iha maa bhuut ;satasahasram iti . astu tarhi dvandva.h . nanu ca uktam ekaadiinaam da;saadibhi.h dvandva.h iti cet vi.m;satyaadi.su vacanaprasa:nga.h iti . na e.sa.h do.sa.h . sarva.h dvandva.h vibhaa.saa ekavat bhavati . yadaa tarhi ekavacanam tadaa napu.msakali:ngam praapnoti . li:ngam a;si.syam lokaa;srayatvaat li:ngasya .
(2.2.30) P I.435.5 - 16  R II.743 - 744	kimartham idam ucyate . <V>upasarjanasya puurvavacanam paraprayoganiv.rttyartham</V> . upasarjanasya puurvavacanam kriyate paraprayoga.h maa bhuut iti . <V>na vaa ani.s.tadar;sanaat</V> . na vaa etat prayojanam asti . kim kaara.nam . ani.s.tadar;sanaat . na hi kim cit ani.s.tam d.r;syate . na hi ka.h cit raajapuru.sa.h iti prayoktavye puru.saraaja.h iti prayu:nkte . yadi ca ani.s.tam dr;syete tata.h yatnaartham syaat . atha yatra dve .sa.s.thyante bhavata.h kasmaat tatra pradhaanasya puurvanipaata.h na bhavati . raaj;na.h puru.sasya raajapuru.sasya iti . <V>.sa.s.thyantayo.h samaase arthaabhedaat pradhaanasya apuurvanipaata.h</V> . .sa.s.thyantayo.h samaase arthaabhedaat pradhaanasya puurvanipaata.h na bhavi.syati . evam na ca idam ak.rtam bhavati upasarjanam puurvam iti artha.h ca abhinna.h iti k.rtvaa pradhaanasya puurvanipaata.h na bhavi.syati .
(2.2.34.1) P I.435.18 - 436.14  R II.744 - 746	kim ayam tantram taranirde;sa.h aahosvit atantram . kim ca ata.h . yadi tantram dvayo.h niyama.h bahu.su aniyama.h . tatra ka.h do.sa.h . ;sa:nkhadundubhivii:naanaam iti na sidhyati . dundubhi;sabdasya api puurvnipaata.h praapnoti . atha atantram <V>m.rda:nga;sa:nkhatuu.navaa.h p.rthak nadanti sa.msadi</V> . praasaade dhanapatiraamake;savaanaam iti etat na sidhyati . yathaa icchasi tathaa astu . astu taavat tantram . nanu ca uktam dvayo.h niyama.h bahu.su aniyama.h iti . tatra ;sa:nkhadundubhivii:naanaam iti na sidhyati . dundubhi;sabdasya api puurvnipaata.h praapnoti iti . na e.sa.h do.sa.h . yat etat alpaactaram iti tat alpaac iti vak.syaami . atha vaa puna.h astu atantram . nanu ca uktam m.rda:nga;sa:nkhatuu.navaa.h p.rthak nadanti sa.msadi . praasaade dhanapatiraamake;savaanaam iti etat na sidhyati iti . <V>atantre taranirde;se ;sa:nkhatuu.navayo.h m.rda:ngena samaasa.h</V> . atantre taranirde;se ;sa:nkhatuu.navayo.h m.rda:ngena samaasa.h kari.syate . ;sa:nkha.h ca tuu.nava.h ca ;sa.nkhatuu.navau . m.rda:nga.h ca ;sa.nkhatuu.navau ca m.rda:nga;sa:nkhatuu.navaa.h . raama.h ca ke;sava.h ca raamake;savau dhanapati.h ca raamake;savau ca dhanapatiraamake;savaa.h te.saam dhanapatiraamake;savaanaam iti . atha yatra bahuunaam puurvanipaataprasa:nga.h kim tatra ekasya niyama.h bhavati ahosvit avi;se.se.na . <V>anekapraaptau ekasya niyama.h aniyama.h ;se.se.su</V> . anekapraaptau ekasya niyama.h aniyama.h ;se.se.su . pa.tum.rdu;suklaa.h pa.tu;suklam.rdava.h iti .
(2.2.34.2 P I.436.15 - 437.7  R II.746 - 747	<V>.rtunak.satraa.naam aanupuurvye.na samaanaak.saraa.naam</V> . .rtunak.satraa.naam aanupuurvye.na samaanaak.saraa.naam puurvanipaata.h vaktavya.h . ;si;siravasantau udagayanasthau k.rttikaarohi.nya.h . <V>abhyarhitam</V> . abhyarhitam puurvam nipatati iti vaktavyam . maataapitarau ;sraddhaamedhe . <V>laghvak.saram</V> . laghvak.saram puurvam nipatati iti vaktavyam . ku;sakaa;sam ;sara;siiryam . apara.h aaha : sarvatra eva abhyarhitam puurvam nipatati iti vaktavyam . laghvak.saraat api iti . ;sraddhaatapasii diik.saatapasii . <V>var.naanaam aanupuurvye.na</V> . var.naanaam aanupuurvye.na puurvanipaata.h bhavati iti vaktavyam . braahma.nak.satriyavi.t;suudraa.h . <V>bhraatu.h ca jyaayasa.h</V> . bhraatu.h ca jyaayasa.h puurvanipaata.h bhavati iti vaktavyam . yudhi.s.thiraarjunau . <V>sa:nkhyaayaa.h alpiiyasa.h</V> . sa:nkhyaayaa.h alpiiyasa.h puurvanipaata.h vaktavya.h . ekaada;sa dvaada;sa . <V>dharmaadi.su ubhayam</V> . dharmaadi.su ubhayam puurvam nipatati iti vaktavyam . dharmaarthau arthadharmau kaamaarthau arthakaamau gu.nav.rddhii v.rddhigu.nau aadyantau antaadii 
(2.2.35) P I.437.9 - 17  R II.748	<V>bahuvriihau sarvanaamasa:nkhyayo.h upasa:nkhyaanam</V> . bahuvriihau sarvanaamasa:nkhyayo.h upasa:nkhyaanam kartavyam . vi;svadeva.h vi;svayasaa.h dviputra.h dvibhaarya.h . atha yatra sa:nkhyaasarvanaamno.h eva bahurviihi.h kasya tatra puurvanipaatena bhavitavyam . paratvaat sa:nkhyaayaa.h : dvyanyaaya tryanyaaya . <V>vaa priyasya</V> . vaa priyasya puurvanipaata.h vaktavya.h . priyagu.da.h gu.dapriya.h . <V>saptamyaa.h puurvanipaate ga.dvaadibhya.h paravacanam</V> . saptamyaa.h puurvanipaate ga.dvaadibhya.h paraa saptamiibhavati iti vaktavyam . ga.duka.n.tha.h ga.du;siraa.h .
(2.2.36) P I.437.19 - 438.20  R II.748 - 749	<V>ni.s.thaayaa.h puurvanipaate jaatikaalasukhaadibhya.h paravacanam</V> . ni.s.thaayaa.h puurvanipaate jaatikaalasukhaadibhya.h paraa ni.s.thaa bhavati iti vaktavyam . ;saar:ngajagdhii palaa.n.dubhak.sitii maasajaataa sa.mvatsarajaataa sukhajaataa du.hkhajaataa . <V>na vaa uttarapadasya antodaattavacanam j;naapakam parabhaavasya</V> . na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . uttarapadasya antodaattavacanam j;naapakam parabhaavasya . yat ayam jaatikaalasukhaadibhya.h parasyaa.h ni.s.thaayaa.h uttarapadasya antodaattatvam ;saasti tat j;naapayati aacaarya.h paraa atra ni.s.thaa bhavati iti . <V>prati.sedhe tu puurvanipaataprasa:nga.h tasmaat raajadantaadi.su paa.tha.h</V> . prati.sedhe tu puurvanipaata.h praapnoti . ak.rtamitapratipannaa.h iti . tasmaat raajadantaadi.su paa.tha.h kartavya.h . na kartavya.h . atra api prati.sedhavacanam j;naapakam paraa ni.s.thaa bhavati iti . <V>prahara.naarthebhya.h ca</V> . prahara.naarthebhya.h ca pare ni.s.thaasaptamyau bhavata.h iti vaktavyam . asyudyata.h musalodyata.h asipaa.ni.h da.n.dapaa.ni.h . <V>dvandve ghi ajaadyantam viprati.sedhena</V> . dvandve ghi iti asmaat ajaadyantam iti etat bhavati viprati.sedhena . dvandve ghi iti asya avakaa;sa.h pa.tuguptau . ajaadyadantam iti asya avakaa;sa.h u.s.trakharau . iha ubhayam praapnoti indraagnii . ajaadyadantam iti etat bhavati viprati.sedhena . <V>ubhaabhyaam alpaactaram</V> . ubhaabhyaam alpaactaram iti etat bhavati . dvandve ghi iti asya avakaa;sa.h pa.tuguptau . alpaactaram iti asya avakaa;sa.h vaagd.r.sadau . iha ubhayam praapnoti vaagagnii . alpaactaram iti etat bhavati viprati.sedhena . ajaadyadantam iti asya avakaa;sa.h u.s.trakharau . alpaactaram iti asya avakaa;sa.h sa.h eva . iha ubhayam praapnoti vaagindrau . alpaactaram iti etat bhavati viprati.sedhena .
(2.2.38) P I.438.22 - 24  R II.750	ka.daaraadaya.h iti vaktavyam iha api yathaa syaat . ga.dula;saa.n.dilya.h ;saa.n.dilyaga.dula.h kha.n.davaatsya.h vatsyaka.n.da.h . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahuvacananirde;saat ka.daaraadaya.h iti vij;naasyate .
(2.3.1.1) P I.439.2 - 441.18  R II.751 - 762	anabhihite iti ucyate . kim idam anabhihitam naama . uktam nirdi.s.tam abhihitam iti anarthaantaram . yaavat bruuyaat anukte anirdi.s.te iti taavat anabhihite iti . <V>anabhihitavacanam anarthakam anyatra api vihitasya abhaavaat abhihite</V> . anabhihitavacanam anarthakam . kim kaara.nam . anyatra api vihitasya abhaavaat abhihite . anyatra api abhihite vihitam na bhavati . kva anyatra . citragu.h ;sabalagu.h . bahuvriihi.naa uktatvaat matvarthasya matvarthiiya.h na bhavati . gargaa.h vatsaa.h vidaa.h urvaa.h . ya;na;nbhyaam uktatvaat apatyaarthasya nyaayyotpatti.h na bhavati . saptapar.na.h a.s.taapadamiti . samaasena uktatvaat viipsaayaa.h dvirvacanam na bhavati . yat taavat ucyate citragu.h ;sabalgu.h bahuvriihi.naa uktatvaat matvarthasya matvarthiiya.h na bhavati iti . astinaa saamaanaadhikara.nye matup vidhiiyate . na ca atra astinaa saamaanaadhikara.nyam . yat api ucyate gargaa.h vatsaa.h vidaa.h urvaa.h ya;na;nbhyaam uktatvaat apatyaarthasya nyaayyotpatti.h na bhavati iti . samarthaanaam prathamaat vaa iti vartate . na ca etat samarthaanaam prathamam . ki.m tarhi . dvitiiyam arthamupasa.mkraantam . yat api ucyate saptapar.na.h a.s.taapadam iti samaasena uktatvaat viipsaayaa.h dvirvacanam na bhavati iti . yat atra viipsaayuktam na ada.h prayujyate . kim puna.h tat . parva.ni parva.ni sapta par.naani asya . pa:nktau pa:nktau a.s.tau padaani iti . ;snambahujakak.su tarhi . ;snam : bhinatti chinatti . ;snamaa uktatvaat kart.rtvasya kartari ;sap na bhavati . bahuc : bahuk.rtam , bahubhinnam iti . bahucaa uktatvaat ii.sadasmaapte.h kalpabaadaya.h na bhavanti iti . akac : uccakai.h , niicakai.h iti . akacaa uktatvaat kutsaadiinaam kaadaya.h na bhavanti . nanu ca ;snambahujakaca.h apavaadaa.h te apavaadatvaat baadhakaa.h bhavi.syanti . <V>;snambahujakak.su naanaade;satvaat utsargaaprati.sedha.h</V> . samaanade;sai.h apavaadai.h utsargaa.naam baadhanam bhavati . naanaade;satvaat na praapnoti . kim puna.h iha akartavya.h anabhihitaadhikaara.h kriyate aahosvit anyatra kartavya.h na kriyate . iha akartavya.h kriyate . e.sa.h eva hi nyaayya.h pak.sa.h yat abhihite vihitam na syaat . <V>anabhita.h tu vibhaktyartha.h tasmaat anabhihitavacanam</V> . anabhihita.h tu vibhaktyartha.h . ka.h puna.h vibhaktyartha.h . ekatvaadaya.h vibhaktyarthaa.h te.su anabhihite.su karmaadaya.h bhihitaa.h vibhaktiinaam utpattau nimittatvaaya maa bhuuvan iti . tasmaat anabhihitavacanam . tasmaat anabhihitaadhikaara.h kriyate . ava;syam ca etat evam vij;neyam ekatvaadaya.h vibhaktyarthaa.h iti . <V>abhihite prathamaabhaava.h</V> . ya.h hi manyate karmaadaya.h vibhaktyarthaa.h te.su abhihite.su saamarthyaat me vibhaktiinaam utpatti.h na bhavi.syati iti prathamaa tasya na praapnoti . kva . v.rk.sa.h plak.sa.h .ki.m kaara.nam . praatipadikena ukta.h praatipadikaartha.h iti . na kva cit praatipadikena anukta.h praatipadikaartha.h ucyate ca prathamaa . saa vacanaat bhavi.syati . tava eva tu khalu e.sa.h do.sa.h yasya te ekatvaadaya.h vibhaktyarthaa.h abhihite prathamaabhaava.h iti . prathamaa te na praapnoti . kva . pacati odanam devadatta.h iti . kim kaara.nam . ti:naa uktaa.h ekatvaadaya.h iti . anabhihitaadhikaaram ca tvam karo.si pariga.nanam ca . na kva cit ti:naa ekatvaadiinaam anabhidhaanam ucyate ca prathamaa . saa vacanaat bhavi.syati . nanu ca iha anabhidhaanam v.rk.sa.h plak.sa.h iti . atra api abhidhaanam asti . katham . vak.syati etat : asti.h bhavantiipara.h prathamapuru.sa.h aprayujyamaana.h api asti iti . v.rk.sa.h plak.sa.h . asti iti gamyate . tava eva tu khalu e.sa.h do.sa.h yasya te karmaadaya.h vibhaktyaarthaa.h abhihite prathamaabhaava.h iti . prathamaa te praapnoti . kva . ka.tam karoti bhii.smam udaaram ;sobhanam dar;saniiyam iti . ka.ta;sabdaat utpadyamaanayaa dvitiiyayaa abhihitam karma iti k.rtvaa bhii.saadibhya.h dvitiiyaa na praapnoti . kaa tarhi praapnoti . prathamaa . tat yathaa . k.rta.h ka.ta.h bhii.sma.h udaara.h ;sobhana.h dar;saniiya.h iti . karote.h utpadyamaanena ktena abhihitam karma iti k.rtvaa bhii.smaadibhya.h dvitiiyaa na bhavati . kaa tarhi . prathamaa bhavati . na e.sa.h do.sa.h . na hi mama anabhihitaadhikaara.h asti na api pariga.nanam . saamarthyaat me vibhaktiinaam utpatti.h bhavi.syati . asti ca saamarthyam . kim . karmavi;se.sa.h vaktavya.h . atha vaa ka.ta.h api karma bhii.smaadaya.h api . tatra karma.ni iti eva siddham . atha vaa ka.ta.h eva karma tat saamaanaadhikara.nyaat bhii.smaadibhya.h dvitiiyaa bhavi.syati . asti khalvapi vi;se.sa.h ka.ta.m karoti bhii.smamudaaram ;sobhanam dar;saniiyam iti ca k.rta.h ka.to bhii.sma.h udaara.h ;sobhana.h dar;saniiya.h iti ca . karote.h utpadyamaana.h kta.h anavayavena sarvam karma abhidhatte . ka.ta;sabdaat puna.h utpadyamaanayaa dvitiiyayaa yat ka.tastham karma tat ;sakyamabhidhaatum na hi karmavi;se.sa.h . tava eva tu khalu e.sa.h do.sa.h yasya te ekatvaadaya.h vibhaktyarthaa.h abhihite prathamaabhaava.h iti . prathamaa te na praapnoti . kva . eka.h dvau bahava.h iti . kim kaara.nam . praatipadikena uktaa.h ekatvaadaya.h iti . karmaadi.su api vai vibhaktyarthe.su ava;syam ekatvaadaya.h nimittatvena upaadeyaa.h . karma.na.h evatve karma.na.h dvitve karma.na.h bahutve iti . na ca ekatvaadiinaam ekatvaadaya.h santi . atha santi mama api santi . te.su anabhihite.su prathamaa bhavi.syati . atha vaa ubhayavacanaa.h hyete . dravyam ca aahu.h gu.nam ca . yatstha.h asau gu.na.h tasya anuktaa.h ekatvaadaya.h iti k.rtvaa prathamaa bhavi.syati . atha vaa sa:nkhyaa naama iyam parapradhaanaa . sa.mkhyeyam anayaa vi;se.syam . yadi ca atra prathamaa na syaat sa:nkhyeyam avi;se.sitam syaat . atha vaa vak.syati tatra vacanagraha.nasya prayojanam ukte.su api ekatvaadi.su prathamaa yathaa syaat iti . atha vaa samayaat bhavi.syati . yadi saamayakii na niyogata.h anyaa.h kasmaat na bhavanti . karmaadiinaam abhaavaat . .sa.s.thii tarhi praapnoti . ;se.salak.sa.naa .sa.s.thii a;se.satvaat na bhavi.syati . evam api vyatikara.h praapnoti . ekasmin api dvivacanabahuvacane praapnuta.h . dvayo.h api ekavavacanabahuvacane praapnuta.h . bahu.su api ekavacanadvivacane praapnuta.h . arthata.h vyavasthaa bhavi.syati .
(2.3.1.2) P I.441.19 - 442.5  R II.762 - 764	pariga.nana.m kartavyam . <V>ti:nk.rttaddhitasamaasai.h parisa:nkhyaanam</V> . ti:nk.rttaddhitasamaasai.h parisa:nkhyaanam kartavyam . ti:n . kriyate ka.ta.h . k.rt . k.rta.h ka.ta.h . taddhita . aupagava.h kaapa.tava.h . samaasa . citragu.h ;sabalagu.h . <V>utsarge hi praatipadikasaamaanaadhikara.nye vibhaktivacanam</V> . utsarge hi praatipadikasaamaanaadhikara.nye vibhakti.h vaktavyaa . kva . ka.tam karoti bhii.smam udaaram ;sobhanam dar;saniiyam iti . ka.ta;sabdaat utpadyamaanayaa dvitiiyayaa abhihitam karma iti k.rtvaa bhii.smaadibhya.h dvitiiyaa na praapnoti . kaa tarhi syaat . .sa.s.thii . ;se.salak.sa.naa .sa.s.thii . a;se.satvaat na bhavi.syati . anyaa.h api na praapnuvanti . kim kaara.nam . karmaadiin aamabhaavaat . samaya;sca k.rta.h ne kevalaa prak.rti.h proktavyaa na kevala.h pratyaya.h iti . na caanyaa utpadyamaanaa etam abhisambandham utsahante vaktum iti k.rtvaa dvitiiyaa bhavi.syati . atha vaa ka.ta.h api karma bhii.smaadaya.h api . tatra karma.ni iti eva siddham . atha vaa ka.ta.h eva karma . tatsaamaanaadhikara.nyaat bhii.smaadibhya.h dvitiiyaa bhavi.syati . tasmaat na artha.h pariga.nanena .
(2.3.1.3) P I.442.6 - 26  R II.764 - 767	<V>dvayo.h kriyayo.h kaarake anyatare.na abhihite vibhaktyabhaavaprasa:nga.h</V> . dvayo.h kriyayo.h kaarake anyatare.na abhihite vibhakti.h na praapnoti . kva . praasaade aaste , ;sayane aaste iti . kim kaara.nam . sadipratyayena abhihitam adhikara.nam iti k.rtvaa saptamii na praapnoti . <V>na vaa anyatare.na anabhidhaanaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . anyatare.na anabhidhaanaat . anyatare.na atra anabhidhaanam . sadipratyayena bhidhaanam aasipratyayena anabhidhaanam . yata.h anabhidhaanam tadaa;srayaa saptamii bhavi.syati . kuta.h na khalu etat sati abhidhaane ca anabhidhaane ca anabhihitaa;srayaa saptamii bhavi.syati na puna.h abhihitaa;sraya.h prati.sedha.h iti . <V>anabhihite hi vidhaanam</V> . anabhihite hi saptamii vidhiiyate na abhihite prati.sedha.h . yadi api taavat atra etat ;sakyate vaktum yatra anyaa ca anyaa ca kriyaa yatra tu khalu saa eva kriyaa tatra katham . aasane aaste . ;sayane ;sete iti . atra api anyatvam asti . kuta.h . kaalabhedaat saadhanabhedaat ca . ekasya atra aase.h aasi.h saadhanam sarvakaala.h ca pratyaya.h . aparasya baahyam saadhanam vartamaanakaala.h ca pratyaya.h . kim puna.h dravyam saadhanam aahosvit gu.na.h . kim ca ata.h . yadi dravyam saadhanam na etat anyat bhavati abhihitaat . atha hi gu.na.h saadhanam bhavati etat anyat abhihitaat . anya.h hi sadigu.na.h anya.h ca aasigu.na.h . ki.m puna.h saadhanam nyaayyam . gu.na.h iti aaha . katham j;naayate . evam hi ka.h cit kam cit p.rcchati . kva devadatta.h iti . sa.h tasmai aaca.s.te . asau v.rk.se iti . katarasmin . ya.h ti.s.thati iti . sa.h v.rk.sa.h adhikara.nam bhuutvaa anyena ;sabdena abhisambadhyamaana.h kartaa sampadyate . dravye puna.h saadhane sati yat karma karma eva syaat yat kara.nam kara.nam eva yat adhikara.nam adhikara.nam eva .
(2.3.1.4) P I.443.1 - 18  R II.767 - 769	<V>anabhihitavacanam anarthakam prathamaavidhaanasya anavakaa;satvaat</V> . anabhihitavacanam anarthakam . kim kaara.nam . prathamaavidhaanasya anavakaa;satvaat . anavakaa;saa prathamaa . saa vacanaat bhavi.syati . saavakaa;saa prathamaa . ka.h avakaa;sa.h . akaarakam . v.rk.sa.h plak.sa.h iti . <V>avakaa;sa.h akaarakam iti cet na asti.h bhavantiipara.h prathamapuru.sa.h aprayujyamaana.h api asti</V> . avakaa;sa.h akaarakam iti cet tat na . kim kaara.nam . asti.h bhavantiipara.h prathamapuru.sa.h aprayujyamaana.h api asti iti gamyate . v.rk.sa.h plak.sa.h . asti iti gamyate . <V>viprati.sedhaat vaa prathamaabhaava.h</V> . atha vaa dvitiiyaadaya.h kriyantaam prathamaa vaa iti prathamaa bhavi.syati viprati.sedhena . dvitiiyaadiinaam avakaa;sa.h ka.tam karoti bhii.smam udaaram ;sobhanamdar;saniiyam iti . prathamaayaa.h avakaa;sa.h akaarakam v.rk.sa.h plak.sa.h iti . iha ubhayam praapnoti . k.rta.h ka.ta.h bhii.sma.h udaara.h ;sobhana.h dar;saniiya.h iti . prathamaa bhavi.syati viprati.sedhena . na sidhyati . paratvaat .sa.s.thii praapnoti . ;se.salak.sa.naa .sa.s.thii a;se.satvaat na bhavi.syati . <V>k.rtprayoge tu param vidhaanam .sa.s.thyaa.h tatprati.sedhaartham</V> . k.rtprayoge tu paratvaa t.sa.s.thii praapnoti . tatprati.sedhaartham anabhihitaadhikaara.h kartavya.h . kartavya.h ka.ta.h iti . sa.h katham kartavya.h . yadi ekatvaadaya.h vibhaktyarthaa.h . atha hi karmaadaya.h vibhaktyarthaa.h na artha.h anabhihitaadhikaare.na .
(2.3.2) P I.443.20 - 444.11  R II.769 - 770	<V>samayaanika.saahaayoge.su upasa:nkhyaanam</V> . samayaanika.saahaayoge.su upasa:nkhyaanam kartavyam . samayaa graamam nika.saa graamam . haayoge . haa devadattam . haa yaj;nadattam . apara.h aaha : <V>dvitiiyaavidhaane abhita.hparita.hsamayaanika.saadhyadhidhigyoge.su upasa:nkhyaanam</V> . dvitiiyaavidhaane abhita.hparita.hsamayaanika.saadhyadhidhigyoge.su upasa:nkhyaanam kartavyam . abhita.h graamam parita.h graamam . samayaa graamam . nika.saa graamam . adhi adhi graamam . dhik jaalmam dhik v.r.salam . apara.h aaha . <V>ubhasarvataso.h kaaryaa dhiguparyaadi.su tri.su dvitiiyaa aamre.ditaante.su tata.h anyatra api d.r;syate</V> . ubhaya sarva iti etaabhyaam tasantaabhyaam dvitiiyaa vaktavyaa . ubhayata.h graamam sarvata.h graamam . dhigyoge . dhik jaalmam dhik v.r.salam . uparyaadi.su tri.su aamre.ditaante.su dvitiiyaa vaktavyaa . upari upari graamam . adhi adhi graamam . adha.h adha.h graamam . tata.h anyatra api d.r;syate . na devadattam pratibhaati kim cit . bubhuk.sitam na pratibhaati kim cit .
(2.3.3) P I.444.13 - 22 R II.771 - 772	kimartham idam ucyate . t.rtiiyaa yathaa syaat . atha dvitiiyaa siddhaa . siddhaa karma.ni iti eva . t.rtiiyaa api siddhaa . katham . supaam supa.h bhavanti iti eva . asati etasmin supaam supa.h bhavanti iti t.rtiiyaartha.h ayam aarambha.h . yavaagvaa agnihotra.m juhoti . evam tarhi t.rtiiyaa api siddhaa . katham . kart.rkara.nayo.h iti eva . ayam agnihotra;sabda.h asti eva jyoti.si vartate . tadyathaa . agnihotram prajvalayati iti . asti havi.si vartate . tat yathaa . agnihotram juhoti iti . juhoti.h ca asti eva prak.sepa.ne vartate asti prii.naatyarthe vartate . tat yathaa taavat yavaaguu;sabdaat t.rtiiyaa tadaa agnihotra;sabda.h jyoti.si vartate juhoti.h ca prii.naatyarthe . tat yathaa . yavaagvaa agnihotram juhoti . agni.m prii.naati . yadaa yavaaguu;sabdaat dvitiiyaa tadaa agnihotra;sabda.h havi.si vartate juhoti.h ca prak.sepa.ne . tat yathaa . yavaaguum agnihotram juhoti . yavaaguum havi.h agnau prak.sipati .
(2.3.4) P I.444.24 - 445.10  R II.772 - 774	iha kasmaat na bhavati . kim te baabhrava;saala:nkaayanaanaam antare.na gatena iti . lak.sa.napratipadoktayo.h pratipadoktasya eva iti . atha vaa yadi api taavat ayam antare.na;sabda.h d.r.s.taapacaara.h nipaata.h ca anipaata.h ca aya.m tu khalu antaraa;sabda.h ad.r.s.taapacaara.h nipaata.h eva . tasya asya ka.h anya.h dvitiiya.h sahaaya.h bhavitum arhati anyat ata.h nipaataat . tat yathaa . asya go.h dvitiiyena artha.h iti gau.h eva aaniiyate na a;sva.h na gadarbha.h . <V>antaraantare.nayuktaanaam apradhaanavacanam</V> . antaraantare.nayuktaanaamapradhaanagraha.nam vaktavyam . apradhaane dviiiyaa bhavati iti vaktavyam . antaraa tvaam ca maam ca kama.n.dalu.h iti . kama.n.dalo.h dvitiiyaa maa bhuut iti . ka.h puna.h etaabhyaam kama.n.dalo.h yoga.h . yat tat tvaam ca maam ca antaraa tat kama.n.dalo.h sthaanam . tatt arhi vaktavyam . na vaktavyam . kama.n.dalo.h dvitiiyaa kasmaat na bhavati . upapadavibhakte.h kaarakavibhakti.h baliiyasii iti prathamaa bhavi.syati .
(2.3.5) P I.445.13 - 446.4  R II.774 - 777	<V>atyantasa.myoge karmavat laadyartham</V> . atyantasa.myoge kaalaadhvaanau karmavat bhavata.h iti vaktavyam . kim prayojanam . laadyartham . laadibhi.h abhidhaanam yathaa syaat . aasyate maasa.h . ;sayyate kro;sa.h . atha vatkara.nam kimartham . svaa;srayam api yathaa syaat . aasyate maasam . ;sayyate kro;sam . akarmakaa.naam bhaave la.h bhavati iti bhaave la.h yathaa syaat . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . praak.rtameva etat karma yathaa ka.tam karoti ;saka.tam karoti iti . evam manyate . yatra ka.h citkriyaak.rta.h vi;se.sa.h upajaayate tat nyaayyam karma iti . na ca iha ka.h cit kriyaak.rta.h vi;se.sa.h upajaayate . na evam ;sakyam . iha api na syaat . aadityam pa;syati . himavantam ;s.r.noti . graamam gacchati . tasmaat praak.rtameva etat karma yathaa ka.tam karoti ;saka.tam karoti iti . yadi tarhi praak.rtam eva etat karma akarmakaa.naam bhaave la.h bhavati iti bhaave la.h na praapnoti . aasyate maasam devadattena iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . akarmakaa.naam iti ucyate na ca ke cit kaalabhaavaadhvabhi.h akarmakaa.h . te evam vij;naasyaama.h . kva cit ye akarmakaa.h iti . atha vaa yena karma.naa sakarmakaa.h ca akarmakaa.h ca bhavanti tena akarmakaa.naam . na ca etena karma.naa ka.h cid api akarmaka.h . atha vaa yat karma bhavati na ca bhavati tena karmakaa.naam . na ca etat karma kva cit api na bhavati . na tarhi idaaniim idam suutram vaktavyam . vaktavyam ca . kim prayojanam . yatra akriyayaa atyantasa.myoga.h tadartham . kro;sam ku.tilaa nadii . kro;sam rama.niiyaa vanaraaji.h .
(2.3.6) P I.446.6 - 7  R II.777	kriyaaparvarge iti vaktavyam . saadhanaapavarge maa bhuut . maasam adhiita.h anuvaako na ca anena g.rhiita.h iti .
(2.3.7) P I.446.9 - 13  R II.777 - 778	kriyaamadhye iti vaktavyam . iha api yathaa syaat . adya devadatta.h bhuktvaa dvyahaat bhoktaa dvyahe bhoktaa . kaarakamadhye iti iyati ucyamaane iha eva syaat : ihastha.h ayam i.svaasa.h kro;saat lak.syam vidhyati kro;se lak.syam vidhyati . yam ca vidhyati yata.h ca vidhyati ubhayo.h tanmadhyam bhavati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na antare.na saadhanam kriyaayaa.h prav.rtti.h bhavati . kriyaamadhyam cet kaarakamadhyam api bhavati tatra kaarakamadhye iti eva siddham .
(2.3.8) P I.446.15 - 447.5  R II.778 - 779	<V>karmapravacaniiyayukte pratyaadibhi.h ca lak.sa.naadi.su upasa:nkhyaanam saptamiipa;ncamyo.h prati.sedhaartham</V> . karmapravacaniiyayukte pratyaadibhi.h ca lak.sa.naadi.su upasa:nkhyaanam kartavyam . v.rk.sam prati vidyotate vidyut . v.rk.sam pari . v.rk.samanu . saadhu.h devadatta.h maataram prati . maataram pari . maataram anu . kim prayojanam . saptamiipa;ncamyo.h prati.sedhaartham . saptamiipa;ncamyau maa bhuutaam iti . saadhunipu.naabhyaam arcaayaam saptamii iti saptamii . pa;ncamii apaa:nparibhi.h iti pa;ncamii . tatra ayam api artha.h aprate.h iti na vaktavyam bhavati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . <V>ukta.m vaa</V> . kim uktam . ekatra taavat uktam aprate.h iti . itaratra api yadi api taavat ayam pari.h d.r.s.taapacaara.h varjane ca avarjane ca aya.m khalu apa;sabda.h ad.r.s.taapacaara.h varjanaartha.h eva . tasya ka.h anya.h dvitiiya.h sahaaya.h bhavitum arhati anyat ata.h varjanaarthaat . tat yathaa . asya go.h dvitiiyena artha.h iti gau.h eva aaniiyate na a;sva.h na gadarbha.h .
(2.3.9) P I.447.7 - 448.11  R II.779 - 782	katham idam vij;naayate . yasya ca ai;svaryam ii;svarataa ii;svarabhaava.h tasmaat karmapravacaniiyayuktaat iti . aahosvit yasya svasya ii;svara.h tasmaat karmapravacaniiyayuktaat iti . ka.h ca atra vi;se.sa.h . <V>yasya ca ii;svaravacanam iti kart.rnirde;sa.h cet avacanaat siddham</V> . yasya ca ii;svaravacanam iti kart.rnirde;sa.h cet antare.na vacanam siddham . adhi brahmadatte pa;ncaalaa.h . aadh.rtaa.h te tasmin bhavanti . satyam evam etat . nityam parigrahiitavyam parigrahiitradhiinam bhavati . <V>prathamaanupapatti.h tu</V> . prathamaa na upapadyate . kuta.h . pa;ncaalebhya.h . kaa tarhi syaat . .sa.s.thiisaptamyau . svaamii;svaraadhipati iti . na tatra adhi;sabda.h pa.thyate . yadi api na pa.thyate adhi.h ii;svaravaacii . na tatra paryaayavacanaanaam graha.nam . katham j;naayate . yat ayam kasya cit paryaayavacanasya graha.nam karoti : adhipatidaayaada iti . .sa.s.thii tarhi praapnoti . ;se.salak.sa.naa .sa.s.thii a;se.satvaat na bhavi.syati . dvitiiyaa tarhi praapnoti karmapravacaniiyayukte dvitiiyaa iti . saptamyaa uktatvaat tasya abhisambandhasya dvitiiyaa na bhavi.syati . bhavet ya.h adhe.h brahamadattasya ca abhisambandha.h sa.h saptamyaa ukta.h syaat . ya.h tu khalu adhe.h pa;ncaalaanaam ca abhisambandha.h tatra dvitiiyaa praapnoti . <V>svavacanaat siddham</V> . astu yasya svasya ii;svara.h tasmaat karmapravacaniiyayuktaat iti . evam api antare.na vacanam siddham . adhi brahmadatta.h pa;ncaale.su . aadh.rta.h sa te.su bhavati . satyam evam etat . nityam parigrahiitaa parigrahiitavyaadhiina.h bhavati . <V>prathamaanupapatti.h tu </V> . prathamaa na upapadyate . kuta.h . brahmadattaat . kaa tarhi syaat . .sa.s.thiisaptamyau . svaamii;svaraadhipati iti . na tatra adhi;sabda.h pa.thyate . yadi api na pa.thyate adhi.h ii;svaravaacii . na tatra paryaayavacanaanaam graha.nam . katham j;naayate . yat ayam kasya cit paryaayavacanasya graha.nam karoti . adhipatidaayaada iti . .sa.s.thii tarhi praapnoti . ;se.salak.sa.naa .sa.s.thii a;se.satvaat na bhavi.syati . dvitiiyaa tarhi praapnoti karmapravacaniiyayukte dvitiiyaa iti . saptamyaa uktatvaat tasya abhisambandhasya dvitiiyaa na bhavi.syati . bhavet ya.h dhe.h pa;ncaalaanaam ca abhisambandha.h sa.h saptamyaa ukta.h syaat ya.h tu khalu adhe.h brahmadattasya ca abhisa.mbandha.h tatra dvitiiyaa praapnoti . eva.m tarhi <V>svavacanaat siddham</V> . adhi.h svam prati karmapravacaniiyasa.mj;na.h bhavati iti vaktavyam . evam api yadaa brahmadatte adhikara.ne saptamii tadaa pa;ncaalebhya.h dvitiiyaa praapnoti karmapravacaniiyayukte dvitiiya iti . upapadavibhakte.h kaarakavibhakti.h baliiyasii iti prathamaa bhavi.syati . 
(2.3.12) P I.448.13 - 449.3  R II.782 - 784	<V>adhvani arthagraha.nam</V> . adhvani arthagraha.nam kartavyam . iha api maa bhuut . panthaanam gacchati . viivadham gacchat i iti . <V>aasthitaprati.sedha.h ca</V> . aasthitaprati.sedha.h ca ayam vaktavya.h . ya.h hi utpathena panthaanam gacchati pathe gacchati iti eva tatra bhavitavyam . kim artham puna.h idam ucyate . caturthii yathaa syaat . atha dvitiiyaa siddhaa . siddhaa karma.ni iti eva . caturthii api siddhaa . | katham . sampradaane iti eva . na sidhyati . karma.naa yam abhipraiti sa.h sa.mpradaanam iti ucyate . kriyayaa ca asau graamam abhipraiti . kayaa kriyayaa . gamikriyayaa . kriyaagraha.nam api tatra codyate . <V>ce.s.taayaam anadhvani striyam gacchati ajaam nayati iti atiprasa:nga.h</V> . ce.s.taayaam anadhvani striyam gacchati ajaam nayati iti atiprasa:nga.h bhavati . <V>siddham tu asampraaptavacanaat</V> . siddham etat . katham . asampraapte karma.ni dvitiiyaacaturthyau bhavata.h iti vaktavyam . <V>adhvana.h ca anapavaada.h</V> . evam ca k.rtvaa anadhvani iti etat api na vaktavyam bhavati . sampraaptam hi etat karma adhvaanam gacchati iti .
(2.3.13) P I.449.5 - 450.3  R II.784 - 787	<V>caturthiividhaane taadarthye upasa:nkhyaanam</V> . caturthiividhaane taadarthye upasa:nkhyaanam kartavyam . yuupaaya daaru ku.n.dalaaya hira.nyam . kim idam taadarthyam iti . tadarthasya bhaava.h taadarthyam . tadartham puna.h kim . sarvanaamna.h ayam caturthyantasya artha;sabdena saha samaasa.h . katham ca atra caturthii . anena eva . yadi evam itaretaraa;srayam bhavati . kaa itaretaraa;srayataa . nirde;sottarakaalam caturthyaa bhavitavyam caturthyaa ca nirde;sa.h tat itaretaraa;srayam bhavati . itaretaraa;srayaa.ni ca na prakalpante . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati artha;sabdena yoge caturthii iti yat ayam carturthii tadarthaartha iti caturthyantasya artha;sabdena saha samaasam ;saasti . na khalu api ava;sya.m caturthyantasya eva artha;sabdena saha samaasa.h bhavati . kim tarhi . .sa.s.thyantasya api bhavati . tat yathaa . guro.h idam gurvartham iti . yadi taadarthye upasa:nkhyaanam kriyate na artha.h sampradaanagraha.nena . ya.h api hi upaadhyaayaaya gau.h diiyate upaadhyaayaartha.h sa.h bhavati . tatra taadarthye iti eva siddham . ava;syam sa.mpradaanagraha.nam kartavyam yaa anyena lak.sa.nena sampradaanasa;nj;naa tadartham . chaatraaya rucitam . chaatraaya svaditam iti . tat tarhi upasa:nkhyaanam kartavyam . na kartavyam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati bhavati taadarthye caturthii iti yat ayam caturthii tadarthaartha iti caturthyantasya tadarthena saha samaasam ;saasti . <V>k.lpi sampadyamaane</V> . k.lpi sampadyamaane caturthii vaktavyaa . muutraaya kalpate yavaaguu.h . uccaaraaya kalpate yavaannam iti . <V>utpaatena j;naapyamaane</V> . utpaatena j;naapyamaane caturthii vaktavyaa . vaataaya kapilaa vidyut aatapaaya atilohinii piitaa bhavati sasyaaya durbhik.saaya sitaa bhavet . maa.msaudanaaya vyaaharati m.rga.h . <V>hitayoge ca</V> . hitayoge caturthii vaktavyaa . | hitam arocakine hitam aamayaavine .
(2.3.16) P I.450.5 - 14  R II.787 - 788	<V>svastiyoge caturthii ku;salaarthai.h aa;si.si vaavidhaanaat</V> . svastiyoge caturthii ku;salaarthai.h aa;si.si vaavidhaanaat bhavati viprati.sedhena . svastiyoge caturthyaa.h avakaa;sa.h svasti jaalmaaya svasti v.r.salaaya . ku;salaarthai.h aa;si.si vaavidhaanasya avakaa;sa.h anye ku;salaarthaa.h . ku;salam devattaaya ku;salam devadattasya . iha ubhayam praapnoti . svasti gobhya.h svasti braahma.nebhya.h iti . caturthii bhavati viprati.sedhena . <V>alamiti paryaaptyarthagraha.nam</V> . alamiti paryaaptyarthagraha.nam kartavyam . iha maa bhuut . ala:nkurute kanyaam iti . apara.h aaha : alam iti paryaaptyarthagraha.nam kartavyam . iha api yathaa syaat . alam malla.h mallaaya . prabhu.hmalla.h mallaaya . prabhavati malla.h mallaaya iti .
(2.3.17) P I.450.16 - 451.3  R II.788 - 789	apraa.ni.su iti ucyate . tatra idam na sidhyati : na tvaa ;svaanam manye , na tvaa ;sune manye iti . evam tarhi yogavibhaaga.h kari.syate . manyakarma.ni anaadare vibhaa.saa . tata.h apraa.ni.su . apraa.ni.su ca vibhaa.saa iti . iha api tarhi praapnoti : na tvaa kaakam manye , na tvaa ;sukam manye iti . yat etat apraa.ni.su iti etat anaavaadi.su iti vak.syaami . ime ca naavaadaya.h bhavi.syanti . na tvaa naavam manye yaavat tiir.nam na naavyam . na tvaa annam manye yaavat bhuktam na ;sraaddham . atra ye.su praa.ni.su na i.syate te naavaadaya.h bhavi.syanti . <V>manyakarma.ni prak.r.syakutsitagraha.nam</V> . manyakarma.ni prak.r.syakutsitagraha.nam kartavyam iha maa bhuut : tvaam t.r.nam manye iti .
(2.3.18) P I.452.2 - 15  R II.789 - 791	<V>t.rtiiyaavidhaane prak.rtyaadibhya.h upasa:nkhyaanam</V> . t.rtiiyaavidhaane prak.rtyaadibhya.h upasa:nkhyaanam kartavyam . t.rtiiyaavidhaane prak.rtyaadibhya.h upasa:nkhyaanam . prak.rtyaa abhiruupa.h prak.rtyaa dar;saniiya.h . praaye.na yaaj;nikaa.h praaye.na vaiyaakara.naa.h . maa.thara.h asmi gotre.na . gaargya.h asmi gotre.na . samena dhaavati . vi.same.na dhaavati . dvidro.nena dhaanyam krii.naati . tridro.nena dhaanyam krii.naati . pa;ncakena pa;suun krii.naati . saahasre.na a;svaan krii.naati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kart.rkara.nayo.h t.rtiiyaa iti eva siddham . iha taavat prak.rtyaa abhiruupa.h prak.rtyaa dar;saniiya.h iti prak.rtik.rtam tasya aabhiruupyam . praaye.na yaaj;nikaa.h praaye.na vaiyaakara.naa.h iti . e.sa.h tatra praaya.h yena te adhiiyate . maa.thara.h asmi gotre.na . gaargya.h asmi gotre.na iti . etena aham sa;nj;naaye . samena dhaavati . vi.same.na dhaavati . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate samena pathaa dhaavati vi.same.na pathaa dhaavatiiti . dvidro.nena dhaanyam krii.naati . tridro.nena dhaanyam krii.naati . taadarthyaat taacchabdyam . dvidro.naartham dvidro.nam . dvidro.nena hira.nyena dhaanyam krii.naati iti . pa;ncakena pa;suun krii.naati iti . atra api taadarthyaat taacchabdyam . pa;ncapa;svartha.h pa;ncaka.h . pa;ncakena pa;suun krii.naati iti . saahasre.na a;svaan krii.naati iti . sahasraparimaa.nam saahasram . saahasre.na hira.nyena a;svaan krii.naati iti.
(2.3.19) P I.452.17 - 453.7  R II.791 - 793	kim udaahara.nam . tilai.h saha maa.saan vapati iti . na etat asti . tilai.h mi;sriik.rtya maa.saa.h upyante . tatra kara.ne iti eva siddham . idam tarhi . putre.na saha aagata.h devadatta.h iti . apradhaane kartari t.rtiiyaa yathaa syaat . etat api na asti prayojanam . pradhaane kartari laadaya.h bhavanti iti pradhaanakartaa ktena abhidhiiyate ya.h ca apradhaanam siddhaa tatra kartari iti eva t.rtiiyaa . idam tarhi . putre.na saha aagamanam devadattasya iti . .sa.s.thii atra baadhikaa bhavi.syati . idam tarhi . putre.na saha sthuula.h . putre.na saha pi:ngala.h iti . idam ca api udaahara.nam tilai.h saha maa.saan vapati iti . nanu ca uktam tilai.h mi;sriik.rtya maa.saa.h upyante . tatra kara.ne iti eva siddham iti . bhavet siddham yadaa tilai.h mi;sriik.rtya upyeran . yadaa tu khalu kasya cin maa.sabiijaavaapa.h upasthita.h tadartham ca k.setram upaarjitam tatra anyat api ki.m cid upyate yadi bhavi.syati bhavi.syati iti tadaa na sidhyati . <V>sahayukte apradhaanavacanam anarthakam upapadavibhakte.h kaarakavibhaktibaliiyastvaat anyatra api</V> . sahayukte apradhaanavacanam anarthakam . ki.m kaara.nam . upapadavibhakte.h kaarakavibhaktibaliiyastvaat . anyatra api kaarakavibhaktirbaliiyasii iti prathamaa bhavi.syati . kva anyatra . gaa.h svaamii vrajati iti .
(2.3.20) P I.453.9 - 14  R II.793 - 794	iha kasmaat na bhavati . ak.si kaa.nam asya iti . <V>a:ngaat vik.rtaat tadvikaarata.h cet a:ngina.h vacanam</V> . a:ngaat vik.rtaat t.rtiiyaa vaktavyaa tena eva cet vikaare.na a:ngii dyotyate iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . a:nga;sabda.h ayam samudaaya;sabda.h yena iti ca kara.ne e.saa t.rtiiyaa . yena avayavena samudaaya.h a:ngii dyotyate tasmin bhavitavyam na ca etena avayavena samudaaya.h dyotyate .
(2.3.21) P I.453.16 - 23  R II.794 - 795	<V>itthambhuutalak.sa.ne tatsthe prati.sedha.h</V> . itthambhuutalak.sa.ne tatsthe prati.sedha.h vaktavya.h . api bhavaankama.n.dalupaa.nim chaatrama draak.siit iti . <V>na vaa itthambhuutasya lak.sa.nena ap.rthagbhaavaat</V> . na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . itthambhuutasya lak.sa.nena ap.rthagbhaavaat . yatra itthambhuutasya p.rthagbhuutam lak.sa.nam tatra bhavitavyam . na ca atra itthambhuutasya p.rthagbhuutam lak.sa.nam . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . tathaa hi ayam praadhaanyena lak.sa.nam pratinirdi;sati . itthambhuutasya lak.sa.nam ittha.mbhuutalak.sa.nam tasmin nittha.mbhuutalak.sa.ne iti .
(2.3.22) P I.454.2 - 16  R II.796	<V>sa;nj;na.h k.rtprayoge .sa.s.thii viprati.sedhena</V> . sa;nj;na.h anyatarasyaam karma.ni iti etasmaat k.rprayoge .sa.s.thii bhavati viprati.sedhena . sa;nj;na.h anyatarasyaam iti asya avakaa;sa.h . maataram sa;njaaniite . maatraa sa;njaaniite . k.rtprayoge .sa.s.thyaa.h avakaa;sa.h . idhmapravra;scana.h palaa;sa;saatana.h . iha ubhayam praapnoti . maatu.h sa;nj;naataa . pitu.h sa;nj;naataa iti . .sa.s.thii bhavati viprati.sedhena . <V>upapadavibhakte.h ca upapadavibhakti.h</V> . upapadavibhakte.h ca upapadavibhakti.h bhavati viprati.sedhena | anyaaraaditarertadik;sabdaa;ncuuttarapadaajaahiyukte iti asya avakaa;sa.h . anya.h devadattaat . svaamii;svaraadhipatidaayaadasaak.sipratibhuuprasuutai.h ca iti asya avakaa;sa.h . go.su svaamii . gavaa.m svaamii . iha ubhayam praapnoti . anya.h go.su svaamii . anya.h gavaa.m svaamii iti . svaamii;svaraadhipati iti etat bhavati viprati.sedhena . na e.sa.h yukt.h viprati.sedha.h . na hi atra gaava.h anyayuktaa.h . ka.h tarhi . svaamii . evam tarhi tulyaartha.h atulopamaabhyaam t.rtiiyaa anyatarasyaam iti asya avakaa;sa.h . tulya.h devadattasya . tulya.h devadattena iti . svaamii;svaraadhipati iti asya vakaa;sa.h sa.h eva . iha ubhayam praapnoti . tulya.h gobhi.h svaamii . tulya.h gavaa.m svaamii iti . tulyaartha.h ratulopamaabhyaam iti etat bhavati viprati.sedhena .
(2.3.23) P I.454.18 - 455.2  R II.797	<V>nimittakaara.nahetu.su sarvaasaam praayadar;sanam</V> . nimittakaara.nahetu.su sarvaa vibhaktaya.h praaye.na d.r;syante iti vaktavyam . kim nimittam vasati . kena nimittena vasati . kasmai nimittaaya vasati . kasmaat nimittaat vasati . kasya nimittasya vasati . kasmin nimitte vasati . kim kaara.nam vasati . kena kaara.nena vasati . kasmai kaara.naaya vasati . kasmaat kaara.naat vasati . kasya kaara.nasya vasati . kasmin kaara.ne vasati . ka.h hetu.h vasati . kam hetum vasati . kena hetunaa vasati . kasmai hetave vasati . kasmaat heto.h vasati . kasya heto.h vasati . kasmin hetau vasati .
(2.3.28) P I.455.4 - 456.5  R II.797 - 800	<V>pa;ncamiividhaane lyablope karma.ni upasa:nkhyaanam</V> . pa;ncamiividhaane lyablope karma.ni upasa:nkhyaanam kartavyam . praasaadam aaruhya prek.sate . praasaadaatprek.sate . <V>adhikara.ne ca</V> . adhikara.ne ca upasa:nkhyaanam kartavyam . aasanaat prek.sate . ;sayanaat prek.sate . <V>pra;snaakhyaanayo.h ca</V> . pra;snaakhyaanayo.h ca pa;ncamii vaktavyaa . kuta.h bhavaan . paa.taliputraat . <V>yata.h ca adhvakaalanirmaa.nam</V> . yata.h ca adhvakaalanirmaa.nam tatra pa;ncamii vaktavyaa . gaviidhumata.h saavakaa;syaiim catvaari yojanaani . kaartikyaa.h aagrahaaya.nii maase . <V>tadyuktaat kaale saptamii</V> . tadyuktaat kaale saptamii vaktavyaa . kaartikyaa.h aagrahaaya.nii maase . <V>adhvana.h prathamaa ca</V> . adhvana.h prathamaa ca saptamii ca vaktayvaa . gaviidhumata.h saavakaa;syaiim catvaari yojanaani catur.su yojane.su . tat tarhi ida.m bahu vaktavyam . na vaktavyam . apaadaane iti eva siddham . iha taavat praasaadaat prek.sate . ;sayanaat prek.sate iti . apakraamati tat tasmaat dar;sanam . yadi apakraamati kim na atyantaaya apakraamati . santatatvaat . atha vaa anyaanyapraadurbhaavaa . pra;snaakhyaanayo.h ca pa;ncamii vaktavyaa iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate . kuta.h bhavaan aagacchati . paa.taliputraat aagacchami iti . yata.h ca adhvakaalanirmaa.nam tatra pa;ncamii vaktavyaa iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate gaviidhumata.h ni.hs.rtya saa:nkaa;syam catvaari yojanaani . kaartikyaa.h aagrahaaya.nii maase iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate . kaarttikyaa.h prabh.rti aagrahaaya.nii maasa iti . tadyuktaat kaale saptamii vaktavyaa iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate . kaarttikyaa.h aagrahaaya.nii gate maase iti . adhvana.h prathamaa ca saptamii ca iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate . gaviidhumato ni.hs.rtya yadaa catvaari yojanaani gataani bhavanti tata.h saa:nkaa;syam . catur.su yojane.su gate.su saa:nkaa;syam iti .
(2.3.29) P I.456.7 - 8  R II.800	a;ncuuttarapadagraha.nam kimartham na dik;sabdai.h yoge iti eva siddham . .sa.s.thii atasarthapratyayena iti vak.syati . tasya ayam purastaat apakar.sa.h .
(2.3.30) P I.456.10 - 15  R II.801	arthagraha.nam kimartham . .sa.s.thii ataspratyayena iti ucyamaane iha eva syaat . dak.si.nato graamasya uttarato graamasya iti . iha na syaat . upari graamasya upari.s.taat graamasya iti . arthagraha.ne puna.h kriyamaa.ne ataspratyayena ca siddham bhavati ya.h ca anya.h tena samaanaartha.h . atha pratyayagraha.nam kimartham . iha maa bhuut . praak graamaat pratyak graamaat . a;ncuuttarapadasya api etat prayojanam uktam . tatra anyatarat ;sakyam akartum .
(2.3.32) P I.456.16 - 457.15  R II.801 - 803	<V>p.rthagaadi.su pa;ncamiividhaanam</V> . p.rthagaadi.su pa;ncamiividheyaa . p.rthak devadattaat . kimartham na prak.rtam pa;ncamiigraha.nam anuvartate . kva prak.rtam . apaadaane pa;ncamii iti . <V>anadhikaaraat</V> . anadhikaara.h sa.h . <V>adhikaare hi dvitiiyaa.sa.s.thiivi.saye prati.sedha.h</V> . adhikaare hi dvitiiyaa.sa.s.thiivi.saye prati.sedha.h vaktavya.h syaat . dak.si.nena graamam , dak.si.nata.h graamasya . evam tarhi anyatarasyaa:ngraha.nasaamarthyaat pa;ncamii bhavi.syati . asti anyat anyatarasyaa:ngraha.nasya prayojanam . kim . yasyaam na apraaptaayaam t.rtiiyaa aarabhyate saa yathaa syaat . kasyaam ca na apraaptaayaam . antata.h .sa.s.thyaam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . prak.rtam anuvartate . kva prak.rtam . apaadaane pa;ncamii iti . nanu ca uktam anadhikaara.h sa.h adhikaare hi dvitiiyaa.sa.s.thiivi.saye prati.sedha.h iti . evam tarhi sambandham anuvarti.syate . apaadaane pa;ncamii . anyaaraaditarartedik;sabdaa;ncuuttarapadaajaahiyukte pa;ncamii . .sa.s.thii atasarthapratyayena anyaaraadibhi.h yoge pa;ncamii . enapaa dvitiiyaa anyaaraadibhiryoge pa;ncamii . p.rthagvinaanaanaabhi.h t.rtiiyaa anyatarasyaam . pa;ncamiigraha.nam anuvartate anyaaraadibhi.h yoge iti niv.rttam . atha vaa ma.n.duukagataya.h adhikaaraa.h . tat . yathaa ma.n.duukaa.h utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikaaraa.h . atha vaa anyavacanaat cakaaraakara.naat prak.rtasya apavaada.h vij;naayate yathaa utsarge.na prasaktasya . anyasyaa vibhakte.h vacanaat cakaarasya anukar.sa.naarthasya akara.naat prak.rtaaya.h pa;ncamyaa.h dvitiiyaa.sa.s.thyau baadhike bhavi.syata.h yathaa utsarge.na prasaktasya apavaada.h baadhaka.h bhavati . atha vaa vak.syati etat . anuvartante ca naama vidhaya.h . na ca anuvartanaat eva bhavanti . kim tarhi . yatnaat bhavanti iti .
(2.3.35) P I.457.17 - 23  R II.803 - 804	<V>duuraantikaarthebhya.h pa;ncamiividhaane tadyuktaat pa;ncamiiprati.sedha.h</V> . duuraantikaarthebhya.h pa;ncamiividhaane tadyuktaatpa;ncamyaa.h prati.sedha.h vaktavya.h . duuraad graamasya . <V>na vaa tatra api dar;sanaat aprati.sedha.h</V> . na vaa tatra api dar;sanaat pa;ncamyaa.h prati.sedha.h anarthaka.h . tatra api pa;ncamii d.r;syate . duuraat aavasathaat muutram duuraat paadaavasecanam duuraat ca bhaavyam dasyubhya.h duuraat ca kupitaat guro.h .
(2.3.36) P I.458.2 - 29  R II.804 - 806	<V>saptamiividhaane ktasya invi.sayasya karma.ni upsa:nkhyaanam</V> . saptamiividhaane ktasya invi.sayasya karma.ni upsa:nkhyaanam vaktavyam . adhiitii vyaakara.ne . pariga.nitii yaaj;nikye . aamnaatii cchandasi . <V>saadhvasaadhuprayoge ca</V> . saadhvasaadhuprayoge ca saptamii vaktavyaa . saadhu.h devadatta.h maatari . asaadhu.h pitari . <V>kaarakaarhaa.naam ca kaarakatve</V> . kaarakaarhaa.naam ca kaarakatve saptamii vaktavyaa . .rddhe.su bhu;njaane.su daridraa.h aasate . braahma.ne.su taratsu v.r.salaa.h aasate . <V>akaarakaarhaa.naam caakaarakatve</V> . akaarakaarhaa.naam caakaarakatve saptamii vaktavyaa . muurkhe.su aasiine.su v.rddhaa.h bhu;njate . v.r.sale.su aasiine.su braahma.naa.h taranti . <V>tadviparyaase ca</V> . tadviparyaase ca saptamii vaktavyaa . .rddhe.su aasiine.su muurkhaa.h bhu;njate . braahma.ne.su aasiine.su v.r.salaa.h taranti . <V>nimittaat karmasa.myoge</V> . nimittaatkarmasa.myoge saptamii vaktavyaa . carma.ni dviipinam hanti . dantayo.h hanti ku;njaram . ke.se.su camariim hanti . siimni pu.skalaka.h hata.h .
(2.3.37) P I.458.21 - 459.10  R II.806 - 807	<V>bhaavalak.sa.ne saptamiividhaane abhaavalak.sa.ne upasa:nkhyaanam</V> . bhaavalak.sa.ne saptamiividhaane abhaavalak.sa.ne upasa:nkhyaanam kartavyam . agni.su huuyamaane.su prasthita.h hute.su aagata.h . go.su duhyamaanaasu prasthita.h dugdhaasu aagata.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . lak.sa.nam hi naama tat bhavati yena puna.h puna.h lak.syate . sak.rt ca asau katham cit agni.su huuyamaane.su prasthita.h hute.su aagata.h go.su duhyamaanaasu prasthita.h dugdhaasu aagata.h . <V>siddham tu bhaavaprav.rttau yasya bhaavaarambhavacanaat</V> . siddhametat . katham . yasya bhaavaprav.rttau dvitiiya.h bhaava.h aarabhyate tatra saptamii vaktavyaa . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam bhaavalak.sa.ne saptamiividhaane abhaavalak.sa.ne upasa:nkhyaanam iti . na e.sa.h do.sa.h . na khalu ava;syam tat eva lak.sa.nam bhavati yena puna.h puna.h lak.syate . sak.rt api yat nimittatvaaya kalpate tat api lak.sa.nam bhavati . tat yathaa . api bhavaan kama.n.dalupaa.nim chaatram adraak.siit iti . sak.rt asau kama.n.dalupaa.ni.h d.r.s.ta.h chaatra.h . tasya tat eva lak.sa.nam bhavati .
(2.3.42) P I.459.12 - 16  R II.807	iha kasmaat na bhavati . k.r.s.naa gavaam sampannak.siiratamaa iti . vibhakte iti ucyate . na ca etat vibhaktam . vibhaktametat . gobhya.h k.r.s.naa vibhajyate . vibhaktam eva yat nityam tatra bhavitavyam . na ca etat nityam vibhaktam . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . vibhaktagraha.nasaamarthyaat . yadi hi yat vibhaktam ca avibhaktam ca tatra syaat vibhaaktagraha.nam anarthakam syaat .
(2.3.43) P I.459.18 - 19  R II.808	apratyaadibhi.h iti vaktavyam . iha api yathaa syaat . saadhu.h devadatta.h maataram pari . maataram anu .
(2.3.44) P I.459.21 - 22  R II.808	prasita.h iti ucyate ka.h prasita.h naama . ya.h tatra nityam pratibaddha.h . kuta.h etat . sinoti.h ayam badhnaatyarthe vartate . baddha.h iva asau tatra bhavati .
(2.3.45) P I.460.2  R II.808	iha kasmaat na bhavati . adya pu.sya.h . adya maghaa iti . adhikara.ne iti vartate .
(2.3.46.1) P I.461.2 - 22  R II.809 - 814	praatipadikagraha.nam kimartham . uccai.h niicai.h iti aapi yathaa syaat . kim puna.h atra prathamayaa praarthyate . padatvam . na etat asti ..sa.s.thyaa atra padatvam bhavi.syati . idam tarhi prayojanam . graama.h ucai.h te svam . graama.h uccai.h tava svam . sapuurvaayaa.h prathamaayaa.h vibhaa.saa iti e.sa.h vidhi.h yathaa syaat . atha li:ngagraha.nam kimartham . strii pumaan napu.msakam iti ata api yathaa syaat . na etat asti prayojanam . e.sa.h eva atra praatipadikaartha.h . idam tarhi . kumaarii v.rk.sa.h ku.n.dam iti . atha parimaa.nagraha.nam kimartham . dro.na.h khaarii aa.dhakam iti atra api yathaa syaat . atha vacanagraha.nam kimartham . iha samudaaye vaakyaparisamaapti.h d.r;syate . tat yathaa . gargaa.h ;satam da.n.dyantaam iti . arthina.h ca raajaana.h hira.nyena bhavanti na ca pratyekam da.n.dayanti . sati etasmin d.r.s.taante yatra etaani samuditaani bhavanti tatra eva syaat . dro.na.h khaarii aa.dhakam iti . iha na syaat . kumaarii v.rk.sa.h ku.n.dam iti . na etat asti prayojanam . pratyekam api vaakyaparisamaapti.h d.r;syate . tat yathaa v.rddhigu.nasa;nj;ne pratyekam bhavata.h . idam tarhi prayojanam ukte.su api ekatvaadi.su prathamaa yathaa syaat . eka.h dvau bahava.h iti . atha maatragraha.nam kimartham . etanmaatre eva prathamaa yathaa syaat karmaadivi;si.s.te maa bhuut iti . ka.tam karoti . na etat asti prayojanam . karmaadi.su dvitiiyaadyaa.h vibhaktaya.h taa.h karmaadivi;si.s.te baadhikaa.h bhavi.syanti . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati na karmaadivi;si.s.te prathamaa bhavati iti yat ayam sambodhane prathamaam ;saasti . na etat asti j;naapakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . saa aamantritam iti vak.syaami iti . yat tarhi yogavibhaagam karoti . itarathaa hi sambodhane aamantritam iti eva bruuyaat . idam tarhi ukte.su api ekatvaadi.su prathamaa yathaa syaat . eka.h dvau bahava.h iti . vacanagraha.nasya api etat prayojanam uktam . anyatarat ;sakyam akartum .
(2.3.46.2) P I.461.23 -463.7  R II.814 - 818	<V>praatipadikaarthali:ngaparimaa.navacanamaatre prathamaalak.sa.ne padasaamaanaadhikara.nye upasa:nkhyaanam adhikatvaat</V> . praatipadikaarthali:ngaparimaa.navacanamaatre prathamaalak.sa.ne padasaamaanaadhikara.nye upasa:nkhyaanam kartavyam . viira.h puru.sa.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . adhikatvaat . vyatirikta.h praatipadikaartha.h iti k.rtvaa prathamaa na praapnoti . katham vyatirikti.h . puru.se viiratvam . <V>na vaa vaakyaarthatvaat</V> . na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . vaakyaarthatvaat . yat atra aadhikyam vaakyaartha.h sa.h . atha vaa abhihite prathamaa iti etat lak.sa.nam kariy.syate . <V>abhihitalak.sa.naayaam anabhihite prathamaavidhi.h</V> . abhihitalak.sa.naayaamanabhihite prathamaa vidheyaa . v.rk.sa.h plak.sa.h iti . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . asti.h bhavantiipara.h prathamapuru.sa.h aprayujyamaana.h api asti iti . v.rk.sa.h plak.sa.h . asti iti gamyate . <V>abhihitaanabhihite prathamaabhaava.h</V> . abhihitaanabhhite prathamaa praapnoti . kva . praasaade aaste . ;sayane aaste . sadipratyayena abhihitam adhikara.nam iti k.rtvaa prathamaa praapnoti . evam tarhi ti:nsamaanaadhikara.ne prathamaa iti etat lak.sa.na.m kari.syate . <V>ti:nsamaanaadhikara.ne iti cet ti:na.h aprayoge prathamaavidhi.h</V> . ti:nsamaanaadhikara.ne iti cet ti:na.h aprayoge prathamaa vidheyaa . v.rk.sa.h plak.sa iti . <V>uktam puurve.na</V> . kim uktam . asti.h bhavantiipara.h prathamapuru.sa.h aprayujyamaana.h api asti iti . v.rk.sa.h plak.sa.h . asti iti gamyate . <V>;sat.r;saanaco.h ca nimittabhaavaat ti:na.h abhaava.h tayo.h apavaadatvaat</V> . ;sat.r;saanaco.h ca nimittabhaavaat ti:na.h abhaava.h . kva . pacati odanam devadatta.h iti . kim kaara.nam . tayo.h apavaadatvaat . ;sat.r;saanacau ti:napavaadau . tau ca atra baadhakau . na ca apavaadavi.saye utsarga.h abhinivi;sate . puurvam hi apavaadaa.h abhinivi;sante pa;scaat utsarga.h . prakalpya vaa apavaadavi.sayam tata.h utsarga.h abhinivi;sate . tat na taavat atra kadaa cit ti:naade;so bhavati . apavaadau taavat ;sat.r;saanacau pratiik.sate . paak.sika.h e.sa.h do.sa.h . katarasmin pak.se . ;sat.r;saanaco.h dvaitam bhavati . aprathamaa vaa vidhinaa aa;sriiyate prathamaa vaa prati.sedhena iti . vibhaktiniyame ca api dvaitam bhavati . vibhaktiniyama.h vaa syaat arthaniyama.h vaa iti . tat yadaa taavat arthaniyama.h aprathamaa ca vidhinaa aa;sriiyate tadaa e.sa do.sa.h bhavati . yadaa hi vibhaktiniyama.h yadi eva aprathamaa vidhinaa aa;sriiyate atha api prathamaa prati.sedhena na tadaa do.sa.h bhavati 
(2.3.50) P I.463.9 - 464.27  R II.819 - 825	;se.se iti ucyate . ka.h ;se.sa.h naama . karmaadibhya.h ye anye arthaa.h sa.h ;se.sa.h . yadi evam ;se.sa.h na prakalpate . na hi karmaadibhya.h anye arthaa.h santi . iha taavat raaj;na.h puru.sa.h iti raajaa kartaa puru.sa.h sampradaanam . v.rk.sasya ;saakhaa iti v.rk.sa.h ;saakhyaayaa.h adhikara.nam . tathaa yat etat svam naama caturbhi.h etat prakaarai.h bhavati kraya.naat apahara.naat yaa;ncaayaa.h vinimayaat iti . atra ca sarvatra karmaadaya.h santi . evam tarhi karmaadiinaam avivak.saa ;se.sa.h . katham puna.h sata.h naama avaavivak.saa syaat . sata.h api avivak.saa bhavati . tat yathaa . alomikaa e.dakaa . anudaraa kanyaa iti . asata.h ca vivak.saa bhavati . samudra.h ku.n.dikaa . vindhya.h vardhitakam iti . kimartham puna.h ;se.sagraha.nam . <V>pratyayaavadhaara.naat ;se.savacanam</V> . pratyayaavadhaara.naat ;se.savacanam kartavyam . pratyayaa.h niyataa.h arthaa.h aniyataa.h tatra .sa.s.thii praapnoti . tatra ;se.sagraha.nam kartavyam .sa.s.thiiniyamaartham . ;se.se eva .sa.s.thii bhavati na anyatra iti . <V>arthaavadhaara.naat vaa</V> . atha vaa arthaa.h niyataa.h pratyayaa.h aniyataa.h te ;se.se api praapnuvanti . tatra ;se.sagraha.nam kartavyam ;se.saniyamaartham . ;se.se .sa.s.thii eva bhavati na anyaa iti . arthaniyame ;se.sagraha.nam ;sakyam akartum . katham . arthaa.h niyataa.h pratyayaa.h aniyataa.h . tata.h vak.syaami .sa.s.thii bhavati iti . tat niyamaartham bhavi.syati . yatra .sa.s.thii ca anyaa ca praapnoti .sa.s.thii eva tatra bhavati iti . <V>.sa.s.thii ;se.se iti cet vi;se.syasya prati.sedha.h</V> . .sa.s.thii ;se.se iti cet vi;se.syasya prati.sedha.h vaktavya.h . raaj;na.h puru.sa.h iti atra raajaa vi;se.sa.nam puru.sa.h vi;se.sya.h . tatra praatipadikaartha.h vyatirikta.h iti k.rtvaa prathamaa na praapnoti . tatra .sa.s.thii syaat . tasyaa.h prati.sedha.h vaktavya.h . <V>tatra prathamaavidhi.h</V> . tatra .sa.s.thiim prati.sidhya prathamaa vidheyaa . raaj;na.h puru.sa.h iti . <V>uktam puurve.na</V> . kimuktam . na vaa vaakyaarthatvaat iti . yadatraadikhyam vaakyaartha.h sa.h . kuta.h nu khalu etat puru.se yat aadikhyam sa.h vaakyaartha.h iti na puna.h raajani yat aadhikyam sa.h vaakyaartha.h syaat . antare.na api puru.sa;sabdaprayogam raajani sa.h artha.h gamyate . na puna.h antare.na raaja;sabdaprayogam puru.se sa.h artha.h gamyate . asti kaara.nam yena etat evam bhavati . kim kaara.nam . raaja;sabdaat hi bhavaan .sa.s.thiim uccaarayati . a:nga hi bhavaan puru.sa;sabdaat api uccaarayatu ga.msyate sa.h artha.h . nanu ca na etena evam bhavitavyam . na hi ;sabdak.rtena naama arthena bhavitavyam . arthak.rtena naama ;sabdena bhavitavyam . tat etat evam d.r;syataam : artharuupam eva etat eva;njaatiiyakam yena atra antare.na api puru.sa;sabdaprayogam raajani sa.h artha.h gamyate . kim puna.h tat . svaamitvam . ki:nk.rtam puna.h tat . svak.rtam . tat yathaa : praatipadikaarthaanaam kriyaak.rtaa.h vi;se.saa.h upajaayante tatk.rtaa.h ca aakhyaa.h praadurbhavanti karma kara.nam apaadaana.m sampradaanam adhikara.nam iti . taa.h ca puna.h vibhaktiinaam utpattau kadaa cit nimittatvena upaadiiyante kadaa cit na . kadaa ca vibhaktiinaam utpattau nimittatvena upaadiiyante . yadaa vyabhicaranti praatipadikaartham . yadaa hi na vyabhicaranti aakhyaabhuutaa.h eva tadaa bhavanti karma kara.nam apaadaanam sampradaanam adhikara.nam iti . yathaa eva tarhi raajani svak.rtam svaamitvam tatra .sa.s.thii evam puru.se api svaamik.rtam svatvam . tatra .sa.s.thii praapnoti . raaja;sabdaat utpadyamaanayaa .sa.s.thyaa abhihita.h sa.h artha.h iti k.rtvaa puru.sa;sabdaat .sa.s.thii na bhavi.syati . na tarhi idaaniim idam bhavati puru.sasya raajaa iti . bhavati . raaja;sabdaat tu tadaa prathamaa . na tarhi idaaniim idam bhavati : raaj;na.h puru.sasya iti . bhavati . baahyam artham abhisamiik.sya .
(2.3.52) P I.465.2 - 17  R II.826 - 827	<V>karmaadi.su akarmakavadvacanam</V> . karmaadi.su akarmakavadbhaava.h vaktavya.h . kim prayojanam . akarmakaa.naam bhaave la.h bhavati . bhaave la.h yathaa syaat . maatu.h smaryate . pitu.h smaryate . atha vatkara.nam kimartham . svaa;srayam api yathaa syaat . maataa smaryate . pitaa smaryate iti . <V>karmaabhidhaane hi li:ngavacanaanupapatti.h</V> . karmaabhidhaane hi sati li:ngavacanayo.h anupapatti.h syaat . maatu.h sm.rtam . maatro.h sm.rtam . maa.t.r.r.naam sm.rtam iti . maatu.h yat li:ngam vacanam ca tat sm.rta;sabdasya api praapnoti . <V>.sa.s.thiiprasa.nga.h ca</V> . .sa.s.thii ca praapnoti . kuta.h . sm.rta;sabdaat . maatu.h saamaanaadhikara.nyaat .sa.s.thii praapnoti . apara.h aaha : <V>.sa.s.thiiprasa:nga.h ca</V> . .sa.s.thii ca prasa:nktavyaa . kuta.h . maat.r;sabdaat . sm.rta;sabdena bhihitam karma iti k.rtvaa .sa.s.thii na praapnoti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . avivak.site karma.ni .sa.s.thii bhavati . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamaanam ga.msyate . ;se.se iti vartate . ;se.sa.h ca ka.h . karmaadiinaam avivak.saa ;se.sa.h . yadaa karma vivak.sitam bhavati tadaa .sa.s.thii na bhavati . tat yathaa . smaraami aham maataram . smaraami aham pitaram iti .
(2.3.54) P I.465.19 - 22  R II.828	ajvarisantaapyo.h iti vaktavyam . iha api yathaa syaat . cauram santaapayati . v.r.salam santaapayati . atha kimartham bhaavavacanaanaam iti ucyate yaavataa rujaarthaa.h bhaavavacanaa.h eva bhavanti . bhaavakart.rkaat yathaa syaat . iha maa bhuut . nadii kuulaani rujati iti .
(2.3.60) P I.466.2 - 3  R II.828 - 829	kim udaahara.nam . gaam ghnanti . gaam pradiivyanti . gaam sabhaasadbhya.h upaharanti . na etat asti . puurve.na api etat siddham . idam tarhi . gaamasya tadaha.h sabhaayaam diivyeyu.h .
(2.3.61) P I.466.5 - 6  R II.829	<V>havi.sa.h aprasthitasya</V> . havi.sa.h aprasthitasya iti vaktavyam . indraagnibhyaam chaagam havi.h vapaam meda.h prasthitam pre.sya .
(2.3.62) P I.466.10 - 17  R II.830	<V>.sa.s.thyarthe caturthiivacanam</V> . .sa.s.thyarthe caturthii vaktavyaa . yaa kharve.na pibati tasyai kharva.h tisra.h raatrii.h . tasyaa.h iti praapte . ya.h tata.h jaayate sa.h bhi;sasta.h yaam ara.nye tasyai stena.h yaam paraaciim tasyai hriitamukhii apagagalbha.h yaa snaati tasyai apsu maaruka.h yaa abhya:nkte tasyai du;scarmaa yaa pralikhate tasyai khalati.h apamaarii yaa aa:nkte tasyai kaa.na.h yaa data.h dhaavate tasyai ;syaavadan yaa nakhaani nik.rntate tasyai kunakh.r.r yaa k.r.natti tasyai kliiba.h yaa rajjum s.rjati tasyai udbandhuka.h yaa par.nena pibati tasyai unmaaduka.h jaayate . ahalyaayai jaara.h . manaayyai tantu.h . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yogavibhaagaat siddham . caturthii . tata.h arthe bahulam chandasi iti .
(2.3.65) P I.466.19 - 468.4  R II.831 - 836	k.rdgraha.nam kimartham . iha maa bhuut . pacati odanam devadatta.h iti . <V>kart.rkarma.no.h .sa.s.thiividhaane k.rdgraha.naanarthakyam laprati.sedhaat</V> . kart.rkarma.no.h .sa.s.thiividhaane k.rdgraha.nam anarthakam . kim kaara.nam . laprati.sedhaat . prati.sidhyate tatra .sa.sthii laprayoge na iti . tasya karmakartrartham tarhi k.rdgraha.nam kartavyam . k.rta.h ye kart.rkarma.nii tatra yathaa syaat . anyasya ye kart.rkarma.nii tatra maa bhuut iti . na etat asti prayojanam . dhaato.h hi dvaye pratyayaa.h vidhiiyante ti:na.h ca k.rta.h ca . tatra k.rtprayoge i.syate ti:nprayoge prati.sidhyate . na bruuma.h ihaartham tasya karmakartrartham k.rdgraha.nam kartavyam iti . kim tarhi . uttaraartham . avyayaprayoge na iti .sa.s.thyaa.h prati.sedham vak.syati . sa.h k.rta.h avyayasya ye kart.rkarma.nii tatra yathaa syaat . ak.rta.h avyayasya ye kart.rkarma.nii tatra maa bhuut iti . uccai.h ka.taanaam sra.s.taa iti . <V>tasya karmakartrartham iti cet prati.sedhe api tadantakarmakart.rtvaat siddham</V> . k.rta.h ete kart.rkarma.nii na avyayasya . adhikara.nam atra avyayam . idam tarhi prayojanam . ubhayapraaptau karma.ni .sa.s.thyaa.h prati.sedham vak.syati . sa.h k.rta.h ye kart.rkarma.nii tatra yathaa syaat . k.rto.h ye kart.rkarma.nii tatra maa bhuut iti . aa;scaryam idam v.rttam odanasya ca naama paaka.h braahma.naanaam ca praadurbhaava.h iti . atha kriyamaa.ne api k.rdgraha.ne kasmaat eva atra na bhavati . ubhayapraaptau iti na evam vij;naayate ubhayo.h praapti.h ubhayapraapti.h ubhayapraaptau iti . katham tarhi . ubhayo.h praapti.h yasmin k.rti sa.h ayam ubhayapraapti.h k.rt ubhayapraaptau iti . atha vaa k.rta.h ye kart.rkarma.nii tatra yathaa syaat . taddhitasya ye kart.rkarma.nii tatra maa bhuut iti . k.rtapuurvii ka.tam . bhuktapuurvii odanam iti . nanu ca vaakyena eva anena na bhavitavyam . dvitiiyayaa taavat na bhavitavyam . kim kaara.nam . ktena abhihitam karma iti k.rtvaa . inipratyayena ca api na utpattavyam . kim kaara.nam . asaamarthyaat . katham asamaarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . yat taavat ucyate dvitiiyayaa taavat na bhavitavyam . kim kaara.nam . ktena abhihitam karma iti k.rtvaa iti . ya.h asau k.rtaka.tayo.h abhisa.mbandha.h sa.h utpanne pratyaye nivartate . asti ca karote.h ka.tena saamarthyam iti k.rtvaa dvitiiyaa bhavi.syati . yat api ucyate inipratyayena ca api na utpattavyam . kim kaara.nam . asaamarthyaat . katham asamaarthyam . saapek.sam asamartham bhavati iti . na idam ubhayam yugapat bhavati vaakyam ca pratyaya.h ca . yadaa vaakyam na tadaa pratyaya.h . yadaa pratyaya.h saamaanyena tadaa v.rtti.h . tatra ava;sya.m vi;se.saarthinaa vi;se.sa.h anuprayoktavya.h . k.rtapuurvii . kim . ka.tam . bhuktapuurvii . kim . odanam iti . atha vaa idam prayojanam kart.rbhuutapuurvamaatraat api .sa.s.thiiyathaa syaat . bhedikaa devadattasya yaj;nadattasya kaa.s.thaanaam iti .
(2.3.66) P I.468.6 - 12  R II.836	<V>ubhayapraaptau karma.ni .sa.s.thyaa.h prati.sedhe akaadiprayoge aprati.sedha.h</V> . ubhayapraaptau karma.ni .sa.s.thyaa.h prati.sedhe akaadiprayoge prati.sedha.h na bhavati iti vaktavyam . bhedikaa devadattasya kaa.s.thaanaam . cikiir.saa vi.s.numitrasya ka.tasya . apara.h aaha : akaakaarayo.h prayoge prati.sedha.h na iti vaktavyam . ;se.se vibhaa.saa . ;sobhanaa khalu paa.nine.h suutrasya k.rti.h . ;sobhanaa khalu paa.nininaa suutrasya k.rti.h . ;sobhanaa khalu daak.saaya.nasya sa:ngrahasya k.rti.h . ;sobhanaa khalu daak.saaye.na sa:ngrahasya k.rti.h iti .
(2.3.67) P I.468.14 - 23  R II.837 - 838	<V>ktasya ca vartamaane naapu.msake bhaave upasa:nkhyaanam</V> . ktasya ca vartamaane naapu.msake bhaave upasa:nkhyaanam kartavyam : chaattrasya hasitam , na.tasya bhuktam , mayuurasya n.rttam , kokilasya vyaah.rtam iti . <V>;se.savij;naanaat siddham</V> . ;se.salak.sa.naa atra .sa.s.thii bhavi.syati . ;se.sa.h iti ucyate . ka.h ca ;se.sa.h . karmaadiinaam avivak.saa ;se.sa.h . katham puna.h sata.h naama avivak.saa syaat yadaa chaatra.h hasati , na.ta.h bhu:nkte , mayuura.h n.rtyati , kokila.h vyaaharati . sata.h api avivak.saa bhavati . tat yathaa : alomikaa e.dakaa , anudaraa kanyaa iti . asata.h ca vivak.saa bhavati . samudra.h ku.n.dikaa . vindhya.h vardhitakam iti . yadi evam uttaratra caatu.h;sabdyam praapnoti . idam ahe.h s.rptam , iha ahinaa s.rptam , iha ahi.h s.rpta.h , iha ahe.h s.rptam , graamasya paar;sve graamasya madhye iti . i.syate eva caatu.h;sabdyam .
(2.3.69) P I.469.2 - 470.6  R II.838 - 840	<V>laade;se salli.dgraha.nam kikino.h prati.sedhaartham</V> . laade;se salli.dgagraha.nam kartavyam . salli.to.h prayoge na iti vaktavyam . kim prayojanam . kikino.h prati.sedhaartham . kikino.h api prayoge prati.sedha.h yathaa syaat . | papi.h soma.m dadi.h gaa.h . kim puna.h kaara.nam na sidhyati . <V>tayo.h alaade;satvaat</V> . na hi tau laade;sau . atha tau laade;sau syaataam syaat prati.sedha.h . baa.dham syaat . laade;sau tarhi bhavi.syata.h . tat katham . aad.rgamahanajana.h kikinau li.t ca iti li.dvat iti vak.syaami . sa.h tarhi vatinirde;sa.h kartavya.h . na hi antare.na vatim atide;sa.h gamyate . antare.na api vatim atide;sa.h gamyate . tat yathaa . e.sa.h brahmadatta.h . abrahmadattam brahmadatta.h iti aaha . te manyaamahe : brahmadattavat ayam bhavati iti . evam iha api ali.tam li.t iti aaha . li.dvat iti vij;naasyate . ukaaraprayoge na iti vaktavyam . ka.tam cikiir.su.h . odanam bubhuk.su.h . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . ukaara.h api atra nirdi;syate . katham . pra;sli.s.tanirde;sa.h ayam . u uka uuka la uuka loka iti . <V>ukaprati.sedhe kame.h bhaa.saayaam aprati.sedha.h</V> . ukaprati.sedhe kame.h bhaa.saayaam prati.sedha.h na bhavati iti vaktavyam . dasyaa.h kaamuka.h . v.r.salyaa.h kaamuka.h . <V>avyayaprati.sedhe tosunkasuno.h aprati.sedha.h</V> . avyayaprati.sedhe tosunkasuno.h prati.sedha.h na bhavati iti vaktavyam . puraa suuryasya udeto.h aadheya.h . puraa vatsaanaam apaakarto.h . puraa kruurasya vis.rpa.h virap;sin . <V>;saana.m;scaana;s;sat.r.r.r.naam upasa:nkhyaanam</V> . ;saana.m;scaana;s;sat.r.r.r.naam upasa:nkhyaanam kartavyam . somam pavamaana.h . na.dam aaghnaana.h . adhiiyan paaraaya.nam . laprayoge na iti prati.sedha.h na praapnoti . maa bhuut evam . t.rn iti evam bhavi.syati . katham . t.rn iti na idam pratyayagraha.nam . kim tarhi . pratyaahaaragraha.nam . kva sa.mnivi.s.taanaam pratyaahaara.h . la.ta.h ;sat.r iti ata.h prabh.rti aa t.rna.h nakaaraat . yadi pratyaahaaragraha.nam caurasya dvi.san v.r.salasya dvi.san atra api praapnoti . <V>dvi.sa.h ;satu.h vaavacanam</V> . dvi.sa.h ;satu.h vaa iti vaktavyam . tat ca ava;sya.m vaktavyam pratyayagrha.ne sati prati.sedhaartham . tat eva pratyaahaaragraha.ne sati vidhyartham bhavi.syati .
(2.3.70) P I.470.8 - 13  R II.840 - 841	<V>akasya bhavi.syati</V> . akasya bhavi.syati iti vaktavyam . yavaan laavaka.h vrajati . odanam bhojaka.h vrajati . saktuunpaayaka.h vrajati . <V>ina.h aadhamar.nye ca</V> . tata.h ina.h aadhamar.nye ca bhavi.syati ca iti vaktavyam . ;satam daayii . sahasram daayii . graamam gaamii .
(2.3.71) P I.470.15 - 471.6  R II.841 - 842	kart.rgraha.nam kimartham . karma.ni maa bhuut iti . na etat asti prayojanam . bhaavakarma.no.h k.rtyaa.h vidhiiyante .tatra k.rtyai.h abhihitatvaat karma.ni .sa.s.thii na bhavi.syati . ata.h uttaram pa.thati . <V>bhavyaadiinaam karma.na.h anabhidhaanaat k.rtyaanaam kart.rgraha.nam</V> . bhavyaadiinaam karma k.rtyai.h anabhitam . geya.h maa.navaka.h saamnaam . bhavyaadiinam karma.na.h anabhidhaanaat k.rtyaanaam kart.rgraha.nam kriyate . kim ucyate bhavyaadiinaam karma k.rtyai.h anabhitam iti . na iha api anabhihita.m bhavati . aakra.s.tavyaa graa.mam ;saakhaa iti . evam tarhi yogavibhaaga.h kari.syate . k.rtyaanaam . k.rtyaanaam prayoge .sa.s.thii na bhavati iti . kim udaahara.nam . graamam aakra.s.tavyaa ;saakhaa . tata.h kartari vaa iti . iha api tarhi praapnoti . geya.h maa.navaka.h saamnaam iti . ubhayapraaptau iti vartate . nanu ca ubhayapraapti.h e.saa . geya.h maa.navaka.h saamnaam iti ca geyaani maa.navakena saamaani iti ca bhavati . ubhayapraapti.h naama saa bhavati yatra ubhayasya yugapatprasa:nga.h atra ca yadaa karma.ni na tadaa kartari yadaa kartari na tadaa karma.ni iti.
(2.4.1) P I.472.2 - 473.10  R II.843 - 846	kimartham idam ucyate . <V>pratyadhikara.nam vacanotpatte.h sa:nkhyaasaamaanaadhikara.nyaat ca dvigo.h ekavacanavidhaanam</V> . pratyadhikara.nam vacanotpatti.h bhavati . kim idam pratyadhikara.nam iti . adhikara.nam adhikara.nam prati pratyadhikara.nam . sa:nkhyaasaamaanaadhikara.nyaat ca . sa:nkhyayaa bahvarthayaa ca asya saamaanaadhikara.nyam . pratyadhikara.nam vacanotpatte.h sa:nkhyaasaamaanaadhikara.nyaat ca bahu.su bahuvacanam iti bahuvacanam praapnoti . i.syate ca ekavacanam syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti dvigo.h ekavacanavidhaanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . <V>tatra anuprayogasya ekavacanaabhaava.h advigutvaat</V> . tatra anuprayogasya ekavacanam na praapnoti : pa;ncapuulii iyam iti . kim kaara.nam . advigutvaat . dvigo.h ekavacanm iti ucyate . na ca atra anuprayoga.h dvigusa;nj;na.h . <V>siddham tu dvigvarthasya ekavadvacanaat</V> . siddham etat . katham . dvigvartha.h ekavat bhavati iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na idam paa.ribhaa.sikasya vacanasya graha.nam . kim tarhi . anvarthagraha.nam . ucyate vacanam . ekasya arthasya vacanam ekavacanam . <V>eka;se.saprati.sedha.h ca</V> . eka;se.sasya ca prati.sedha.h vaktavya.h . pa;ncapuulii ca pa;ncapuulii ca pa;ncapuulii ca pa;ncapuulya.h . <V>na vaa anyasya anekatvaat</V> . na vaa vaktavya.h . kim kaara.nam . anyasya anekatvaat . na etat dvigo.h anekatvam . kasya tarhi . dvigvarthasamudaayasya . <V>samaahaaragraha.nam ca taddhitaarthaprati.sedhaartham</V> . samaahaaragraha.nam ca kartavyam . kim prayojanam . taddhitaarthaprati.sedhaartham . taddhitaarthe ya.h dvigu.h tasya maa bhuut iti . pa;ncakapaalau pa;ncakapaalaa.h iti . kim puna.h ayam pa;ncakapaala;sabda.h pratyekam parisamaapyate aahosvit samudaaye vartate . kim ca ata.h . yadi pratyekam parisamaapyate purastaat eva coditam parih.rtam ca . atha samudaaye vartate . <V>na vaa samaahaaraikatvaat</V> . na vaa etat samaahaaraikatvaat api sidhyati . evam tarhi pratyekam parisamaapyate . purastaat eva coditam parih.rtam ca . apara.h aaha : na vaa samaahaaraikatvaat . na vaa yogaarambhe.na eva artha.h . kim kaara.nam . samaahaaraikatvaat . eka.h ayam samaahaara.h naama . tasya ekatvaat ekavacanam bhavi.syati .
(2.4.2) P I.473.12 - 19  R II.846 - 847	<V>praa.nituuryasenaa:ngaanaam tatpuurvapadottarapadagraha.nam</V> . praa.nituuryasenaa:ngaanaam tatpuurvapadottarapadagraha.nam kartavyam . praa.nya:ngaanaam praa.nya:nai.h iti vaktavyam . tuuryaa:ngaa.naa.m tuuryaa:ngai.h . senaa:ngaanaam senaa:ngai.h iti . kim prayojanam . vyatikara.h maa bhuut iti . tat tarhi vaktavyam . <V>yogavibhaagaat siddham</V> . yogavibhaaga.h kari.syate . dvandva.h ca praa.nya:ngaanaam . tata.h tuuryaa:ngaa.naam . tata.h senaa:ngaanaam iti . sa.h tarhi yogavibhaaga.h kartavya.h . na kartavya.h . pratyekam a:nga;sabda.h parisamaapyate .
(2.4.3) P I.473.21 - 474.5  R II.847	iha kasmaat na bhavati . nandantu ka.thakaalaapaa.h . vardhantaam ka.thakauthumaa.h . <V>sthe.no.h</V> . sthe.no.h iti vaktavyam . evam api ti.s.thantu ka.thakaalaapaa.h iti atra api praapnoti . <V>adyatanyaam ca</V> . adyatanyaam ca iti vaktavyam . udagaat ka.thakaapaalam . pratya.s.thaat ka.thakauthumam . udagaat maudapaippalaadam .
(2.4.7) P I.474.7 - 11  R II.848	<V>graamaprati.sedhe nagaraprati.sedha.h</V> . agraamaa.h iti atra anagaraa.naam iti vaktavyam . iha maa bhuut . mathuraapaa.taliputram iti . <V>ubhayata.h ca graamaa.naam</V> . ubhayata.h ca graamaa.naam prati.sedha.h vaktavya.h . iha maa bhuut . ;sauryam ca ketavataa ca ;sauryaketavate . jaambavam ca ;saalukinii ca jaambava;saalukinyau . 
(2.4.8) P I.474.13 - 17  R II.848	k.sudrjantava.h iti ucyate . ke puna.h k.sudrajantava.h . k.sottavyaa.h jantava.h . yadi evam yuukaalik.sam kii.tapipiilikam iti na sidhyati . evam tarhi anathikaa.h k.sudrajantava.h . atha vaa ye.saam na ;so.nitam te k.sudrajantava.h . atha vaa ye.saam aa sahasraat a;njali.h na puuryate te k.sudrajantava.h . atha vaa ye.saam gocarmamaatram na patita.h bhavati te k.sudrajantava.h . atha va nakulaparyantaa.h k.sudrajantava.h .
(2.4.9) P I.474.19 - 21  R II.849	kimartha.h cakaara.h . evakaaraartha.h cakaara.h . ye.saam virodha.h ;saa;svatika.h te.saam dvandve ekavacanam yathaa syaat . anyat yat praapnoti tat maa bhuut iti . kim ca anyat praapnoti . pa;su;sakunidvandve virodhinaam puurvaviprati.siddham iti uktam sa.h puurvaviprati.sedha.h na vaktavya.h bhavati .
(2.4.10) P I.475.2 - 10  R II.849 - 850	aniravasitaanaam iti ucyate . kuta.h aniravasitaanaam . aaryaavartaat aniravasitaanaam . ka.h puna.h aaryaavarta.h . praag aadar;saat pratyak kaalakavanaat dak.si.nena himavantam uttare.na paariyaatram . yadi evam ki.skindhagandikam ;sakayavanam ;sauryakrau;ncam iti na sidhyati . evam tarhi aaryanivaasaat aniravasitaanaam . ka.h puna.h aaryanivaasa.h . graama.h gho.sa.h nagaram sa.mvaaha.h iti . evam api ye ete mahaanta.h sa.mstyaayaa.h te.su abhyantaraa.h ca.n.daalaa.h m.rtapaa.h ca vasanti tatra ca.n.daalam.rtapaa.h iti na sidhyati . evam tarhi yaaj;naat karma.na.h aniravasitaanaam . evam api tak.saayaskaaram rajakatantuvaayam iti na sidhyati . evam tarhi paatraat aniravasitaanaam . yai.h bhukte paatram sa.mskaare.na ;sudhyati te aniravasitaa.h . yai.h bhukte sa.mskaare.na api na ;sudhyati te niravasitaa.h .
(2.4.11) P I.475.12 - 14  R II.851	g<V>avaa;svaprabh.rti.su yathoccaaritam dvandvav.rttam</V> . avaa;svaprabh.rti.su yathoccaaritam dvandvav.rttam dra.s.tavyam . gavaa;svam gavaavikam gavai.dakam .
(2.4.12) P I.475.17 - 477.5  R II.851 - 855	<V>bahuprak.rti.h phalasenaavanaspatim.rga;sakuntk.sudrajantudhaanyat.r.naanaam</V> . phalasenaavanaspatim.rga;sakuntk.sudrajantudhaanyat.r.naanaam dvandva.h vibhaa.saa ekavat bhavati bahuprak.rti.h iti vaktavyam . phala . badaraamalkam badaraamalakani . senaa . hastya;svam hastya;svaa.h . vanaspati . plak.sanyagrodham plak.sanyarodhaa.h . m.rga . rurup.r.satam rurup.r.sataa.h . ;sakunta . ha.msacakravaakam ha.msacakravaakaa.h . k.sudrajantu . yuukaalik.sam yuukaalik.saa.h . dhaanya . vriihiyavam vriihiyavaa.h maa.satilam maa.satilaa.h . t.r.na . ku;sakaasam ku;sakaa;saa.h ;sara;siiryam ;sara;siiryaa.h . kim prayojanam . bahuprak.rti.h eva yathaa syaat . kva maa bhuut . badaraamalake ti.s.thata.h . kim puna.h anena yaa praapti.h saa niyamyate aahosvit avi;se.se.na . kim ca ata.h . yadi anena yaa praapti.h saa niyamyate plak.sanyagrodhau jaati.h apraa.ninaam iti nitya.h dvandvaikavadbhaava.h praapnoti . atha avi;se.se.na na do.sa.h bhavati . yathaa na do.sa.h tathaau astu . <V>pa;su;sakunidvandve virodhinaam puurvaviprati.siddham</V> . pa;su;sakunidvandve ye.saam ca virodha.h ;saa;svatika.h iti etat bhavati puurvaviprati.sedhena . pa;su;sakunidvandvasya avakaa;sa.h mahaajorabhram mahaajorabhraa.h ha.msacakravaakam ha.msacakravaakaa.h . ye.saam ca virodha.h iti asya avakaa;sa.h ;srama.nabraahma.nam . iha ubhayam praapnoti . kaakoluukam ;sva;s.rgaalam iti . ye.saam ca virodha.h iti etat bhavati puurvaviprati.sedhena . sa.h tarhi puurvaviprati.sedha.h vaktavya.h . na vaktavya.h . uktam tatra cakaarakara.nasya prayojanam ye.saam ca virodha.h ;saa;svatika.h te.saam dvandve ekavacanam yathaa syaat . anyat yat praapnoti tat maa bhuut iti . <V>a;svava.davayo.h puurvali:ngatvaat pa;sudvandvanapu.msakam</V> . a;svava.davayo.h puurvali:ngatvaat pa;sudvandvanapu.msakam bhavati puurvaviprati.sedhena . a;svava.davayo.h puurvali:ngatvasya avakaa;sa.h . vibhaa.saa pa;sudvandvanapu.msakam . yadaa na pa;sudvandvanapu.msakam sa.h avakaa;sa.h . a;svava.davau . pa;sudvandvanapu.msakasya avakaa;sa.h anye pa;sudvandvaa.h . mahaajorabhram mahaajorabhraa.h . pa;sudvandvanapu.msakaprasa:nge ubhayam praapnoti . a;svava.davam . pa;sudvandvanapu.msakam bhavati puurvaviprati.sedhena . sa.h tarhi puurvaviprati.sedha.h vaktavya.h . na vaktavya.h . <V>pratipadavidhaanaat siddham</V> . pratipadam atra napu.msakam vidhiiyate . a;svava.davapuurvaapara iti . <V>ekavacanam anarthakam samaahaaraikatvaat</V> . ekavadbhaava.h anarthaka.h . kim kaara.nam . samaahaaraikatvaat . eka.h ayam artha.h samaahaara.h naama . tasya ekatvaat ekavacanam bhavi.syati . idam tarhi prayojanam . etat j;naasyaami . iha nitya.h vidhi.h iha vibhaa.saa iti . na etat asti prayojanam . aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati sarva.h dvandva.h vibhaa.saa ekavat bhavati iti yat ayam ti.syapunarvasvo.h nak.satradvandve bahuvacanasya dvivacanam nityam iti aaha . idam tarhi prayojanam . sa.h napu.msakam iti vak.syaami iti . etat api na asti prayojanam . li:ngam a;si.syam lokaa;srayatvaat li:ngasya . na tarhi idaaniim idam vaktavyam . vaktavyam ca . kim prayojanam . puurvatra nityaartham uttaratra vyabhicaaraartham vibhaa.saa v.rk.sam.rga iti .
(2.4.16) P I.477.7 - 11  R II.855 - 856	kim udaahara.nam . upada;sam paa.nipaadam upada;saa.h paa.nipaadaa.h . na etat asti prayojanam . ayam dvandvaikavadbhaava.h aarabhyate . tatra ka.h prasa:nga.h yat anuprayogasya syaat . evam tarhi avyayasya sa:nkhayaa avyayiibhaava.h api aarabhyate bahuvriihi.h api . tat yadaa taavat ekavacanam tadaa avyayiibhaava.h anuprayujyate ekaarthasya ekaartha.h iti . yadaa bahuvacanam tadaa bahuvriihi.h anuprayujyate bahvarthasya bahvartha.h iti .
(2.4.19) P I.477.13 - 478.3  R II.856 - 857	kimartham idam ucyate . sa;nj;naayaam kantho;siinare.su iti vak.syati . tat atatpuru.sasya na;nsamaasasya karmadhaarayasya vaa maa bhuut iti . na etat asti prayojanam . na hi sa;nj;naayaam kanthaanta.h u;siinare.su atatpuru.sa.h na;nsamaasa.h karmadhaaraya.h vaa asti . uttaraartham tarhi . upaj;nopakramam tadaadyaacikhyaasaayaam iti vak.syati . tat atatpuru.sasya na;nsamaasasya karmadhaarayasya vaa maa bhuut iti . etat api na asti prayojanam . na hi tadaadyaacikhyaasaayaam upaj;nopakramaanta.h atatpuru.sa.h na;nsamaasa.h karmadhaaraya.h vaa asti . uttaraartham eva tarhi . chaayaa baahulye iti vak.syati . tat atatpuru.sasya na;nsamaasasya karmadhaarayasya vaa maa bhuut iti . etat api na asti prayojanam . na hi chaayaanta.h baahulye atatpuru.sa.h na;nsamaasa.h karmadhaaraya.h vaa asti . uttaraartham eva tarhi . sabhaa raajaamanu.syapuurvaa a;saalaa ca iti vak.syati . tat atatpuru.sasya na;nsamaasasya karmadhaarayasya vaa maa bhuut iti . etat api na asti prayojanam . na hi sabhaanta.h a;saalaayaam atatpuru.sa.h na;nsamaasa.h karmadhaaraya.h vaa asti . idam tarhi . vibhaa.saa senaasuraa iti vak.syati . tat atatpuru.sasya na;nsamaasasya karmadhaarayasya vaa maa bhuut iti . d.r.dhasena.h raajaa . ana;n iti kimartham . asenaa . akarmadhaaraya.h iti kimartham . paramsenaa uttamasenaa .
(2.4.26) P I.478.5 - 479  R II.857 - 862	kimartham idam ucyate . dvandva.h ayam ubhayapadaarthapradhaana.h . tatra kadaa cit puurvapadasya yat li:ngam tat samaasasya api syaat kadaa cit uttarapadasya . i.syate ca parasya yat li:ngam tat samaasasya syaat iti . tat ca antare.na yatnam na sidhyati iti paravat li:ngam dvandvatatpuru.sayo.h iti . evamartham idam ucyate . tatpuru.sa.h ca ka.h prayojayati . ya.h puurvapadaarthapradhaana.h ekade;sisamaasa.h ardhapippalii iti . ya.h hi uttarapadaarthapradhaana.h daivak.rtam tasya paravat li:ngam . <V>paravat li:ngam dvandvatatpuru.sayo.h iti cet praaptaapannaalampuurvagatisamaase.su prati.sedha.h</V> . paravat li:ngam dvandvatatpuru.sayo.h iti cet praaptaapannaalampuurvagatisamaase.su prati.sedha.h vaktavya.h . praapta.h jiivikaam praptajiivika.h aapanna.h jiivikaam apannajiivika.h . alampuurva.h . alam jiivikaayaa.h alamjiivika.h . gatisamaasa . ni.skau;saambi.h nirvaaraa.nasi.h . <V>puurvapadasya ca</V> . puurvapadasya ca prati.sedha.h vaktavya.h . mayuuriikukku.tau . yadi puna.h yathaajaatiiyakam parasya li:ngam tathaajaatiiyakam samaasaat anyat atidi;syeta . <V>samaasaat anyat li:ngam iti cet a;svava.davayo.h .taablugvacanam</V> . samaasaat anyat li:ngam iti cet a;svava.davayo.h .taapa.h luk vaktavya.h . a;svava.davau . <V>nipaatanaat siddham</V> . nipaatanaat siddham etat . kim nipaatanam . aa;svava.davapuurvaapara iti . <V>upasarjanahrasvatvam vaa</V> . atha vaa upasarjanasya iti hrasvatvam bhavi.syati . iha api tarhi praapnoti . kukku.tamayuuryau . astu . <V>paravat li:ngam iti ;sabda;sabdaarthau</V> . paravat li:ngam iti ;sabda;sabdaarthau atidi;syete . tatra aupade;sikasya hrasvatvam aatide;sikasya ;srava.nam bhavi.syati . idam tarhi . dattaa ca kaarii.sagandhyaa ca dattaakaarii.sagandhye dattaa ca gaargyaaya.nii dattaagaargyaaya.nyau . dvau .sya:nau dvau .sphau ca praapnuta.h . staam .puumvadbhaavena ekasya niv.rtti.h bhavi.syati . idam tarhi . dattaa ca yuvati.h ca dattaayuvatii . dvau ti;sabdau praapnuta.h . tasmaat na etat ;sakyam vaktum ;sabda;sabdaarthau atidi;syete iti . nanu ca uktam samaasaat anyat li:ngam iti cet a;svava.davayo.h .taablugvacanam iti . parih.rtam etat : nipaatanaat siddham iti . atha vaa na evam vij;naayate parasya eva paravat iti . katham tarhi . parasya iva paravat iti . yathaajaatiiyakam parasya li:ngam tathaajaatiiyakam samaasasya atidi;syate . atha puurvapadasya na prati.sidhyate praaptaadi.su katham . <V>praaptaadi.su ca ekade;sigraha.naat siddham</V> . dvandvaikade;sino.h iti vak.syaami . tat ekade;sigraha.nam kartavyam . na kartavyam . ekade;sisamaasa.h na aarapsyate . katham ardhapippalii iti . samaanaadhikara.nasamaasa.h bhavi.syati . ardham ca saa pippalii ca ardhapippalii iti . na sidhyati . paratvaat .sa.s.thiisamaasa.h praapnoti . adya puna.h ayam ekade;sisamaasa.h aarabhyamaa.na.h .sa.s.thiisamaasam baadhate . i.syate ca .sa.s.thiisamaasa.h api . tat yathaa . apuupaardham mayaa bhak.sitam . graamaardham mayaa labdham iti . evam pippalyardham iti bhavitavyam . katham ardhapippalii iti . samaanaadhikara.na.h bhavi.syati .
(2.4.29) P I.479.19 - 21  R II.862	<V>anuvaakaadaya.h pu.msi</V> . anuvaakaadaya.h pu.msi bhaa.syante iti vaktavyam . anuvaaka.h ;samyuvaaka.h suuktavaaka.h .
(2.4.30) P I.479.22 - 480.12  R II.8663 - 864	pu.nyasudinaabhyaam ahna.h napu.msakatvam vaktavyam . pu.nyaaham sudinaaham . <V>patha.h sa:nkhyaavyayaade.h</V> . patha.h sa:nkhyaavyayaade.h iti vaktavyam . dvipatham tripatham catu.spatham utpatham vipatham . <V>dvigu.h ca</V> . dvigu.h ca samaasa.h napu.msakali:nga.h bhavati iti vaktavyam . pa;ncagavam da;sagavam . akaaraantottarapada.h dvigu.h striyaam bhaa.syate iti vaktavyam . pa;ncapuulii da;sapuulii . <V>vaa aabanta.h</V> . vaa aabanta.h striyaam bhaa.syate iti vaktavyam . pa;ncakha.tvam pa;ncakha.tvii da;sakha.tvam da;sakha.tvii . ana.h nalopa.h ca vaa ca striyaam bhaa.syate iti vaktavyam . pa;ncatak.sam pa;ncatak.sii da;satak.sam da;satak.sii . paatraadibhya.h prati.sedha.h vaktavya.h . dvipaatram pa;ncapaatram .
(2.4.31) P I.480.14 - 16  R II.864	ardharcaadaya.h iti vaktavyam . ardharcam ardharca.h kaar.saapa.nam kaar.saapa.na.h gomayam gomaya.h saaram saara.h . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahuvacananirde;saat aadyartha.h gamyate .
(2.4.32.1) P I.480.18 - 481.4  R II.865	<V>anvaade;se samaanaadhikara.nagraha.nam</V> . anvaade;se samaanaadhikara.nagraha.nam kartavyam . kim prayojanam . <V>devadattam bhojaya imam ca iti aprasa:ngaartham</V> . iha maa bhuut . devadattam bhojaya imam ca yaj;na dattam bhojaya iti . <V>anvaade;sa.h ca kathitaanukathanamaatram</V> . anvaade;sa.h ca kathitaanukathanamaatram dra.s.tavyam . tat dve.syam vijaaniiyaat : idamaa kathitam idamaa yadaa anukathyate iti . tat aacaarya.h suh.rt bhuutvaa aaca.s.te : anvaade;sa.h ca kathitaanukathanamaatram dra.s.tavyam iti .
(2.4.32.2) P I.481.5 - 26  R II.866 - 867	atha kimartham a;saade;sa.h kriyate na t.rtiiyaadi.su iti eva ucyeta . tatra .taayaam osi ca enena bhavitavyam . anyaa.h sarvaa.h halaadaya.h vibhaktaya.h . tatra idruupalope k.rte kevalam idama.h anudaattatvam vaktavyam . ata.h uttaram pa.thati . aade;savacanam saakackaartham . aade;savacanam saakackaartham kriyate . saakackasya api aade;sa.h yathaa syaat . imakaabhyaam chaatraabhyaam raatri.h adhiitaa atho aabhyaam api adhiitam . atha kimartham ;sitkara.nam . <V>;sitkara.nam sarvaade;saartham</V> . ;sitkara.nam kriyate sarvaade;saartham . ;sit sarvasya iti sarvaade;sa.h yathaa syaat : imakaabhyaam chaatraabhyaam raatri.h adhiitaa atho* aabhyaam api adhiitam iti . akriyamaa.ne hi ;sitkara.ne ala.h antyasya vidhaya.h bhavanti iti antyasya prasajyeta . <V>na vaa antyasya vikaaravacanaanarthakyaat</V> . na vaa kartavyam . kim kaara.nam . antyasya vikaaravacanaanarthakyaat . akaarasya akaaravacane prayojanam na asti iti k.rtvaa antare.na api ;sakaaram sarvaade;sa.h bhavi.syati . <V>arthavat tu aade;saprati.sedhaa.rtham</V> . arthavat tu asya akaaravacanam . ka.h artha.h . aade;saprati.sedhaa.rtham . ye anye akaarasya aade;saa.h praapnuvanti tadbaadhanaartham . tat yathaa . ma.h raaji sama.h kvau iti : makaarasya makaaravacane prayojanam na asti iti k.rtvaa anusvaaraadaya.h baadhyante . <V>tasmaat ;sitkara.nam</V> . tasmaat ;sakaara.h kartavya.h . na kartavya.h . pra;sli.s.tanirde;sa.h ayam . a* a iti . anekaal;sit sarvasya iti sarvaade;sa.h bhavi.syati . atha vaa vicitraa.h taddhitav.rttaya.h . na anvaade;se akac utpatsyate .
(2.4.33) P I.482.2 - 8  R II.867 - 868	kimartham trataso.h anudaattatvam ucyate . udaattau maa bhuutaam iti . na etat asti prayojanam . litsvare k.rte nighaate etada.h anudaattatvena siddham . idam iha sampradhaaryam . anudaattatvam kriyataam litsvara.h iti . kim atra kartavyam . paratvaat litsvara.h . nityatvaat anudaattatvam . k.rte api litsvare praaptnoti ak.rte api . tatra nityatvaat anudaattatve k.rte liti puurva.h udaattabhaavii na asti iti k.rtvaa yathaapraapta.h pratyayasvara.h prasajyeta . tat yathaa go.spadapram v.r.s.ta.h deva.h iti uulope k.rte puurva.h udaattabhaavii na asti iti k.rtvaa yathaapraapta.h pratyayasvara.h bhavati . tasmaat trataso.h anudaattatvam vaktavyam .
(2.4.34) P I.482.10 - 24  R II.868 - 869	kasya ayam ena.h vidhiiyate . etada.h praapnoti . idama.h api tu i.syate . tat idama.h graha.nam kartavyam . na kartavyam . prak.rtam anuvartate . kva prak.rtam . idama.h anvaade;se a;s anudaatta.h t.rtiiyaadau iti . yadi tat anuvartate etada.h trataso.h tratasau ca anudaattau iti idama.h ca iti idama.h api praapnoti . na e.sa.h do.sa.h . sambandham anuvarti.syate . idama.h anvaade;se a;s anudaatta.h t.rtiiyaadau . etada.h trataso.h tratasau ca anudaattau idama.h anvaade;se a;s anudaatta.h t.rtiiyaadau a;s bhavati . tata.h dvitiiyaa.taussu ena.h idama.h etada.h ca . t.rtiiyaadau iti niv.rttam . atha vaa ma.n.duukagataya.h adhikaaraa.h . tat yathaa ma.n.duukaa.h utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikaaraa.h . atha vaa ekayoga.h kari.syate . idama.h anvaade;se a;s anudaatta.h t.rtiiyaadau iti etada.h trataso.h tratasau ca anudaattau . tata.h dvitiiyaa.taussu ena.h idama.h etada.h ca . atha vaa ubhayam niv.rttam . tat apek.si.syaamahe . <V>enat iti napu.msakaikavacane</V> . enat iti napu.msakaikavacanekartavyam . ku.n.dam aanaya prak.saalaya enat parivartaya enat . yadi enat kriyate ena.h na kartavya.h . kaa ruupasiddhi.h : atho enam atho ene atho enaan iti .tyadaadyatvena siddham . yadi evam ena;sritaka.h na sidhyati . enacchritaka.h iti paapnoti . yathaalak.sa.nam aprayukte .
(2.4.35) P I.463.2 - 484.21  R II.870 - 872	<V>jagdhyaadi.su aardhadhaatukaa;srayatvaat sati tasmin vidhaanam</V> . jagdhyaadi.su aardhadhaatukaa;srayatvaat sati tasmin aardhadhaatuke jagdhyaadibhi.h bhavitavyam . kim ata.h yat sati bhavitavyam . <V>tatra utsargalak.sa.naprati.sedha.h</V> . tatra utsargalak.sa.nam kaaryam praapnoti . tasya prati.sedha.h vaktavya.h . bhavyam praveyam aakhyeyam . .nyati avasthite ani.s.te pratyaye aade;sa.h syaat . .nyata.h ;srava.nam prasajyeta . na e.sa.h do.sa.h . saamaanyaa;srayatvaat vi;se.sasya anaa;sraya.h . saamaanyena hi aa;sriiyamaa.ne vi;se.sa.h na aa;srita.h bhavati . tatra aardhadhaatukasaamaanye jagdhyaadi.su k.rte.su ya.h yata.h pratyaya.h praapnoti sa.h tata.h bhavi.syati . <V>saamaanyaa;srayatvaat vi;se.sasya anaa;sraya.h iti cet uvar.naakaaraantebhya.h .nyadvidhiprasa:nga.h</V> . saamaanyaa;srayatvaat vi;se.sasya anaa;sraya.h iti cet uvar.naakaaraantebhya.h .nyat praapnoti . lavyam pavyam iti . aardhadhaatukasaamaanye gu.ne k.rti yi pratyayasaamaanya ca vaantaade;se halantaat iti .nyat praapnoti . iha ca ditsyam dhitsyam aardhadhaatukasaamaanye akaaralope k.rte halantaat iti .nyat praapnoti . <V>paurvaaparyaabhaat ca saamaanyena anupapatti.h</V> . paurvaaparyaabhaat ca saamaanyena jagdhyaadiinaam anupapatti.h . na hi saamaanyena paurvaaparyam asti . <V>siddham tu saarvadhaatuke prati.sedhaat</V> . siddham etat . katham . avi;se.se.na jagdhyaadiin uktvaa saarvadhaatuke na iti prati.sedham vak.syaami . sidhyati . suutram tarhi bhidyate . yathaanyaasam eva astu . nanu ca uktam jagdhyaadi.su aardhadhaatukaa;srayatvaat sati tasmin vidhaanam iti . parih.rtam etat saamaanyaa;srayatvaat vi;se.sasya anaa;sraya.h iti . nanu ca uktam saamaanyaa;srayatvaat vi;se.sasya anaa;sraya.h iti cet uvar.naakaaraantebhya.h .nyadvidhiprasa:nga.h iti . na e.sa.h do.sa.h . vak.syati tatra ajgraha.nasya prayojanam ajantabhuutapuurvamaatraat api yathaa syaat iti . yat api ucyate paurvaaparyaabhaat ca saamaanyena anupapatti.h iti . arthasiddhi.h eva e.saa yat saamaanyena paurvaaparyam na asti . asati paurvaaparye vi.sayasaptamii vij;naasyate . aardhadhaatukavi.saye iti . atha vaa aardhadhaatukaasu iti vak.syaami . kaasu aardhadhaatukaasu . ukti.su yukti.su ruu.dhi.su pratiiti.su ;sruti.su sa;nj;naasu . 
(2.4.36) P I.484.11 - 21  R II.873	lyabgraha.nam kimartham na ti kiti iti eva siddham . lyapi k.rte na praapnoti . idam iha sampradhaaryam . lyap kriyataam aade;sa.h iti . kim atra kartavyam . paratvaat lyap . antara:nga.h aade;sa.h . evam tarhi siddhe sati yat lyabgraha.nam karoti tat j;naapayati aacaarya.h antara:ngaan api vidhiin bahira:nga.h lyap baadhate iti . kim etasya j;naapane prayojanam . lyabade;se upade;sivadvacanam anaadi.s.taartham bahira:ngalak.sa.natvaat iti vak.syati . tat na vaktavyam bhavati . <V>jagdhi.h vidhi.h lyapi yat tat akasmaat siddham asti kiti iti vidhaanaat . hiprabh.rtiin tu sadaa bahira:nga.h lyap bharati iti k.rtam tat u viddhi</V> . e.sa.h eva artha.h <V>jagdhau siddhe antara:ngatvaat ti kiti iti lyap ucyate . j;naapayati antara:ngaa.naam lyapaa bhavati baadhanam</V> .
(2.4.37) P I.484.23 - 24  R II.874	<V>ghas.lbhaave aci upasa:nkhyaanam</V> . ghas.lbhaave aci upasa:nkhyaanam kartavyam . praatti iti praghasa.h .
(2.4.42 - 43) P I.485.2 - 5 R II.874	kimayam vadhi.h vya;njanta.h aahosvit adanta.h . kim ca ata.h . yadi vya;njanaanta.h <V>vadhau vya;njanaante uktam</V> . kim uktam . vadhyaade;se v.rddhitatvaprati.sedha.h i.dvidhi.h ca iti . atha adanta.h na do.sa.h bhavati . yathaa na do.sa.h tathaa astu .
(2.4.45) P I.485.7 - 9  R II.874	<V>i.nvat ika.h</V> . i.nvat ika.h iti vaktavyam . iha api yathaa syaat . adhyagaat adhyagaataam .
(2.4.46) P I.484.11  R II.875	i.nvat ika.h iti eva . adhigamayati adhigamayata.h aghigamayanti .
(2.4.47) P I.484.13  R II.875	i.nvat ika.h iti eva . aghijigami.sati adhijigami;sata.h adhijigami.santi .
(2.4.49) P I.485.15 - 486.21  R II.875 - 877	:nitkara.nam kimartham . <V>gaa:ni anubandhakara.nam vi;se.sa.naa.rtham</V> . gaa:ni anubandhakara.nam kriyate vi;se.sa.naa.rtham . kva vi;se.sa.naarthena artha.h . gaa:nku.taadibhya.h a;n.nit :nit iti . gaaku.taadibhya.h a;n.nit :nit iti iyati ucyamaane i.naade;sasya api prasajyeta . <V>j;naapakam vaa saanubandhakasya aade;savacane itkaaryaabhaavasya</V> . atha vaa etat j;naapayati aacaarya.h saanubandhakasya aade;se itkaaryam na bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . <V>prayojanam cak.si:na.h khyaa;n</V> . :nita.h iti aatmanepadam na bhavati . <V>la.ta.h ;sat.r;saanacau</V> . la.ta.h ;sat.r;saanacau prayojanam . pacamaana.h yajamaana.h iti . .tita.h iti etvam na bhavati . <V>yuvo.h anaakau</V> . yuvo.h anaakau ca prayojanam . nandana.h kaaraka.h nandanaa kaarikaa iti . ugillak.sa.nau :niibnumau na bhavata.h . <V>me.h ca ananubandhakasya amvacanam</V> . me.h ca ananubandhakasya amvaktavya.h . acinavam akaravam asunavam . atyalpam idam ucyate . tiptibmipaam iti vaktavyam . iha api yathaa syaat : veda vettha . asya j;naapakasya santi do.saa.h santi prayojanaani . do.saa.h samaa.h bhuuyaa.msa.h vaa . tasmaat na artha.h anena j;naapakena . katham yaani prayojanaani . na etaani santi . iha taavat . cak.si:na.h khyaa;n iti . ;nitkara.nasaamarthyaat vibhaa.saa aatmanepadam bhavi.syati . la.ta.h ;sat.r;saanacau iti . vak.syati etat . prak.rtaanaam aatmanepadaanaam etvam bhavati iti . yuvo.h anaakau iti . vak.syati etat . siddham tu yuvo.h ananunaasikatvaat iti .
(2.4.54.1) P I.486.23 - 487.18  R II.877 - 879	kim ayam ka;saadi.h aaho;svit khayaadi.h . <V>cak.si:na.h k;saa;nkhyaa;nau</V> . caki:na.h khyaa;n ka;saadi.h khayaadi.h ca . <V>kha;saadi.h vaa</V> . atha vaa kha;saadi.h bhavi.syati . kena idaaniim ka;saadi.h bhavi.syati . cartvena . atha khayaadi.h katham . <V>asiddhe ;sasya yavacanam vibhaa.saa</V> . asiddhe ;sasya vibhaa.saa yatvam vaktavyam . kim prayojanam . <V>prayojanam sauprakhye vu;nvidhi.h</V> . sauprakhya.h iti yopadhalak.sa.na.h vu;nvidhi.h na bhavati . sauprakhyiiya.h . v.rddhaat cha.h bhavati . <V>ni.s.thaanatvam aakhyaate</V> . aakhyaata.h iti ni.s.thaanatvam na bhavati . <V>ruvidhi.h pu:nkhyaane</V> . pu:nkhyaanam iti ruvidhi.h na bhavati . <V>.natvam paryaakhyaate</V> . paryaakhyaanam iti .natvam na bhavati . <V>sasthaanatvam nama.h khyaatre</V> . nama.h khyaatre iti sasthaanatvam na bhavati.
(2.4.54.2) P I.487.19 - 488.6  R II.879	<V>varjane prati.sedha.h</V> . varjane prati.sedha.h vaktavya.h . avasa;ncak.syaa.h parisa;ncak.syaa.h . asanayo.h ca . asanayo.h ca prati.sedha.h vaktavya.h . n.rcak.saa.h rak.sa.h . vicak.sa.na.h iti . <V>bahulam ta.ni</V> . bahulam ta.ni iti vaktavyam . kim idam ta.ni iti . sa;nj;naachandaso.h graha.nam . kim prayojanam . <V>annavadhakagaatravicak.sa.naajiraadyartham</V> . anna . annam . vadhaka . vadhakam . gaatra . gaatram pa;sya . vicak.sa.na . vicak.sa.na.h . ajira . ajire ti.s.thati .
(2.4.56) P I.488.8 -24  R II.880 - 881	<V>gha;napo.h prati.sedhe kyapa.h upasa:nkhyaanam</V> . gha;napo.h prati.sedhe kyapa.h upasa:nkhyaanam kartavyam . iha api yathaa syaat . samajanam samajyaa iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . api iti eva bhavi.syati . katham . api iti na idam pratyayagraha.nam . kim tarhi . pratyaahaaragraha.nam . kva sannivi.s.taanaam pratyaahaara.h . apa.h akaataat prabh.rti aa kyapa.h pakaaraat . yadi pratyaahaaragraha.nam sa.mviiti.h na sidhyati . evam tarhi na artha.h uapsa:nkhyaanena na api gha;nnapo.h prati.sedhena . idam asti . cak.si:na.h khyaa;n vaa li.ti iti . tata.h vak.syaami . aje.h vii bhavati vaa vyavasthitavibhaa.saa ca iti . tena iha ca bhavi.syati : pravetaa pravetum praviita.h ratha.h , sa.mviiti.h iti . iha ca na bhavi.syati : samaaja.h , udaaja.h , samaja.h , udaja.h , samajanam udajanam , samajyaa iti . tatra ayam api artha.h . idam api siddham bhavati : praajitaa iti . kim ca bho.h i.syate etat ruupam . baa.dham i.syate . evam hi ka.h cit vaiyaakara.na.h aaha . ka.h asya rathasya pravetaa iti . suuta.h aaha . aayu.sman aham praajitaa iti . vaiyaakara.na.h aaha . apa;sabda.h iti . suuta.h aaha . praapitj;na.h devaanaam priya.h na tu i.s.taj;na.h . i.syate etat ruupam iti . vaiyaakara.na.h aaha . aaho khalu anena durutena baadhyaamahe iti . suuta.h aaha . na khalu ve;na.h suuta.h . suvate.h eva suuta.h . yadi suvate.h kutsaa prayoktavyaa . du.hsuutena iti vaktavyam . na tarhi idaaniim idam vaa yau iti vaktavyam . vaktavyam ca . kim prayojanam . na iyam vibhaa.saa . kim tarhi . aade;sa.h ayam vidhiiyate . vaa iti ayam aade;sa.h bhavati aje.h yau parata.h . vaayu.h iti .
(2.4.58) P I.489.2 - 9  R II.881 - 882	<V>a.ni;no.h luki tadraajaat yuvapratyayasya upasa:nkhyaanam</V> . a.ni;no.h luki tadraajaat yuvapratyayasya upasa:nkhyaanam kartavyam . baudhi.h pitaa baudhii.h putra.h audumbari.h pitaa audumbari.h putra.h . apara.h aaha : <V>a.ni;no.h luki k.satriyagotramaatraat yuvapratyayasya upasa:nkhyaanam</V> kartavyam iti . jaabaali.h pitaa jaabaali.h putra.h . apara.h aaha . <V>abraahma.nagotramaatraat yuvapratyayasya upasa:nkhyaanam</V> kartavyam iti . kim prayojanam . idam api siddham bhavati . bhaa.n.dija:nghi.h pitaa bhaa.n.dija:nghi.h putra.h kaar.nakharaki.h pitaa kaar.nakharaki.h putra.h .
(2.4.62) P I.490.2 - 492.26  R II.882 - 893	<V>tadraajaadiinaam luki samaasabahutve prati.sedha.h</V> . tadraajaadiinaam luki samaasabahutve prati.sedha.h . priya.h aa:nga.h e.saam te ime priyaa:ngaa.h . priya.h vaa:nga.h e.saam te ime priyavaa:ngaa.h iti . kim ucyate samaasabahutve prati.sedha.h iti yaavataa tena eva cet k.rtam bahutvam iti ucyate na ca atra tena eva k.rtam bahutvam . bhavati vai kim cit aacaaryaa.h kriyamaa.nam api codayanti . tat vaa kartavyam tena eva cet bahutvam iti samaasabahutve vaa prati.sedha.h vaktavya.h iti . <V>abahutve ca lugvacanam</V> . abahutve ca luk vaktavya.h . atikraanta.h a:ngaan atya:nga.h . bahuvacane parata.h ya.h tadraaja.h iti evam k.rtvaa codyate . atha kimartham puna.h idam na bahuvacane iti eva siddham . na sidhyati . bahuvacane iti ucyate na ca atra bahuvacanam pa;syaama.h . pratyayalak.sa.nena bhavi.syati . na lumataa tasmin iti pratyayalak.sa.nasya prati.sedha.h . na lumataa aa:ngasya iti vak.syaami . na evam ;sakyam . iha hi do.sa.h syaat . pa;ncabhi.h gaargiibhi.h kriita.h pa.ta.h pa;ncagaargya.h da;sagaargya.h iti . <V>dvandve abahu.su lugvacanam</V> . dvandve abahu.su luk vaktavya.h . gargavatsavaajaa.h iti . iha ca luk vaktavya.h . gargebhya.h aagatam gargaruupyam gargamayam iti . iha ca atraya.h iti udaattaniv.rttisvara.h praapnoti . <V>siddham tu pratyayaarthabahutve lugvacanaat</V> . siddham etat . katham . pratyayaarthabahutve luk vaktavya.h . yadi pratyayaarthabahutve luk ucyate astriyaam iti vaktavyam . iha maa bhuut : aa:ngya.h striya.h , vaa:ngya.h striya.h iti . yasya puna.h bahuvacane parata.h luk ucyate tasya iikaare.na vyavahitatvaat na bhavi.syati . yasya api bahuvacane parata.h luk ucyate tena api astriyaam iti vaktavyam aamba.s.thyaa.h striya.h sauviiryaa.h striya.h iti evamartham . atra api caapaa vyavadhaanam . ekaade;se k.rte na asti vyavhadaanam . ekaade;sa.h puuvavidhau sthaanivat bhavati iti sthaanivadbhaavaat vyavadhaanam eva . <V>dvandve abahu.su lugvacanam</V> . dvandve abahu.su luk vaktavya.h . gargavatsavaajaa.h iti . <V>gotrasya bahu.su lopina.h bahuvacanaantasya prav.rttau dvyekayo.h aluk</V> . gotrasya bahu.su lopina.h bahuvacanaantasya prav.rttau dvyekayo.h aluk vaktavya.h . bidaanaam apatyam maa.navaka.h baida.h baidau . kimartham idam na aci iti eva aluk siddha.h . aci iti ucyate . na ca atra ajaadim pa;syaama.h . pratyayalak.sa.nena . var.naa;sraye na asti pratyayalak.sa.nam . <V>ekavacanadvivacanaantasya prav.rttau bahu.su lopa.h yuuni</V> . ekavacanadvivacanaantasya prav.rttau bahu.su lopa.h yuuni vaktavya.h . baidasya apatyam bahava.h maa.navakaa.h bidaa.h baidayo.h vaa bidaa.h . a;n ya.h bahu.su ya;n ya.h bahu.su iti ucyamaana.h luk na praapnoti . maa bhuut evam . a;nantam yat bahu.su ya;nantam yat bahu.su iti evam bhavi.syati . na evam ;sakyam . iha hi do.sa.h syaat . kaa;syapapratik.rtaya.h kaa;syapaa.h iti . <V>na vaa sarve.saam dvandve bahvarthatvaat</V> . na vaa e.sa.h do.sa.h . kim kaara.nam . sarve.saam dvandve bahvarthatvaat . sarvaa.ni dvandve bahvarthaani . katham . yugapat adhikara.navivak.saayaam dvandva.h bhavati . tata.h ayam aaha yasya bahuvacane parata.h luk . yadi sarvaa.ni dvandve bahvarthaani aham api idam acodyam codye . dvandve abahu.su lugvacanam iti . mama api sarvatra bahuvacanam param bhavati . luke k.rte na praapnoti . pratyayalak.sa.nena . na lumataa tasmin iti pratyayalak.sa.nasya prati.sedha.h . na lumataa aa:ngasya iti vak.syaami . nanu ca uktam na evam ;sakyam . iha hi do.sa.h syaat . pa;ncabhi.h gaargiibhi.h kriita.h pa.ta.h pa;ncagaargya.h da;sagaargya.h iti . i.stam eva etat sa:ng.rhiitam . pa;ncagarga.h da;sagarga.h iti eva bhavitavyam . tathaa idam aparam acodyam codye . gargaruupyam gargamayam . atra api bahuvacane iti eva siddham katham . samarthaat taddhita.h utpadyate . saamarthyam ca subantena . tata.h ayam aaha yasya prtayayaarthabahutve luk . yadi samarthaat taddhita.h utpadyate aham api idam acodyam codye . gotrasya bahu.su lopina.h bahuvacanaantasya prav.rttau dvyekayo.h aluk iti . katham . yasya api bahuvacane parata.h luk tena api atra aluk vaktavya.h . tasya api hi atra bahuvacanam param bhavati . na vaktavya.h . aci iti evam aluk siddha.h . aci iti ucyate . na ca atra ajaadim pa;syaama.h . nanu ca uktam pratyayalak.sa.nena . var.naa;sraye na asti pratyayalak.sa.nam iti . yadi vaa kaani cit var.naa;srayaa.ni api pratyayalak.sa.nena bhavanti tathaa idam api bhavi.syati . atha vaa avi;se.se.na alukam uktvaa hali na iti vak.syaami . yadi avi;se.se.na alukam uktvaa hali na iti ucyate bidaanaam apatyam bahava.h maa.navakaa.h bidaa.h atra api aluk praapnoti . astu . puna.h asya yuvabahutve vartamaanasya luk bhavi.syati . puna.h aluk kasmaat na bhavati . samarthaanaam prathamasya gotrapratyayaantasya aluk ucyate na ca tat samarthaanaam prathamam gotrapratyayaantam . kim tarhi . dvitiiyam artham upasa:nkraantam . ava;syam ca etat evam vij;neyam atribharadvaajikaa vasi.s.thaka;syapikaa bh.rgva:ngirasikaa kutsaku;sikaa iti evamartham . gargabhaargavikaagraha.nam vaa kriyate . tat niyamaartham bhavi.syati . etasya eva dvitiiyam artham upasa:nkraantasya aluk bhavati na anyasya iti . yat api ucyate ekavacanadvivacanaantasya prav.rttau bahu.su lopa.h yuuni vaktavya.h iti . maa bhuut evam a;n ya.h bahu.su ya;n ya.h bahu.su iti . a;nantam yatbahu.su ya;nantam yat bahu.su iti evam bhavi.syati . nanu ca uktam na evam ;sakyam . iha hi do.sa.h syaat . kaa;syapapratik.rtaya.h kaa;syapaa.h iti . na e.sa.h do.sa.h . laukikasya tatra gotrasya graha.nam . na ca etat laukikam gotram . yasya bahuvacane parata.h luk samaasabahutve tena prati.sedha.h vaktavya.h tena eva cet k.rtam bahutvam iti vaa vaktavyam . yasya pratyayaarthabahutve luk tena astriyaam iti vaktavyam . yasya bahuvacane parata.h luk tasya ayam adhika.h do.sa.h atra.h iti udaattaniv.rttisvara.h praapnoti . tasmaat pratyayaarthabahutve luk iti e.sa.h pak.sa.h jyaayaan . atha iha katham bhavitavyam . gaargii ca baatsya.h ca iti . yadi taavat astri vidhinaa aa;sriiyate asti atra astrii iti k.rtvaa bhavitavyam lukaa . atha strii prati.sedhena aa;sriiyate asti atra strii iti k.rtvaa bhavitavyam prati.sedhena . kim puna.h atra arthasatattvam . devaa.h etat j;naatum arhanti . atha ya.h lopyalopinaam samaasa.h tatra katham bhavitavyam . ubhayam hi d.r;syate . ;saradvat ;sunakadarbhaat bhruguvat saagraaya.ne.su na udaattasvaritodayam agaargyakaa;syapagaalavaanaam iti .
(2.4.64) P I.493.2 - 8  R II.893	<V>ya;naadiinaam ekadvayo.h vaa tatpuru.se .sa.s.thyaa.h upasa:nkhyaanam</V> . ya;naadiinaam ekadvayo.h vaa tatpuru.se .sa.s.thyaa.h upasa:nkhyaanam kartavyam . gaargyasya kulam gaargyakulam gargakulam vaa . gaargyayo.h kulam gaargyakulam gargakulam vaa . baidasya kulam baidakulam bidakulam vaa . baidayo.h kulam baidakulam bidakulam vaa . ya;naadiinaam iti kimartham . aa:ngasya kulam aa:ngakulam . aa:ngayo.h kulam aa:ngakulam . ekadvayo.h iti kimartham . gargaa.naam kulam gargakulam . tatpuru.se iti kimartham . gaargyasya samiipam upagaargyam . .sa.s.thyaa.h iti kim . ;sobhanagaargya.h paramagaargya.h .
(2.4.66) P I.493.10 - 16  R II.893 - 894	kim ayam samuccaya.h . praak.su bharate.su ca iti . aahosvit bharatavi;se.sa.nam praaggraha.nam . praa;nca.h ye bharataa.h iti . kim ca ata.h . yadi samuccaya.h bharatagraha.nam anarthakam . na hi anyatra bharataa santi . atha praaggraha.nam bharatavi;se.sa.nam praaggraha.nam anarthakam . na hi apraa;nca.h bharataa.h santi . evam tarhi samuccaya.h . nanu ca uktam bharatagraha.nam anarthakam . na hi anyatra bharataa santi iti . na anarthakam . j;naapakaartham . kim j;naapyate . etat j;naapayati aacaarya.h anyatra praaggraha.ne bharatagraha.nam na bhavati iti . kim etasya j;naapane prayojanam . i;na.h praacaam bharatgraha.nam na bhavati . auddaalaki.h pitaa auddaalakaayana.h putra.h iti .
(2.4.67) P I.493.18 - 20  R II.894	<V>gopavanaadiprati.sedha.h praak haritaadibhya.h</V> . gopavanaadiprati.sedha.h praak haritaadibhya.h dra.s.tavya.h . haarita.h haaritau bahu.su haritaa.h .
(2.4.69) P I.494.2 - 6  R II.894 - 895	kimartham advandve iti ucyate . dvandve maa bhuut iti . na etat asti prayojanam . i.syate eva dvandve : bhra.s.takakapi.s.thalaa.h bhraa.s.takikaapi.sthalaya.h iti . ata.h uttaram pa.thati <V>advandve iti dvandvaadhikaaraniv.rttyartham</V> . advandve iti ucyate dvandvaadhikaaraniv.rttyartham . dvandvaadhikaara.h nivartate . tasmin niv.rtte avi;se.se.na dvandve ca advandve ca bhavi.syati .
(2.4.70) P I.494.8 - 495.2  R II.895 - 896	<V>aagastyakau.n.dinyayo.h prak.rtinipaatanam</V> . aagastyakau.n.dinyayo.h prak.rtinipaatanam kartavyam . agastikau.n.dinac iti etau prak.rtyaade;sau bhavata.h iti vaktavyam . kim prayojanam . <V>lukprati.sedhe v.rddhyartham</V> . lukprati.sedhe v.rddhi.h yathaa syaat . <V>pratyayaantanipaatane hi v.rddhyabhaava.h</V> . pratyayaantanipaatane hi sati v.rddhyabhaava.h syaat . aagastiiyaa.h kau.n.dinyaa.h iti . yadi prakr.tinipaatanam kriyate kena idaaniim pratyayasya lopa.h bhavi.syati . <V>adhikaaraat pratyayalopa.h</V> . adhikaaraat pratyayalopa.h bhavi.syati . tat tarhi prak.rtinipaatanam kartavyam . na kartavyam . yogavibhaaga.h kari.syate . aagastyakau.n.dinyayo.h bahu.su luk bhavati . tata.h agastiku.n.dinac iti etau prak.rtyaade;sau bhavata.h aagastyakau.n.dinyayo.h iti . evam api pratyayaantayo.h eva praapnoti . pratyayaantaat hi bhavaan .sa.s.thiim uccaarayati . aagastyakau.n.dinyayo.h iti . na e.sa.h do.sa.h . yathaa hi paribhaa.sitam pratyayasya luk;slulupa.h bhavanti iti pratyayasya eva bhavi.syati . ava;si.s.tasya aade;sau bhavi.syata.h .
(2.4.74) P I.495.4 - 15  R II.896 - 897	<V>uuta.h aci</V> .uuta.h aci iti vaktavyam . iha maa bhuut . saniisrasa.h daniidhvasa.h iti . atha uuta.h iti ucyamaane iha kasmaat na bhavati . yoyuuya.h roruuva.h . vihitavi;se.sa.nam uukaaraantagraha.nan . uukaaraantaat ya.h vihita.h iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . i.s.tam eva etat sa:ng.rhiitam . saniisra.msa.h daniidhva.msa.h iti eva bhavitavyam .
(2.4.77) P I.495.10 - 15  R II.897 - 898	<V>gaapo.h graha.ne i.npibatyo.h graha.nam</V> . gaapo.h graha.ne i.npibatyo.h graha.nam kartavyam . i.na.h ya.h gaa;sabda.h pibate.h ya.h paa;sabda.h iti vaktavyam . iha maa bhuut . agaasiit na.ta.h . apaasiit dhanam iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . i.na.h graha.ne taavat vaartam . nirde;saat eva idam vyaktam lugvikara.nasya graha.nam iti . paagraha.ne ca api vaartam . vaktavyam eva etat sarvatra eva paagraha.ne alugvikara.nasya graha.nam iti .
(2.4.79) P I.495.17 - 496.7  R II.898	<V>tathaaso.h aatmanepadavacanam</V> . tathaaso.h aatmanepadasya graha.nam kartavyam . aatmanepadam yau tathaasau iti vaktavyam . <V>ekavacanagraha.nam vaa</V> . atha vaa ekavacane ye tathaasii iti vaktavyam . tat ca ava;syam anyatarat kartavyam . <V>avacane hi ani.s.taprasa:nga.h</V> . anucyamaane hi etasmin ani.s.tam prasajyeta . atani.s.ta yuupam . asani.s.ta yuupam iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yadi api taavat ayam ta;sabda.h d.r.s.taapacaara.h asti aatmanepadam asti eva parasmaipadam asti ekavacanam asti bahuvacanam ayam khalu thaas;sabda.h ad.r.s.taapacaara.h aatmanepadam ekavacanam eva . tasya asya ka.h anya.h sahaaya.h bhavitum arhati anyat ata.h aatmanepadaat ekavacanaat ca . tat yathaa asyas go.h dvitiiyena artha.h iti . gau.h eva aaniiyate na a;sva.h na gardabha.h .
(2.4.81.1) P I.496.9 - 23  R II.898 - 899	<V>aama.h le.h lope lu:nlo.to.h upasa:nkhyaanam</V> . aama.h le.h lope lu:nlo.to.h upasa:nkhyaanam kartavyam : taam baijavaapaya.h vidaam akran . atra bhavanta.h vidaam kurvantu . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . ligraha.nam nivarti.syate . yadi nivartate pratyayamaatrasya praapnoti . i.syate ca pratyayamaatrasya . aata.h ca i.syate . evam hi aaha : k.r;n ca anuprayujyate li.ti iti . yadi ca pratyayamaatrasya luk bhavati tata.h etat upapannam bhavati . <V>aamantebhya.h .nala.h prati.sedha.h</V> . aamantebhya.h .nala.h prati.sedha.h vaktavya.h . ;sa;saama tataama . v.rddhau k.rtyaayaam aama.h iti luk praapnoti . <V>aamantebhya.h arthavadgraha.naat .nala.h aprati.sedha.h</V> . aamantebhya.h .nala.h aprati.sedha.h . anarthaka.h prati.sedha.h aprati.sedha.h . luk kasmaat na bhavati : ;sa;saama tataama iti . arthavata.h aam;sabdasya graha.nam . na ca e.sa.h arthavaan . <V>aamantebhya.h arthavadgraha.naat .nala.h aprati.sedha.h iti cet ama.h prati.sedha.h</V> . aamantebhya.h arthavadgraha.naat .nala.h aprati.sedha.h iti cet ama.h prati.sedha.h vaktavya.h . aama . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . sannipaatalak.sa.na.h vidhi.h animittam tadvighaatasya iti .
(2.4.81.2) P I.496.24 - 498.12  R II.900 - 902	kim puna.h luk aade;saanaam apavaada.h aahosvit k.rte.su aade;se.su bhavati . <V>luk aade;saapavaada.h</V> . luk aade;saanaam apavaada.h . <V>ti:nk.rtaabhaava.h tu</V> . ti:nk.rtasya tu abhaava.h . kasya . padatvasya . <V>subantapadatvaat siddham</V> . subantam padam iti padasa;nj;naa bhavi.syati . katham svaadyutpatti.h . <V>lakaarasya k.rttvaat praatipadikatvam tadaa;srayam pratyayavidhaanam</V> . lakaara.h k.rt . k.rt praatipadikam iti praatipadikasa;nj;naa . tadaa;srayam pratyayavidhaanam . praatipadikaa;srayatvaat svaadyutpatti.h bhavi.syati . supa.h ;srava.nam praapnoti . avyayaat iti luk bhavi.syati . katham avyayatvam . <V>avyayatvam makaaraantatvaat</V> . k.rdantam maantam avyayasa;nj;nam bhavati iti avyayasa;nj;naa bhavi.syati . svara.h katham . yat prakaarayaam cakaara . <V>svara.h k.rdantaprak.rtisvaratvaat</V> . k.rdantam uttarapadam prak.rtisvaram bhavati iti e.sa.h svara.h bhavi.syati . <V>tathaa ca nighaataanighaatasiddhi.h</V> . tathaa ca nighaataanighaatasiddhi.h bhavati . cak.su.skaamam yaajayaam cakaara . ti:n ati:na.h iti tasya ca anighaata.h . tasmaat ca nighaata.h siddha.h bhavati . <V>na;naa tu samaasaprasa:nga.h</V> . na;naa tu samaasa.h praapnoti . na kaarayam na haarayaam . na;n subantena saha samasyate iti samaasa.h praapnoti . <V>uktam vaa</V> . kim uktam . asaamarthyaat iti . na atra na;na.h aamantena saamarthyam . kena tarhi . ti:nantena . na cakaara kaarayaam . na cakaara haarayaam iti .
(2.4.82) P I.498.2 - 12  R II.902 - 903	<V>avyayaat aapa.h lugvacanaanarthakyam li:ngaabhaavaat</V> .avyayaat aapa.h lugvacanam anarthakam . kim kaara.nam . li:ngaabhaavaat . ali:ngam avyayam . kim idam bhavaan supa.h lukam m.r.syati aapa.h lukam na m.r.syati . yathaa eva hi ali:ngam avyayam evam asa:nkhyam api . satyam etat . pratyayalak.sa.nam aacaarya.h praarthayamaana.h supa.h lukam m.r.syati . aapa.h puna.h asya luki sati na kim cit api prayojanam asti . ucyamaane api etasmin svaadyutpatti.h na praapnoti . kim kaara.nam . ekatvaadiinaam abhaavaat . ekatvaadi.su arthe.su svaadaya.h vidhiiyante . na ca e.saam ekatvaadaya.h santi . avi;se.se.na utpadyante . utpannaanaam niyama.h kriyate . atha vaa prak.rtaan arthaan apek.sya niyama.h . ke ca prak.rtaa.h . ekatvaadaya.h . ekasmin ekavacanam na dvayo.h na bahu.su . dvayo.h eva dvivacanam na ekasmin na bahu.su . bahu.su eva bahuvacanam na ekasmin na dvayo.h iti . atha vaa aacaaryaprav.rtti.h j;naapayati utpadyante avyayebhya.h svaadaya.h iti yat ayam avyayaat aapasupa.h iti sublukam ;saasti .
(2.4.83.1) P I.498.14 - 23  R II.903	<V>na avyayiibhaavaat ata.h iti yogavyavasaanam</V> . na avyayiibhaavaat ata.h iti yoga.h vyavaseya.h . na avyayiibhaavaat akaaraantaat supa.h luk bhavati . tata.h am tu apa;ncamyaa.h iti . kimartha.h yogavibhaaga.h . <V>pa;ncamyaa.h amprati.sedhaartham</V> . pa;ncamyaa.h ama.h prati.sedha.h yathaa syaat . <V>ekayoge hi ubhayo.h prati.sedha.h</V> . ekayoge hi sati ubhayo.h prati.sedha.h syaat ama.h aluka.h ca . sa.h tarhi yogavibhaaga.h kartavya.h . na kartavya.h . <V>tu.h niyaamaka.h</V> . tu.h kriyate . sa niyaamaka.h bhavi.syati . am eva apa;ncamyaa.h iti .
(2.4.83.2) P I.499.1 - 9  R II.903 - 904	<V>ami pa;ncamiiprati.sedhe apaadaanagraha.nam</V> . ami pa;ncamiiprati.sedhe apaadaanagraha.nam kartavyam . apaadaanapa;ncamyaa.h iti vaktavyam . kim prayojanam . <V>karmapravacaniiyayukte aprati.sedhaartham</V> . karmapravacaniiyayukte maa bhuut . aapaa.taliputram v.r.s.ta.h deva.h . <V>na vaa uttarapadasya karmapravacaniiyayogaat samaasaat pa;ncamyabhaava.h</V> . na vaa vaktavyam . kim kaara.nam . uttarapadam atra karmapravacaniiyayuktam . uttarapadasya karmapravacaniiyayogaat samaasaat pa;ncamii na bhavi.syati . yadaa ca samaasa.h karmapravacaniiyayukta.h bhavati tadaa prati.sedha.h . tat yathaa . aa upakumbhaat aa upama.nikaat iti .
(2.4.84) P I.499.11 - 14  R II.904	<V>saptamyaa.h .rddhinadiisamaasasa:nkhyaavayavebhya.h nityam</V> . saptamyaa.h .rddhinadiisamaasasa:nkhyaavayavebhya.h nityam iti vaktavyam . .rddhi . sumaram sumagadham . nadiisamaasa.h . unmattaga:ngam lohitaga:ngam . sa:nkhyaavayava . ekavi.msatibhaaradvaajam tripa;ncaa;satgautamam .
(2.4.85.1) P I.499.16 - 500.27  R II.905 - 907	<V>.titaam .te.h evidhe.h lu.ta.h .daaraurasa.h puurvaviprati.siddham</V> . .titaam .te.h evidhe.h lu.ta.h .daaraurasa.h bhavanti puurvaviprati.sedhena . .te.h etvasya avakaa;sa.h pacate pacete pacante . .daaraurasaam avakaa;sa.h ;sva.h kartaa ;sva.h kartaarau ;sva.h kartaara.h . iha ubhayam praapnoti . ;sva.h adhetaa ;sva.h adhyetaarau ;sva.h adhyetaara.h . .daaraurasa.h bhavanti puurvaviprati.sedhena . sa.h tarhi puurvaviprati.sedha.h vaktavya.h . na vaktavya.h . <V>aatmanepadaanaam ca iti vacanaat siddham</V> . aatmanepadaanaam ca .daaraurasa.h bhavanti iti vaktavyam . <V>tat ca samasa:nkhyaartham</V> . tat ca ava;syam aatmanepadagraha.nam kartavyam samasa:nkhyaartham . sa:nkhyaatanude;sa.h yathaa syaat . akriyamaa.ne hi aatmanepadagraha.ne ;sa.t sthaanina.h traya.h aade;saa.h . vai.samyaat sa:nkhyaataanude;sa.h na praapnoti . puurvaviprati.sedhaarthena taavat na artha.h aatmanepadagraha.nena . idam iha sampradhaaryam . .daaraurasa.h kriyantaam .te.h etvam iti . kim atra kartavyam . paratvaat etvam . nityaa.h .daaraurasa.h . k.rte api etve prapnuvanti ak.rte api praapnuvanti . .te.h etvam api nityam . k.rte.su api .daaraurassu praapnoti ak.rte.su api praapnoti . anityam etvam . anyasya k.rte.su .daaraurassu praapnoti anyasya ak.rte.su . ;sabdaantarasya ca praapnuvan vidhi.h anitya.h bhavati . .daaraurasa.h api anityaa.h . anyasya k.rte etve praapnuvanti anyasya ak.rte . ;sabdaantarasya praapnuvanta.h anityaa bhavanti . ubhayo.h anityayo.h paratvaat etvam . etve k.rte puna.hprasa:ngavij;naanaat .daaraurasa.h bhavi.syanti . samasa:nkhyaarthena ca api na artha.h aatmanepadagraha.nena . sthaane antaramena vyavasthaa bhavi.syati . kuta.h aantaryam . arthata.h . ekaarthasya ekaartha.h dvyarthasya dvyartha.h bahvarthasya bahvartha.h . atha vaa aade;saa.h api .sa.t eva nirdi;syante . katham . eka;se.sanirde;saat . eka;se.sanirde;sa.h ayam . atha etasmin eka;se.sanirde;se sati kim ayam k.rtaika;se.saa.naam dvandva.h . .daa ca .daa ca .daa rau ca rau ca rau ra.h ca ra.h ca ra.h . .daa ca rau ca ra.h ca .daaraurasa.h iti . aahosvit k.rtadvandvaanaam eka;se.sa.h . .daa ca rau ca ra.h ca .daaraurasa.h . .daaraurasa.h ca .daaraurasa.h ca .daaraurasa.h iti . kim ca ata.h . yadi k.rtaika;se.saa.naam dvandva.h ani.s.ta.h samasa:nkhya.h praapnoti ekavacanadvivacanayo.h .daa praapnoti . bahuvacanaikavacanayo.h rau praapnoti dvivacanabahuvacanayo.h ca ra.h praapnoti . atha k.rtadvandvaanaam eka;se.sa.h na do.sa.h bhavati . yathaa na do.sa.h tathaa astu . kim puna.h atra jyaaya.h . ubhayam iti aaha . ubhayam hi d.r;syate . bahu ;saktiki.takam bahuuni ;saktiki.takaani bahu sthaaliipi.tharam bahuuni sthaaliipi.tharaani . <V>.daaraurasa.h k.rte .te.h e yathaat dvitvam prasaara.ne samas:nkhyena na artha asti . siddham sthaane arthata.h antaraa.h . aantaryata.h vyavasthaa . traya.h eva ime bhavantu sarve.saam . .te.h etvam ca paratvaat k.rte api tasmin ime santu</V> .
(2.4.85.2) P I.501.1 - 502.24  R II.907 - 911	<V>.daavikaarasya ;sitkara.nam sarvaade;saartham</V> . .daavikaara.h ;sit kartavya.h . kim prayojanam . sarvaade;saartham . ;sit sarvasya iti sarvaade;sa.h yathaa syaat . akriyamaa.ne hi ;sakaare ala.h antyasya vidhaya.h bhavanti iti antasya prasajyeta . <V>nighaataprasa:nga.h tu</V> . nighaata.h tu prapnoti . ;sva.h kartaa . taase.h param lasaarvadhaatukam anudaattam bhavati iti e.sa.h svara.h praapnoti . yat taavat ucyate .daavikaarasya ;sitkara.nam sarvaade;saartham iti . <V>siddham ala.h antyavikaaraat</V> . siddham etat . katham .ala.h antyavikaaraat . astu ayam ala.h antyasya . kaa ruupasiddhi.h : kartaa . <V>.diti .te.h lopaat lopa.h</V> . .diti .te.h lopena lopa.h bhavi.syati . abhatvaat na praapnoti . .ditkara.nasaamarthyaat bhavi.syati . <V>anittvaat vaa</V> . atha vaa anittvaat etat siddham . kim idam anittvaat iti . antyasya ayam sthaane bhavan na pratyaya.h syaat . asatyaam pratyayasa;nj;naayaam itsa;nj;naa na . asatyaam itsa;nj;naayaam lopa.h na . asati lope anekaal . yada anekaal tadaa sarvaade;sa.h . yadaa sarvaade;sa.h tadaa pratyaya.h . yadaa pratyaya.h tadaa itsa;nj;naa . yadaa itsa;nj;naa tadaa lopa.h . <V>pra;sli.s.tanirde;saat vaa</V> . atha vaa pra;sli.s.tanirde;sa.h ayam . .daa aa .daa . sa.h anekaal;sit sarvasya iti sarvaade;sa.h bhavi.syati . yadaa tarhi ayam antyasya sthaane bhavati tadaa ti:ngraha.nena graha.nam na praapnoti . <V>ti:ngraha.nam ekade;savik.rtasya ananyatvaat</V> . ekade;savik.rtam ananyavat bhavati iti ti:ngraha.nena graha.nam bhavi.syati svara.h katham . <V>svare viprati.sedhaat siddham </V> . .daaraurasa.h kriyantaam anudaattatvam iti kim atra kartavyam . paratvaat anudaattatvam . nityaa.h .daaraurasa.h . k.rte api anudaattatve prapnuvanti ak.rte api prapnuvanti . anudaattatvam api nityam . k.rte.su k.rte.su api .daaraurassu praapnoti ak.rte.su api praapnoti . anityam anudaattatvam . anyasya k.rte.su .daaraurassu praapnoti anyasya ak.rte.su . ;sabdaantarasya ca praapnuvan vidhi.h anitya.h bhavati . .daaraurasa.h api anityaa.h . anyathaasvarasya k.rte anudaattatve praapnuvanti anyathaasvarasya ak.rte . svarabhinnasya ca praapnuvanta.h anityaa.h bhavanti . ubhayo.h anityayo.h paratvaat anudaattatvam . anudaattatve k.rte puna.hprasa:ngavij;naataat .daaraurasa.h . .tilope udaattaniv.rttisvare.na siddham . na sidhyati . kim kaara.nam . antara:ngatvaat .daaraurasa.h . tatra antara:ngatvaat .daaraurassu k.rte.su anudaattatvam kriyataam .tilopa.h iti kim atra kartavyam . paratvaat .tilopena bhavitavyam . evam tarhi svare viprati.sedhaat siddham . nyaayya.h eva ayam svare viprati.sedha.h . idam iha sampradhaaryam . anudaattatvam kriyataam udaattaniv.rttisvara.h iti . kim atra kartavyam . paratvaat anudaattatvam . anudaattatve k.rte puna.hprasa:ngavij;naanaat udaattaniv.rttisvara.h bhavi.syati . tat etat kva siddham bhavati . yat pit vacanam . yat apit vacanam tatra na sidhyati . tatra api siddham . katham idam adya lasaarvadhaatukaanudaattatvam pratyayasvarasya apavaada.h . na ca apavaadavi.saye utsarga.h abhinivi;sate . puurvam hi apavaadaa.h abhinivi;sante pa;scaat utsargaa.h . prakalpya vaa apavaadavi.sayam tata.h utsarga.h abhinivi;sate . tat na taavat kadaa cit pratyayasvara.h bhavati . apavaadam lasaarvadhaatukanudaattatvam pratiik.sate . tatra anudaattatvam kriyataam lopa.h iti . yadi api paratvaat lopa.h sa.h asau avidyamaanodaattatve anudaatte udaatta.h lupyate . <V>pratyayasvaraapavaada.h lasaarvadhaatukaanudaattam . tena tatra na prasakta.h pratyayasvara.h kadaa cit . pratyayasvara.h tu taase.h v.rttisanniyoga;si.s.ta.h . tena ca api asau udaatta.h lopsyate . tathaa na do.sa.h</V> .